Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Oceń projekt
RVUN1n4dayKuk1
Na ilustracji fortepian i pięciolinia z nutami. Po środku duży napis: Elementy dzieła muzycznego - melodyka. Cz.I.

Elementy dzieła muzycznego – melodyka. Cz. I.

Źródło: Barbara Mielcarek-Krzyżanowska.
1

Scenariusz dla nauczyciela:

RuGOyiEZqc5UF
Scenariusz zajęć do pobrania.

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):

a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),

d) utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej;

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).

2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:

4) zna podstawowe oznaczenia: metryczne, agogiczne, dynamiczne i artykulacyjne oraz fermatę;

Nauczysz się

rozpoznawać słuchem melodykę kantylenową;

rozróżniać pojęcia melodii, rytmu, tempa i metrum;

określać cechy melodyki, jako elementu dzieła muzycznego;

rozumieć znaczenie melodyki w muzyce.

Melodia i melodyka

Temat dzisiejszej lekcji to: „Elementy dzieła muzycznego – melodykaMelodykamelodyka”. W związku z tym odpowiedz na pytanie: „Co już wiesz na ten temat?”. Jeżeli wyczerpiesz pomysły, przejdź do dalszej części lekcji i przeczytaj teksty źródłowe.

Melodia gr. melos = [pieśńPieśńgr. melos = [pieśń], następstwo dźwięków uporządkowanych według określonych zasad tonalnych, metryczno - rytmicznychRytmrytmicznych i formalnych. W melodii współdziałają ze sobą 2 czynniki: melikaMelikamelika i rytmikaRytmikarytmika; pierwszy decyduje o strukturze interwałowejInterwałinterwałowej melodii, drugi porządkuje przebieg dźwięków w czasie.

Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

MelodiaMelodiaMelodia to szereg dźwiękówDźwiękdźwięków, w którym dokładnie określona jest ich wysokość, czas trwania i odległości między nimi. Samo uszeregowanie dźwięków pod względem ich wysokości to melika, dopiero kiedy jest powiązana z rytmem, staje się melodią. Melodia wiąże się również z elementami ekspresjiEkspresjaekspresji muzycznej: dynamikąDynamikadynamiką i artykulacjąArtykulacjaartykulacją. Zwykle brzmi razem z innymi dźwiękami, tworząc razem harmonię. Pisana jest przeważnie w określonej tonacji. Melodia jest dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub możliwości technicznych instrumentu muzycznego, stąd wyróżniamy melodykę wokalną lub instrumentalną.

Melodyka, jeden z głównych elementów dzieła muzycznego. Jej istotą jest horyzontalny układ pojedynczych dźwięków, w odróżnieniu od układu wertykalnego, charakterystycznego dla harmoniki. W toku rozwoju muzyki wykształciły się różne rodzaje melodyki, związane z poszczególnymi terytoriami, epokamiEpokaepokami, szkołami, gatunkami, kompozytoramiKompozytorkompozytorami, a nawet pojedynczymi dziełami.

Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995

Znaczna część utworów Elsnera była wyrazem dążeń budzącego się poczucia narodowego w sztuce. Ten polski narodowy stylStylstyl przejawiał się w nich rytmiką i melodyką polskiej muzyki ludowej.

Źródło:

http://www.sjpd.pwn.pl/haslo/melodyka/

Melodyka to zbiór cech melodii charakterystycznych dla danego stylu, epoki, grupy kompozytorów, np., melodyka barokowa, melodyka romantyczna, melodyka w utworach Fryderyka Chopina. Melodyka porządkuje następstwo dźwięków o różnych wysokościach i różnym czasie ich trwania. Melodykę dzieli się na wokalną i instrumentalną.  W melodyce wokalnej występują mniejsze odległości między poszczególnymi dźwiękami, ponieważ jest to zależne od możliwości ludzkiego głosu. W melodyce instrumentalnej występuje większa różnorodność w tym zakresie ze względu na inne możliwości techniczne różnych instrumentów muzycznych, dzięki temu odległości między dźwiękami mogą być bardzo duże. Ze względu na charakter melodii wyróżnia się: melodykę kantylenowąKantylenakantylenową, melodykę ornamentalnąOrnamentykaornamentalną, melodykę deklamacyjnąDeklamacjadeklamacyjną, melodykę figuracyjnąMelodia figuracyjnafiguracyjną.

