Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RudvpA5V010nf
obraz przedstawia polską szlachtę w mundurach wojewódzkich w XVIII wieku

Demokracja szlachecka

Szlachta Rzeczypospolitej Obojga Narodów - przedstawiciele poszczególnych województw (wskazanych na tarczach herbowych).
artysta nieznany, Szlachta Rzeczypospolitej, XVIII w., olej na płótnie, Pałac biskupa Erazma Ciołka, domena publiczna[online], dostępny w internecie: wikimedia
R6qVCjDhifgEH11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Przywileje stanowe wydane do XVI wieku

tabela1

Rok

Miejsce

Władca

Stan

Postanowienia

Odnośnie uprawnień sądowniczych i prawodawczych

Odnośnie uprawnień gospodarczych

1180

Łęczyca

Kazimierz Sprawiedliwy

duchowieństwo

Zniesienie „ius spolii” (prawo władcy do spadku po duchownym)
i powinności służebnych – uznanie dóbr duchownych za wyłączone
z domeny królewskiej
(dóbr królewskich).

1210

Borzykowo

Leszek Biały

duchowieństwo

Niezależne sądownictwo stanowe (duchownego sądzą duchowni).
Wybór dostojników wg reguł kościelnych.

1228

Wolbórz

Władysław Laskonogi

duchowieństwo
i szlachta

Potwierdzenie wszystkich praw.

1291

Lutomyśl

Wacław II

szlachta

Urzędy dla miejscowych. Nienakładanie podatków.

Żołd w przypadku służby poza krajem.

1355

Buda

Ludwik Węgierski

szlachta

Nienakładanie podatków bez zgody stanów.

Rezygnacja z niektórych powinności (podwody i stancja – czyli zapewnienie
transportu i mieszkania).
Żołd za wyprawy zagraniczne.

1374

Koszyce

Ludwik Węgierski

szlachta

Potwierdzenie wszystkich praw.
Urzędy starosty dla Polaków, urzędy ziemskie dla szlachty danej ziemi.
Ograniczenie podatków bezpośrednich z dóbr szlacheckich.

Rezygnacja z kolejnych powinności (pomoc przy budowie zamków).
Żołd za wyprawy zagraniczne.

1388

Piotrków

Władysław Jagiełło

szlachta

Potwierdzenie wszystkich praw.

Żołd za wyprawy zagraniczne.
Zobowiązanie do wykupu szlachty z niewoli.

1422

Czerwińsk

Władysław Jagiełło

szlachta

Zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków szlacheckich
bez wyroku sądowego.
Zakaz łączenia urzędu starosty i urzędnika ziemskiego.

Król nie może bić monety bez uzyskania zgody rady królewskiej.

1423

Warta

Władysław Jagiełło

szlachta
mieszczaństwo
chłopi

Ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi.
Szlachta może usuwać buntowniczego sołtysa przez przymusowy wykup
sołectwa.
Kontrola urzędników ziemskich nad miarami, wagami i cenami w miastach.

1425

Brześć Kujawski

Władysław Jagiełło

Władysław Jagiełło

Potwierdzenie dawnych przywilejów i rozciągnięcie ich na szlachtę,
która z nich nie korzystała.

1430/1433

Jedlnia /
Kraków

Władysław Jagiełło

duchowieństwo
i szlachta

Zatwierdzenie dawnych przywilejów szlachty i duchowieństwa.
Zapewnienie szlachcie nietykalności osobistej i majątkowej bez wyroku
sądu królewskiego
”neminem captivabimus nisi iure victum”.
Zastrzeżenie wyższych stanowisk kościelnych dla szlachty.
Rozszerzenie praw polskich na ziemie ruskie.

1447

Wilno

Kazimierz Jagiellończyk

szlachta

Zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy.
Zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską.

1454

Cerekwica /
Nieszawa

Kazimierz Jagiellończyk

szlachta
chłopi

Król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać podatków bez
zgody sejmików ziemskich.
Zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody.
Zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów.

