Dla nauczyciela

Autorki: Małgorzata Kosińska‑Pułka, Bożena Święch

Przedmiot: Język polski

Temat: Jak Jerzy Liebert posługuje się aluzją literacką? – Na lipę czarnoleską

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

6. Kształtowanie różnorodnych postaw czytelniczych: od spontanicznego czytania do odbioru opartego na podstawach naukowych.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;

9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;

10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;

11) rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;

13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;

14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;

15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;

16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.

II. Kształcenie językowe.

1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:

1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;

2) rozumie zróżnicowanie składniowe zdań wielokrotnie złożonych, rozpoznaje ich funkcje w tekście i wykorzystuje je w budowie wypowiedzi o różnym charakterze;

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:

1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

2) rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;

12) rozumie pojęcie aluzji literackiej, rozpoznaje aluzje w utworach i określa ich znaczenie w interpretacji utworów;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele lekcji. Uczeń:

interpretuje wiersz Jerzego Lieberta,
rozpoznaje środki artystycznego wyrazu zastosowane przez poetę,
określa typ liryki występujący w wierszu Na lipę czarnoleską,
wskazuje elementy aluzji literackiej w wierszu Na lipę czarnoleską.
rozpoznaje uniwersalne i ponadczasowe cechy polskiej poezji.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
podająca.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał „Jak Jerzy Liebert posługuje się aluzją literacką? – Na lipę czarnoleską”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Audiobook” tak, aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i rozwiązywać zadania.

Faza wprowadzająca:

Pomysł na aranżację lekcji: nauczyciel rozdaje zasuszone kwiatostany lipy. Uczniowie opowiadają o swoich doznaniach estetycznych i zmysłowych (wzrok, dotyk, zapach). Parzą herbatę lipową.
Nauczyciel zadaje pytanie: Czy w kulturze istnieją sytuacje i okoliczności, w których to, co zwykłe, staje się symboliczne? Uczniowie dyskutują na ten temat (najpierw w parach, potem w całym zespole).
Później nauczyciel pyta: czym jest aluzja? Uczniowie podają swoje propozycje rozumienia tego terminu, ale ponieważ jest wieloznaczny i abstrakcyjny, nauczyciel może pomóc im, przeprowadzając szybki konkurs:
W podanych zdaniach zastąp wyraz „aluzja” synonimem lub wyrazem bliskoznacznym:
* Związku frazeologicznego sobie a muzom, który jest upowszechnioną aluzją do poetyckiej wypowiedzi Jana Kochanowskiego Sobie śpiewam a muzom, używa się w znaczeniu ‘wyłącznie dla siebie, dla własnej przyjemności’.
* Rozumiem, że to była aluzja do mnie?
* W czasach obowiązywania cenzury artyści kabaretowi często posługiwali się aluzją, by przemycić treści niewygodne dla władzy.
Uczniowie odpowiadają swobodnie, a nauczyciel weryfikuje poprawność ich propozycji. Wśród odpowiedzi mogą pojawić się m.in: nawiązanie, przytyk, wzmianka, sugestia, niedomówienie. Następnie prowadzący zajęcia pyta: Jakie znaczenie może mieć termin: „aluzja literacka”? Czy jest ono bliskie któremuś ze znaczeń potocznych? Uczniowie odpowiadają, odwołując się do wcześniej ustalonych synonimów i wyrazów bliskoznacznych.
Podanie celu i tematu zajęć.

Faza realizacyjna:

Uczniowie na podstawie informacji zawartych w e‑materiałach przygotowują krótką wypowiedź ustną, w której omawiają właściwości aluzji literackiej i mechanizmy jej tworzenia. Chętni uczniowie prezentują swoją wypowiedź. Nauczyciel komentuje wystąpienia oraz omawia kryteria, które zastosował, formułując ocenę. Uczniowie wysłuchują nagrania fragmentów artykułu Jana Grzeni Odczytywanie aluzji literackiej i wykonują dołączone do multimedium ćwiczenia 1 i 2. Chętni uczniowie prezentują swoje odpowiedzi. Nauczyciel ocenia je.
Wskazani uczniowie odczytują wiersze Jana Kochanowskiego Na lipę i Jerzego Lieberta Na lipę czarnoleską. Uczniowie, w parach, wykonują dołączone do wiersza Jerzego Lieberta ćw. 1–6. Rozpoznają w wierszu aluzję literacką i jej mechanizmy. Wybrane osoby podsumowują efekty wspólnej pracy.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel zapisuje na tablicy zagadnienia:
- Znaczenie i wpływ poezji Jana Kochanowskiego na kulturę polską.
- System wartości, które wniosła do polskiej kultury poezja Jana Kochanowskiego.
- Funkcje poezji Jana Kochanowskiego we współczesnej kulturze polskiej.
Uczniowie dzielą się na trzy zespoły, wybierają lidera, przygotowują wypowiedź ustną, w której omawiają jedno zagadnienie. Korzystają z zamieszczonych w e‑materiałach ćw. 7–9. Liderzy zespołów prezentują efekty pracy, wskazując na ponadczasowy i uniwersalny charakter poezji Jana Kochanowskiego. Nauczyciel komentuje realizację zadania, uzupełnia.

Praca domowa:

Nauczyciel na podstawie e‑materiałów formułuje polecenie pracy domowej:
Porównaj wiersze Juliana Tuwima Rzecz czarnoleska i Jerzego Lieberta Na lipę czarnoleską i wyjaśnij, jak został ukazany w nich wpływ twórczości Jana Kochanowskiego na czytelników.

Materiały pomocnicze:

Polonista w szkole, pod red. A. Janus‑Sitarz, Kraków 2004.
Anna Skubaczewska‑Pniewska, Andrzej Stoff (red.), Aluzja literacka. Teoria – interpretacje – konteksty, Toruń 2007
Pierwszy przykład w konkursie na rozumienie terminu „aluzja” (w fazie wprowadzającej lekcji) pochodzi ze strony www Poradni językowej Uniwersytetu Śląskiego.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Audiobook” jako inspirację do przygotowania własnej prezentacji multimedialnej.
Jako graficzną ilustrację aluzji (nawiązania) można wyświetlić obraz Edvarda Muncha, Krzyk i maskę mordercy z filmu Krzyk zamieszczone w bloku tekstowym e‑materiału 0811.

Sprawdź się