Przeczytałeś informacje o melodii i melodyce. Definicje te mają wiele wspólnych cech. Zanim przejdziemy do omawiania szczegółów, warto przypomnieć, że nauka o muzyce oprócz melodyki wyróżnia jeszcze inne elementy dzieła muzycznego, takie jak:

Melodia, z przypisanym do niej rytmem, oraz układ współbrzmieńWspółbrzmieniewspółbrzmień stanowiący wyrażenie harmonii utworu są najczęściej bardzo dokładnie dookreślane przez kompozytora i w niewielkim stopniu podlegają interpretacjiInterpretacjainterpretacji artysty, tworzą spójną całość. Przy pozostałych elementach dzieła muzycznego wykonawca ma więcej swobody, ponieważ są to jednocześnie elementy ekspresji muzycznej, które każdy z odtwórców może przedstawić wg własnego odczucia, inaczej zinterpretować. Warto pamiętać również o tym, że charakter melodii zależy od bardzo wielu innych czynników, m.in.:

Żeby zrozumieć, jak duży wpływ na charakter melodii ma zastosowanie w utworze odpowiedniej skali, jako przykład posłużymy się skalą, która ma tylko pięć dźwięków. W muzyce, której słuchasz lub śpiewasz, używa się najczęściej skali siedmiotonowych. Taką skalą, którą doskonale znasz, jest skala durowa i gamaGamagama C dur, którą śpiewasz od najmłodszych lat: do – re – mi – fa – sol – la – si – do, gdzie ósmy stopień jest powtórzeniem pierwszego o oktawę wyżej. Pentatonika to jedna ze starszych skali. Złożona jest z pięciu stopni, które znajdują się w obrębie oktawy. Słowo pentatonika w języku greckim oznacza 5 dźwięków (np. wszystkie kolejne dźwięki zagrane na czarnych klawiszach fortepianu). Na skali tej bazuje wiele utworów polskiej muzyki ludowej. Sztandarowym utworem jest najstarsza polska pieśń obrzędowa, której rodowód sięga czasów przed przyjęciem przez Polskę chrztu „Oj, chmielu, chmielu”. Co ciekawe, pieśń ta nadal żyje. W niektórych regionach Polski nadal jest śpiewana na weselach podczas obrzędu oczepin. Czy znasz jakiś przebój, który przetrwa na listach przebojów ponad 1000 lat?

Wysłuchaj nagrania Oj chmielu, a następnie wykonaj ćwiczenie 1.

Rad9KDdcLcfIf
Nagrana melodia pieśni „Oj, chmielu, chmielu.” Melodia wykonana jest na instrumencie elektronicznym, barwa podobna jest do dzwonków. Melodia składa się z pięciu dźwięków. Nie brzmi ani durowo (wesoło), ani mollowo (smutno).

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D7Z2Z5jcw

Nagrana melodia pieśni „Oj, chmielu, chmielu.” Melodia wykonana jest na instrumencie elektronicznym, barwa podobna jest do dzwonków. Melodia składa się z pięciu dźwięków. Nie brzmi ani durowo (wesoło), ani mollowo (smutno).

R1JYzwkIldu6O
Ćwiczenie 1
Zapoznaj się z opisem zapisu muzycznego pieśni „Oj, chmielu, chmielu.” Zapis nutowy melodii „Oj chmielu, chmielu.” Kolejne dźwięki utworu, to: d2 d2 e2, e2 d2, c2, d2, c2, g, a, d2 d2 e2 d2, c2 d2 c2 g, a. c2 g a, c2 c2 g a, c2 g a, c2 c2 g a, c2 d2 c2 g, a. Skala pentatoniczna w tym utworze składa się z dźwięków: g, a, c, d, e. Między jakimi dźwiękami jest największa odległość? Jaki dźwięk zmieściłby się pomiędzy tymi dźwiękami?