1456

Korczyn

Kazimierz Jagiellończyk

szlachta

Zgoda na konsultowanie decyzji odnośnie danej ziemi

1493

Piotrków

Jan Olbracht

duchowieństwo
i szlachta

Zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie.
Dwuizbowy sejm.
Zaostrzenie kar wobec przestępców.
Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów.

1496

Piotrków

Jan Olbracht

szlachta
mieszczaństwo
chłopi

Zakaz kupowania ziemi przez mieszczan.
W ciągu roku wieś może opuścić tylko jeden chłop.

Zwolnienie z ceł towarów szlacheckich wożonych na własny użytek.
Wolność żeglugi rzecznej.

1501

Mielnik

Aleksander Jagiellończyk

szlachta

Cała władza w ręce senatorów; niewykonanie poleceń senatu przez króla
zwalniało ich z wierności władcy.
Król przewodniczącym senatu.

1504

Piotrków

Aleksander Jagiellończyk

szlachta

Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych.
Zakaz łączenia w jednym ręku dwóch i więcej urzędów.

1505

Radom

Aleksander Jagiellończyk

duchowieństwo
i szlachta

Anulowanie przywileju mielnickiego.
Konstytucja nihil novi.
Gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych.
Zakaz stawiania spraw świeckich przed trybunały duchowne.

1518

Toruń

Zygmunt Stary

duchowieństwo
i szlachta

Król zrzeka się sądzenia sporów pomiędzy panami świeckimi
i duchownymi a ich poddanymi.

1520

Bydgoszcz

Zygmunt Stary

szlachta
chłopi

Dla szlachty wolna żegluga po Wiśle.
Minimalna pańszczyzna - 1 dzień w tygodniu.

1532

Piotrków

Zygmunt Stary

szlachta
chłopi

Zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zgody pana.

tabela1
1
Ćwiczenie 1
R6MkDoHGkTnSZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tabela1
Rtfsa3mVN7k2b
RBM8ygvGNYWcr
Ry565FJVSspmM
t7T32pr9ct_0000005T

System stanowy a ustrój Rzeczypospolitej

System stanowy umożliwiał kompleksowe zorganizowanie społeczeństwa ze ścisłym rozdziałem ról społecznycht7T32pr9ct_000tp001ról społecznych oraz określeniem ekonomicznych podstaw egzystencji poszczególnych stanów. Z podziałów tych wynikały też możliwości i zakres udziału w podejmowaniu decyzji politycznych, wymiarze sprawiedliwości oraz rodzaju i zakresie powinności wobec władcy i państwa.

Podstawowe znaczenie miał w Rzeczypospolitej obowiązek podatkowy, który został oparty, podobnie jak w przypadku większości krajów europejskich, na posiadaniu ziemi i płynących z tego tytułu możliwości uzyskania dochodów. Ziemia mogła być w posiadaniu władcy oraz członków stanu duchownego, rycerskiego (szlacheckiego) oraz mieszczańskiego. Za przywilej posiadania ziemi przyjęli oni na siebie różne, ściśle określone obowiązki. Dla poszczególnych wartw społecznych były to:

  • dla duchowieństwa – posługa religijna, funkcje oświatowe, opieka społeczna i zdrowotna oraz wzmacnianie spójności systemu społecznego (ideologiczne uzasadnienie),

  • dla szlachty (rycerstwa) – obronność, sądownictwo i opieka nad stanami zależnymi, także Kościołem,

  • dla mieszczaństwa – handel i większość rzemiosła.

Chłopi nie posiadali ziemi, ale ją użytkowali, za co musieli uiszczać różne świadczenia na rzecz właściciela i państwa (w tym Kościoła).

RZ5YLRazJgaDa
Symboliczne przedstawienie społeczeństwa stanowego z początku XVI w. Miniatura z 1515 r., namalowana w dziele Petrusa Almaire w „Liber missarum” Małgorzaty Austriaczki (Magarethe von Österreich).
Petrus Almaire, domena publiczna

Ilustracja ma charakter symboliczny – nie przedstawia rzeczywistości, ale pewne idealne (wzorcowe) wyobrażenie. Na tronie zasiada cesarz (Maksymilian I), nad nim dwugłowy czarny orzeł zwieńczony koroną cesarską; orzeł trzyma w dłoniach miecz i lilię, co symbolizowało „świętość i zwierzchność” cesarstwa. U stóp cesarza siedzi następca: syn z żoną, czyli Filip Piękny i Joanna Szalona.
Po bokach stoją przedstawiciele stanów: po prawej stanu duchownego z papieżem, po lewej stanu świeckiego: książęta i rycerze, mieszczanie/chłopi. Między nimi znacznie mniejsze postacie kobiet, które znajdują się pod szczególną opieką władcy.

tabela1
1
Ćwiczenie 2
R1FZWLnfvNj7V1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tabela1
t7T32pr9ct_000tp001
t7T32pr9ct_0000006M

Szlachta i jej polityczne przywileje

Przywileje nadawane przez władcę odzwierciedlają proces budowy systemu stanowego i precyzowanie zadań (obowiązków) i środków przeznaczonych na ten cel. Od drugiej połowy XIV w., szczególnie w okresie rządów władców z dynastii Jagiellońskiej, zaczęły wzrastać przywileje szlachty. Stan ten uzyskał przewagę najpierw w stosunku do mieszczaństwa, później także duchowieństwa. Władcy ostatecznie zostali zmuszeni do dopuszczenia szlachty do procesu legislacyjnego – stanowienia prawa, a szczególnie nakładania podatków. Miarą niezależności szlachty było doprowadzenie do prawnego zrównania członków stanu, swoistego egalitaryzmut7T32pr9ct_000tp002egalitaryzmu stanowego. Wzmacniało go to politycznie, niedopuszczając do rozgrywania poszczególnych grup przeciw sobie.

Władcy próbowali wprawdzie rządzić w oparciu o wyższych dostojników wchodzących w skład rady królewskiej, czyli późniejszego senatu, ale szlachta zdołała zapobiec trwałemu podziałowi stanu. Władca musiał przy ważniejszych kwestiach zdobywać aprobatę całego rycerstwa (szlachty). Stało się to pretekstem do powstania organów przedstawicielskich.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

RYEQ4CjYW7Wtm1
t7T32pr9ct_000tp002
t7T32pr9ct_00000071

Sejmiki – samorządność stanowa

Początkowo władca musiał osobno zdobywać zgodę na podatek czy nowe prawo od każdego stanu i w każdej z ziem, w której rządził. Immunitet podatkowy oraz hierarchiczność stanu duchownego wykluczyły konieczność konsultowania z tym stanem. Mieszczaństwo, podzielone w zależności od tego, kto był właścicielem miasta (król, duchowny czy szlachcic) i skłócone między sobą, także nie było partnerem. Jedynie szlachta wyrażała swoją aprobatę na zjazdach wszystkich uprawnionych (czyli praktycznie płacących podatki).

Zjazd taki nazwano sejmikiem. Oprócz miejscowej szlachty brali w nim udział także urzędnicy królewscy. Ponieważ stosunkowo szybko upowszechniła się zasada, że urzędy może sprawować tylko osoba posiadająca majątek na danym terenie, sejmiki stały się praktycznie zjazdami partykularnymi.

tabela1
RNaGQEHM0VW2Y1
Miejsca obrad sejmów, siedziby Trybunałów Koronnych i Litewskich
Krystian Chariza i zespół,
tabela1
Polecenie 1

Posługując się skalą mapy, oblicz przybliżony czas trwania podróży szlachcica z najodleglejszego miejsca danego województwa do miejsca obrad sejmiku. Zastanów się, jak wpływało to na frekwencję.