Przed Tobą zapis muzyczny pieśni „Oj, chmielu, chmielu”. Dokonaj analizy tej notacji i wypisz nazwy dźwięków skali pentatonicznej, które występują w tej pieśni. Nuty zapisz od najniższej do najwyższej. Nie używaj określeń wysokościowych dotyczących oktaw, czyli zamiast np. pisać cIndeks górny 11- dIndeks górny 11- eIndeks górny 11 itd. napisz c - d - e itd.

.................
.................
.................
.................
.................
Polecenie 1

Przeskoczysz teraz w czasie o około 1000 lat, znajdziesz się w wieku XIX tym. Przez ten czas w muzyce zaszły bardzo duże zmiany. To Romantyzm - okres wielkich muzyków, m.in. Fryderyka Chopina, Franza Schuberta, czy Roberta Schumanna.

Obejrzyj dokładnie zapis nutowy, zwróć uwagę na różne elementy dzieła muzycznego, które występują w tym utworze.

R1GCeq6SfyBct
Ilustracja przedstawia zapis nutowy „Preludium e-moll”, op. 28 nr 4, autorstwa Fryderyka Chopina. Zapis składa się z czterech systemów. Na każdy system składa się dwie pięciolinie połączone akoladą. Pierwsza pięciolinia z kluczem wiolinowym przeznaczona jest dla prawej ręki pianisty, druga z kluczem basowym dla lewej ręki. Nuty dla pierwszej ręki są pojedyncze, tworzą melodię, nad nimi znajduje się łuk świadczący o tym, że dźwięki mają zostać zagrane legato, mają stać się kantyleną. W zapisie dla lewej ręki zapisane są akordy. W każdym takcie osiem pionowych słupów dźwięków składających się z trzech dźwięków. Na ilustracji umieszczone są: kolejno ponumerowane, aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Melodia: Istotą melodyki jest horyzontalny (poziomy) układ pojedynczych dźwięków., 2. Akord: Istotą harmoniki jest wertykalny (pionowy) układ pojedynczych dźwięków., 3. Espressivo Espressivo, czyli „z wyrazem”. Jest to dookreślenie elementu ekspresji. Ekspresja staje się w tym przypadku równie ważna, co melodia i harmonia. Dużą rolę mają odegrać emocje, 4. piano p - piano – cicho. Jest to oznaczenie dynamiki, czyli siły brzmienia dźwięku., 5. stretto Stretto – ścieśniając, termin wykonawczy odnosi się do tempa, 6. forte f – forte - głośno. Jest to oznaczenie dynamiki, czyli siły brzmienia dźwięku, 7. diminuendo diminuendo (dim., dimin.) – stopniowo przyciszając. Termin wykonawczy odnosi się do dynamiki, czyli siły brzmienia dźwięku.

Za Tobą duża dawka teorii. Za chwilę wysłuchasz Preludium e‑moll, op. 28 nr 4 Fryderyka Chopina. Posiada ono dramatyczny charakter i wolne tempo. Melodia jest łagodna, bazuje na powtarzających się wartościach rytmicznych (ostinatoOstinatoostinato). Postaraj się podczas słuchania tego utworu śledzić zapis muzyczny. Zwróć uwagę na melodię i harmonię, a także na inne elementy, których główną rolą jest ekspresja i emocje z nią związane. Słuchając tego utworu, miej świadomość, że w preludium tym Chopin zawarł z jednej strony prostotę, z drugiej zaś niezwykłą złożoność. Prostotę, ponieważ zapis nutowy jest łatwy i zagrać go może nawet pianista, który jest na poziomie średnio zaawansowanym. Złożoność zarazem, ponieważ to emocje odgrywają w nim pierwszoplanową rolę i sztuka oddania tych emocji należy do najbardziej dojrzałych mistrzów pianistyki.