Środek transportu

Prędkość (km/h)

Dystans dzienny (km)

Pieszo

3‑4

20‑25

Wozem

4‑6

25‑30

Konno

7‑9

30‑40

Dyliżansem

15‑18

60‑70

W kawalkadzie magnackiej

25‑30

Na obrady sejmików często wyznaczo nieduże miejscowości. Największym dostępnym pomieszczeniem w którym mogło do niego dojść, był miejscowy kościół parafialny. Zjazd trwał jeden dzień i tylko w wyjątkowych sytuacjach godzono się na jego przedłużenie o kolejny dzień, głównie z powodu braku miejsc noclegowych dla uczestników.

Ćwiczenie 3
R1FtyPe4XoqYt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RHCPVKMlqFHGt1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

R1H7Af5U67NyB1
t7T32pr9ct_0000008J

Sejm walny

Pod koniec XV w. wykształcił się zwyczaj konsultowania ważnych decyzji króla (zastrzeżonych do współdecydowania z rycerstwem–szlachtą) z przedstawicielami poszczególnych zgromadzeń partykularnych – sejmików. Dało to początek sejmowi walnemu, który po raz pierwszy zebrał się w 1493 r. w Piotrkowie.

Sejm składał się z trzech tzw. „stanów sejmujących” – króla, senatu i izby poselskiej (czyli przedstawicieli sejmików szlacheckich). Podkreślić należy, że słowo „stan” oznaczało w tym przypadku coś innego niż „stan społeczny”. W sejmie walnym praktycznie uczestniczyli jedynie przedstawiciele szlachty, wyższej hierarchii kościelnej oraz w bardzo ograniczonym zakresie mieszczaństwa. Z głosem doradczym we własnych sprawach uczestniczyli też przedstawiciele wielkich miast Prus Królewskich (Gdańska, Torunia i Elbląga) oraz ważniejszych miast, takich jak Kraków, Wilno, Lwów. Tak naprawdę mieszczaństwo było reprezentowane przez króla (miasta królewskie), szlachtę (miasta szlacheckie) i dostojników kościelnych (miasta w dobrach duchownych).

R1GMdMaRqgSxm
Sejm za czasów Zygmunta III Wazy; w opisie grafiki literami oznaczono: A – króla, B – arcybiskupa gnieźnieńskiego (prymasa), C – arcybiskupa lwowskiego, D – senatorów – biskupów, E – senatorów będących wojewodami, kasztelanami, F – senatorów będących urzędnikami koronnymi i litewskimi, G – sekretarzy i urzędników dworskich, H – posłów ziemskich (szlachta koronna i litewska).
Giacomo Lauro, 1622, Biblioteka Narodowa, domena publiczna
R1Y8Dkyj674Pt
Zrekonstruowana sala posiedzeń izby poselskiej na Zamku Królewskim w Warszawie, gdzie odbywała się większość sejmów. Zwróć uwagę, że sala umiejscowiona była na parterze zamku (wskazują na to wysoko umieszczone okna). W związku z tym, gdy sejm obradował w całości, posłowie ziemscy udawali się na pierwsze piętro do sali senatu. Wówczas król siedział na tronie, senatorowie siedzieli, a posłowie z braku miejsca musieli stać.
Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0
R1OHFRH03MAIS
Posiedzenie sejmu w sali senatu na Zamku Królewskim w Warszawie według ryciny z pocz. XVII w. Druga rycina pokazuje prezentację pojmanego cara Rosji Wasyla Szujskiego w 1611 r. przed sejmem w izbie senackiej Zamku Królewskiego.
Tomasz Makowski, 1613, Rycina, Biblioteka Narodowa, domena publiczna
RQYfms8xEtzIf
Zrekonstruowana sala senatu z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego
Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0
Polecenie 2

Zastanów się, jak umiejscowienie i ceremoniały wspólnych obrad odzwierciedlały strukturę społeczną w Rzeczypospolitej. Czy pokazywały one przyjętą zasadę równości szlachty, czy może pokazywały polityczną siłę tzw. „stanów sejmującycht7T32pr9ct_000tp003stanów sejmujących”?

t7T32pr9ct_000tp003
t7T32pr9ct_0000009H

Kompetencje sejmu walnego, miejsce obrad, typy sejmów

Sejm stanowił prawo, tzn. przede wszystkim nakładał podatki, określał też ważniejsze postanowienia zmieniające prawo oraz kontrolował decyzje w zakresie polityki zagranicznej. Do sejmu należało wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju.