Notacja, którą widzisz przed sobą zawiera ponad połowę utworu, którego wysłuchasz i prześledzisz z zapisem muzycznym. Powodzenia.

RoTgTFUZoGjjn
Obraz autorstwa Eugene Delacroix “Portret Fryderyka Chopina”. Na obrazie pianista ukazany jest na ciemnym tle, w ciemnym ubraniu i z zaczesanymi do tyłu bujnymi włosami. Widoczne są ślady pędzla. Twarz Chopina jest pociągła i blada. Kompozytor ma duży orli nos i wyraźnie zarysowane usta. Ukazany jest z półprofilu i patrzy w prawą stronę. Po naciśnięciu punktu interaktywnego wyświetla się napis: „Preludium e-moll op.28 nr 4 Kompozytor: Fryderyk Chopin, Wykonawca: Aldona Dvarionaite”. Wyświetla się też przycisk umożliwiający odtwarzanie muzyki. Na nagraniu krótki utwór fortepianowy. Rozpoczyna się bardzo melancholijnie. Prawa ręka gra tęskną, smutną, leniwą melodię. Lewa ręka gra akordowy akompaniament pogłębiający uczucie smutku i przygnębienia. Melodia na chwilę staje się durowa, by za chwilę znów powrócił smutek.

W zadaniu drugim sprawdzisz, ile już wiesz na temat elementów dzieła muzycznego, a zwłaszcza melodyki.

R1ARX5ZDBfXwl
Ćwiczenie 2
Wskaż prawdziwe zdania. Możliwe odpowiedzi: 1. Melodyka jest to zespół cech melodii charakterystycznych dla danego stylu, epoki, grupy kompozytorów, 2. Melodia i melika mają to samo znaczenie. 3. Melika to element melodii dotyczący wysokości dźwięków, oderwany od czasu ich trwania, 4. Melika i rytmika to elementy, które występując razem, tworzą melodię, 5. Melodia jest to następstwo dźwięków uporządkowanych według określonych zasad tonalnych, metryczno - rytmicznych i formalnych, 6. Istotą melodyki jest horyzontalny (poziomy) układ pojedynczych dźwięków, 7. Istotą melodyki jest wertykalny (pionowy) układ pojedynczych dźwięków, 8. Rytmika porządkuje przebieg dźwięków w czasie, 9. W toku rozwoju muzyki wykształciły się różne rodzaje melodyki, związane z poszczególnymi terytoriami, epokami, szkołami, gatunkami, kompozytorami, 10. Dynamika, artykulacja i agogika to zarówno elementy dzieła muzycznego jak i jednocześnie elementy ekspresji muzycznej.

Zaznacz prawdziwe zdania.

  • Melodyka jest to zespół cech melodii charakterystycznych dla danego stylu, epoki, grupy kompozytorów.
  • Melodia i melika mają to samo znaczenie.
  • Melika to element melodii dotyczący wysokości dźwięków, oderwany od czasu ich trwania.
  • Melika i rytmika to elementy, które występując razem tworzą melodię.
  • Melodia jest to następstwo dźwięków uporządkowanych według określonych zasad tonalnych, metryczno - rytmicznych i formalnych.
  • Istotą melodyki jest horyzontalny (poziomy) układ pojedynczych dźwięków.
  • Istotą melodyki jest wertykalny (pionowy) układ pojedynczych dźwięków.
  • Rytmika porządkuje przebieg dźwięków w czasie.
  • W toku rozwoju muzyki wykształciły się różne rodzaje melodyki, związane z poszczególnymi terytoriami, epokami, szkołami, gatunkami, kompozytorami.
  • Dynamika, artykulacja i agogika to zarówno elementy dzieła muzycznego i jednocześnie elementy ekspresji muzycznej.