Początkowo nie było ściśle określonego miejsca obrad, choć najczęściej władcy zwoływali je do Piotrkowa, Radomia, Krakowa, później Warszawy. Od drugiej połowy XVII w. co trzeci sejm miał obowiązek odbywać się w Grodnie na Litwie.

RGlPkGbZGdXtm
Nowy Zamek w Grodnie, wzniesiony przez Augusta III w l. 1734-1751 wg projektu znanego architekta Karla Friedricha Pöppelmanna. W nim obradowały również zwoływane sejmy, w tym ostatni sejm Rzeczpospolitej.
domena publiczna
RI5ThBu7lBgd4
Fasada Nowego Zamku w Grodnie  od strony dziedzińca – rys. z XVIII w.
domena publiczna

W „artykułach henrykowskich” sprecyzowano, że król miał obowiązek zwoływać sejmy co najmniej raz na dwa lata i były to tzw. sejmy zwyczajne (czyli ordynaryjne). Jeśli zaistniała konieczność dodatkowego zwołania sejmu, to sejm taki nazywano nadzwyczajnym (ekstraordynaryjnym). Ponadto były sejmy konwokacyjne zwoływane przez prymasa‑interreksa podczas bezkrólewia, na których ustalano termin elekcji. Sejm elekcyjny dokonywał wyboru króla i określał stawiane mu warunki. Sejm koronacyjny powiązany był z koronacją króla i zaprzysiężeniem praw.

Sejmy miały ściśle określony, choć raczej zwyczajowy tryb procedowania. Uchwały sejmu, zwane „konstytucjami”, sporządzano w kancelarii i ogłaszano drukiem.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Wymień instytucje demokracji szlacheckiej, przy pomocy których szlachta decydowała o sprawach państwa.

Polecenie 3.2

Podaj typy sejmów oraz rodzaj spraw, którymi zajmował się każdy z rodzajów sejmu.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

R1HUNLKWMpA5b1
t7T32pr9ct_000000AB

Prawo do oporu – między konfederacją a rokoszem

Początkowo tylko król mógł zwoływać sejmik i sejm, dopiero później powstały takie typy tych instytucji, które mogły się odbywać bez aprobaty królewskiej. Wszelkie zjazdy szlachty bez wiedzy władcy mogły zostać uznane za bunt przeciw niemu. Jeśli zatem stan szlachecki uznał poczynania władcy za „bezprawne”, dochodziło do zbrojnego przeciwstawienia się jego działaniom. Takie poczynania nazywano rokoszemt7T32pr9ct_000tp004rokoszem. Natomiast pospolite ruszenie zwoływane w celu poparcia poczynań króla nazywano „konfederacjąt7T32pr9ct_000tp005konfederacją”.

Prawo do oporu wobec władcy miało w Polsce średniowieczny rodowód (por. np. sprawę św. Stanisława), ale jego precyzyjne sformułowanie odnajdziemy dopiero w przywileju mielnickim z 1501 r., w którym dopuszczano możliwość zwolnienia z obowiązku dochowania wierności władcy, jeśli ten nie przestrzega praw. Tezy te zostały powtórzone w postanowieniach „Konfederacji warszawskiej” z 1573 r., skąd przetransponowano je do „artykułów henrykowskicht7T32pr9ct_000tp006artykułów henrykowskich”, swoistej „konstytucji Rzeczypospolitej Obojga Narodów”.

Polecenie 4

Wyszukaj z wykorzystaniem różnych źródeł informacji przykładów wystąpienia w dziejach Rzeczypospolitej XVI- XVII w.:

  • rokoszu,

  • konfederacji.

t7T32pr9ct_000tp004
t7T32pr9ct_000tp005
t7T32pr9ct_000tp006
t7T32pr9ct_000000AX

Przedstawicielstwa stanowe w różnych krajach europejskich: sejm Rzeszy, parlament angielski, stany generalne we Francji, sobór ziemski w Rosji.

Polski sejm nie był czymś wyjątkowym w systemach politycznych panujących w Europie. Praktycznie nie było kraju, w którym nie powstałoby przedstawicielstwo stanowe. Przykładowo we Francji funkcjonowały tzw. „stany generalnet7T32pr9ct_000tp007stany generalne”, które jednak zwoływano niezwykle rzadko, ponieważ królowie francuscy zdobyli sobie prawo do nakładania podatku bez ich zgody. Najwięcej podobieństw do sejmu polskiego wykazywał parlament angielskit7T32pr9ct_000tp008parlament angielski, decydujący o podatkach i niemal wszystkich ważniejszych zmianach w zakresie prawa.

Zdecydowanie inny charakter miał natomiast „Sejm Rzeszyt7T32pr9ct_000tp009Sejm Rzeszy”, czyli organ przedstawicielski w Świętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiegot7T32pr9ct_000tp00AŚwiętym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego. Było to zgromadzenie udzielnych władców terytorialnych wolnych miast oraz samego cesarza. Jednak zakres decyzji, jakie mogło ono podejmować, był bardzo mały, nie obejmował np. spraw podatkowych, a spraw wojskowych i politycznych dotyczył w ograniczonym zakresie.

RTSJDkuq5Z9IP
Sztych przedstawia moment prezentacji tzw. „Konfesji Augsburskiej” na sejmie Rzeszy w 1530 r. Przed władcami zasiadającymi na tronach: cesarzem Karolem V i jego bratem królem Czech i Węgier Ferdynandem stoi czytający postanowienia „Konfesji” kanclerz Christian von Beyer. Dookoła siedzą członkowie sejmu, czyli władcy Rzeszy.
domena publiczna
R1ECBNnq3al7q
Kolegium elektorskie w sejmie Rzeszy. Cesarz Leopold I z kolegium elektorskim wg miedziorytu Abrahama Aubry, Norymberga 1663/64
domena publiczna
Polecenie 5

Porównaj powyższą rycinę z ryciną przedstawiającą sejm polski za czasów Zygmunta III. Jakie dostrzegasz podobieństwa i różnice?

W Rzeczypospolitej decyzje odnośnie podatków i wojska podejmował sejm walny, a w Rzeszy decyzje takie mogły zapadać na sejmikach partykularnych (okręgowych).

Ćwiczenie 5
R5wPwFIgNvzbF1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Zgromadzenie stanowe w Rosji, tzw. „sobór ziemskit7T32pr9ct_000tp00Bsobór ziemski”, powstał stosunkowo późno, bo dopiero w 1549 r. Najważniejszą rolę odegrał w chwilach braku legalnego dziedzica dynastii panującej – to na soborze ziemskim w 1613 r. na cara wybrano Michała Romanowat7T32pr9ct_000tp00CMichała Romanowa.

R1MHARF3uOXzy
Obraz pt. „Sobór ziemski” (1908) malarza rosyjskiego Siergieja Iwanowa (1864-1910). Obraz z cyklu ilustrującego dzieje Rosji.
Sergey Vasilyevich Ivanov, Sobór ziemski, 1908, domena publiczna
R1LzoyuHZZIXI
Posiedzenie Dumy Bojarskiej w czasach Michała Romanowa, cara w latach 1613-1645. Obraz rosyjskiego malarza Andrieja Riabuszkina (1861-1904), obecnie w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Malarz ten specjalizował się w malarstwie historycznym, obejmującym głównie tematy siedemnastowieczne.
Andrei Ryabushkin, 1893, olej na płótnie, Tretyakov Gallery, Moscow, domena publiczna
Polecenie 6

Porównaj przedstawienia sejmu polskiego, sejmu Rzeszy i soboru ziemskiego. Zwróć uwagę na:

  • usytuowanie władcy,

  • miejsce dla uczestników soboru: kto siedzi, kto musi stać,

  • uczestników: czy są to przedstawiciele różnych stanów, jakich?