Rodzaje melodyki

Wiesz już, że melodyka to następstwo dźwięków różnych wysokości, opartych o schemat rytmiczno – metryczny, tzn. rytm zapisany w danym metrumMetrummetrum. Reasumując, dźwięki o różnych wysokościach połączone z rytmem tworzą melodię. Zaś każda melodia posiada cechy, które ją opisują. Są to m.in.:

  • punkt kulminacyjny, czyli najważniejszy, najbardziej istotny moment w utworze,

  • ambitusAmbitusambitus, czyli rozpiętość interwałowa pomiędzy najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii,

  • charakterystyczne interwały,

  • charakterystyczne powtarzające się zwroty melodyczne lub wartości rytmiczne, np. ostinato,

  • kierunek melodii: wznoszący, opadający, linia falista, i inne.

Wszystkie te cechy sprawiają, iż wyróżnić możemy następujące rodzaje melodyki:

  • melodyka kantylenowa,

  • melodyka figuracyjna,

  • melodyka deklamacyjna,

  • melodyka ornamentalna.

Na poniższym zapisie nutowym zwróć uwagę na trzy elementy:

  • dla każdego głosu przed kluczem jest oznaczony ambitus melodii;

  • w każdym głosie (sopranSopransopran – altAltalt – tenorTenortenor – basBasbas) melodia ma układ horyzontalny, czyli poziomy;

  • dźwięki z czterech głosów tworzą razem współbrzmienia, czyli harmonię. Widoczne jest to w układzie wertykalnym, czyli w pionie.

RooAudkqcijhQ
Ilustracja przedstawia zapis nutowy „Astiterunt reges terrae – Septimum responsorium, Sabbato Sancto”, autorstwa Tomása Luisa de Victoria. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane, aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Soprano Ambitus dla tego głosu, czyli sopranu to rozpiętość od dźwięku f1 do g2., 2. Ambitus dla tego głosu, czyli altu to rozpiętość od dźwięku g do b1., 3. Tenor Ambitus dla tego głosu, czyli tenoru to rozpiętość od dźwięku g 1do g2 (w zapisie) g do g1 (w brzmieniu)., 4. Bass Ambitus dla tego głosu, czyli basu to rozpiętość od dźwięku c do d1.

Na kolejnym przykładzie obejrzysz i wysłuchasz kolejnej cechy melodii, charakterystyczne powtarzające się wartości rytmiczne, czyli ostinato.

R1CvFPI0iSlOt1
Nagranie Passacaglii c-moll Jana Sebastiana Bacha. Utwór przeznaczony i wykonany na organach. Tematem wariacji jest melodia prezentowana (najpierw samodzielnie) w basie, w metrum trójdzielnym. Temat jest powtarzany, a na jego tle pojawiają się w górnych głosach wariacje. Passacaglia ma uroczysto-tragiczny charakter, tryb minorowy i powolne tempo. Punkt 1: Ostatnio w pierwszym głosie realizowane jest w rytmie poprzez powtarzanie ćwierćnuty i półnuty. Punkt 2: Ostinato w drugim głosie realizowane jest poprzez powtarzanie grupy czterech szesnastek.
R1Lo8rbUb4W3q
Nagranie Passacaglii c-moll Jana Sebastiana Bacha. Utwór przeznaczony i wykonany na organach. Tematem wariacji jest melodia prezentowana (najpierw samodzielnie) w basie, w metrum trójdzielnym. Temat jest powtarzany, a na jego tle pojawiają się w górnych głosach wariacje. Passacaglia ma uroczysto-tragiczny charakter, tryb minorowy i powolne tempo.
J.S. Bach, „Passacaglia c-moll” BWV 582, takty: 1-56, AMFN, CC BY 3.0

Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D7Z2Z5jcw

J.S. Bach, „Passacaglia c-moll” BWV 582, takty: 1-56, AMFN, CC BY 3.0

Nagranie Passacaglii c-moll Jana Sebastiana Bacha. Utwór przeznaczony i wykonany na organach. Tematem wariacji jest melodia prezentowana (najpierw samodzielnie) w basie, w metrum trójdzielnym. Temat jest powtarzany, a na jego tle pojawiają się w górnych głosach wariacje. Passacaglia ma uroczysto-tragiczny charakter, tryb minorowy i powolne tempo.