W podobny sposób porównaj posiedzenia: senatu polskiego, kolegium elektorskiego i dumy bojarskiej. Zwróć uwagę na postawę i zachowanie uczestników – czy zachowują się oni swobodnie; co o tym świadczy?
Jakie wnioski można wyciągnąć z tych różnic?

t7T32pr9ct_000tp007
t7T32pr9ct_000tp008
t7T32pr9ct_000tp009
t7T32pr9ct_000tp00A
t7T32pr9ct_000tp00B
t7T32pr9ct_000tp00C
t7T32pr9ct_000000CQ

Prawo do oporu w innych krajach Europy

Prawo do oporu miało długą tradycję w europejskich systemach politycznych. Wydana w 1215 r. przez króla Anglii Jana bez Ziemit7T32pr9ct_000tp00DJana bez Ziemi Wielka Karta Swobód gwarantowała przestrzeganie przez władcę praw i przywilejów, a w przypadku niedotrzymywania tego zobowiązania dawała prawo do zbrojnego oporu.

Podobne zapisy znalazły się także w wydanej dla Królestwa Węgier „Złotej Bulli” z 1222 r., a węgierskie rozwiązania prawne często bywały wykorzystywane przez stany w Polsce.

RcLPEACH193Ib
Złota Bulla króla Węgier Andrzeja, 1222
Daviis, domena publiczna

Praktycznie ukształtowały się dwa wzorce postaw wobec władzy łamiącej prawo (przywileje): angielski i francuski. W pierwszym przypadku dopuszczano prawo do przeciwstawienia się samowoli władcy. Wykorzystane to zostało przeciwko Karolowi I Stuartowit7T32pr9ct_000tp00EKarolowi I Stuartowi i doprowadziło w 1640 r. do tzw. „rewolucji angielskiejt7T32pr9ct_000tp00Frewolucji angielskiej”. W konsekwencji osądzono i skazano króla na śmierć (1649 r.).

RTZB3aBuCJP9K
Rycina przedstawiająca ścięcie Karola I Stuarta w 1649 r. po procesie wytoczonym mu przez parlament z oskarżenia o łamanie prawa.
1649, domena publiczna

W modelu francuskim upowszechniła się zasada głoszona przez Jeana Bodina, dopuszczająca jedynie bierny opór wobec bezprawnych poczynań władcy. Można było „uciekać, chronić się w lasach”, ale bez prawa do czynnego, zbrojnego oporu. Ta postawa również w końcu doprowadziła do wystąpienia przeciwko królowi (1789 r.) i ścięcia jego głowy podczas rewolucji francuskiej (1793 r.).

RAFOjli4x2Oyg
Otworzenie posiedzenia stanów generalnych Francji w dniu 5 maja 1789 r. w pałacu wersalskim. Zwołanie stanów generalnych zapoczątkowało rewolucję francuską. Było to pierwsze zwołanie przedstawicielstwa stanowego we Francji od r. 1613.
Isidore Stanislaus Helman, rycina współczesna, Bibliothèque nationale de France, domena publiczna
R11PdDCHntcVb
Obraz Augusta Coudera (1790-1873) z 1839 przedstawiający otwarcie stanów generalnych – na tronie na podwyższeniu siedzi Ludwik XVI.
Auguste Couder, 1839, domena publiczna
Polecenie 7

Porównaj francuskie zgromadzenie stanowe do analogicznych instytucji z innych krajów - Polski, Niemiec, Rosji. Jakie są podobieństwa? Czy wynikają one z podobieństwa struktur społecznych?

t7T32pr9ct_000tp00D
t7T32pr9ct_000tp00F
t7T32pr9ct_000tp00E