R1GLpvr0UC6vr
Ćwiczenie 3
Dopasuj hasła do definicji: Definicje: 1. najważniejszy, najbardziej istotny moment w utworze, 2. rozpiętość interwałowa pomiędzy najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii, 3. odległości pomiędzy poszczególnymi dźwiękami melodii 4. powtarzające się zwroty melodyczne lub rytmiczne Hasła: A. ambitus B. interwały C. punkt kulminacyjny D. ostinato.

Wybierz właściwe wyrazy i uzupełnij zdania

ambitus, punkt kulminacyjny, kierunek melodii, interwały, ostinato, melodyki

Każda melodia posiada cechy, które ją opisują. Są to m.in.: ...................................., czyli najważniejszy, najbardziej istotny moment w utworze; ...................................., czyli rozpiętość interwałowa pomiędzy najniższym a najwyższym dźwiękiem melodii; charakterystyczne ...................................., czyli odległości między poszczególnymi dźwiękami melodii; charakterystyczne powtarzające się zwroty melodyczne lub wartości rytmiczne, np. ..................................... Różny może być również ....................................: wznoszący, opadający, linia falista, i inne. Wszystkie te cechy sprawiają, iż wyróżniamy odmienne rodzaje .....................................

Melodyka kantylenowa

Kantylena, to typ melodyki o charakterze lirycznym, charakteryzującej się wolnym tempem, przeciwstawianej melodyce figuracyjnej. Kantylena rozwinęła się w stylu bel cantoBel cantobel canto; typowa jest dla ariiAriaarii i pieśni lirycznych, a także dla utworów instrumentalnych o charakterze lirycznym (np. nokturnyNokturnnokturny F. Chopina).

Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

W melodyce kantylenowej melodia ma liryczny i śpiewny charakter (cantabile z włoskiego znaczy śpiewnie). Dotyczy to zarówno melodii śpiewanej, jak i wykonywanej na instrumencie. W melodyce tej nie występują duże skoki interwałów, a drobne wartości rytmiczne są stosowane bardzo oszczędnie. Kantylena charakteryzuje się także stosowaniem artykulacji legatoLegatolegato. Warto wiedzieć, że kantylena odpowiada naturalnym dyspozycjom głosu ludzkiego. Początki kantyleny sięgają średniowiecznych chorałówChorałchorałów opartych na długich dźwiękach.

Wysłuchaj uważnie „Pie Jesu Domine” z Requiem Gabriela Fauré. Jest to znakomity przykład kantyleny. Jeżeli chcesz, możesz wielokrotnie odsłuchiwać poszczególne fragmenty i dokładnie je analizować ze słuchu.

R177evB8KDEE4
Na obrazie Johna Singera Sargenta pt.: „Portret Gabirela Fauré” znajduje się starszy mężczyzna, z siwymi, zaczesanymi do tyłu włosami, dość długimi wąsami. Oczy kompozytora są ciemne, nos średniej wielkości. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z kołnierzykiem i ciemną marynarkę. Namalowany jest z profilu, patrzy w prawą stronę. Na ilustracji umieszczony jest punkt interaktywny, po naciśnięciu którego pojawia się napis: Fauré Requiem in D Minor, Op. 48 - 4. Pie Jesu. Kompozytor: Gabriel Fauré Wykonawca: Sylvia Mc Nair, Academy of St. Martin in the Fields, John Virch, Sir Neville Marriner. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchamiania muzyki. Na nagraniu solistka - sopran - wysoki głos żeński z towarzyszeniem orkiestry. Utwór jest bardzo spokojny i delikatny, kojący. Solistka śpiewa łagodną, miłą kantylenę. Akompaniament orkiestry jest bardzo subtelny.

Typowymi przykładami kantyleny w muzyce wokalnej są pieśni solowe Franza Schuberta, prekursora stylu romantycznego w muzyce. Schubert był lirykiem, a jego ulubioną formą była pieśń. W sumie skomponował ich ponad 600. Oczywiście nie wszystkie pieśni Schuberta mają charakter kantyleny. Tworzył także pieśni deklamacyjne, oparte na recytatywach oraz na instrumentalnych wariacjach i figuracjach. Ale o tych rodzajach melodyki dowiesz się na kolejnej lekcji.

Przed Toba kolejny przykład kantyleny, tym razem instrumentalnej. Podczas słuchania rozwiąż zadanie 4.

RLwzWwVjyAqCz
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Roberta Schumanna. Kompozytor jest przedstawiony jako dość młody, dorosły mężczyzna. Twarz ma dość mocno zbudowaną, ciemne włosy sięgają za ucho. Oczy ma zmrużone, nos średniej wielkości. Ubrany jest w białą koszulę, która jest prawie w całości przysłonięta ciemną apaszką i w ciemny surdut. Po naciśnięciu punktu aktywnego pojawia się napis: “Marzenie ze zbioru Sceny dziecięce op. 15 nr 7, autorstwa Roberta Schumanna. Poniżej znajduje się punkt służący do uruchomienia muzyki. Na nagraniu spokojny, pogodny utwór wykonany na fortepianie. Melodia jest kantylenowa, akompaniament dyskretny, ale pogłębiający charakter utworu.
Johann Anton Völlner, „portret Roberta Schumanna”, 1850, thelistenersclub.com, CC BY 3.0 (ilustracja) ; Robert Schumann „Marzenie" ze zbioru „Sceny dziecięce" op. 15 nr 7, AMFN, CC BY 3.0
RPsFG1Lh9WLVG
Ćwiczenie 4
Wskaż prawdziwe zdania. Możliwe odpowiedzi: 1. W melodyce kantylenowej melodia ma liryczny i śpiewny charakter, 2. Kantylena charakteryzuje się stosowaniem artykulacji staccato, 3. Cantabile z włoskiego znaczy śpiewnie, 4. Kantylena charakteryzuje się stosowaniem artykulacji legato, 5. Melodyka kantylenowa występuje tylko w muzyce wokalnej, 6. Melodyka kantylenowa występuje tylko w muzyce instrumentalnej, 7. Melodyka kantylenowa występuje zarówno w muzyce wokalnej jak i instrumentalnej, 8. Kantylenę charakteryzuje wolne tempo, 9. Kantylenę charakteryzuje rozdrobnienie rytmiczne oraz stosowanie wielu ornamentów, 10. Kantylena rozwinęła się w stylu bel canto.

Zaznacz prawdziwe zdania.

  • W melodyce kantylenowej melodia ma liryczny i śpiewny charakter.
  • Kantylena charakteryzuje się stosowaniem artykulacji staccato.
  • Cantabile z włoskiego znaczy śpiewnie.
  • Kantylena charakteryzuje się stosowaniem artykulacji legato.
  • Melodyka kantylenowa występuje tylko w muzyce wokalnej.
  • Melodyka kantylenowa występuje tylko w muzyce instrumentalnej.
  • Melodyka kantylenowa występuje zarówno w muzyce wokalnej jak i instrumentalnej.
  • Kantylenę charakteryzuje wolne tempo.
  • Kantylenę charakteryzuje rozdrobnienie rytmiczne oraz stosowanie wielu ornamentów.
  • Kantylena rozwinęła się w stylu bel canto.
RVvwfzuGS7OZR
Ćwiczenie 5
Rozwiąż krzyżówkę z hasłem głównym dotyczącym tematu dzisiejszej lekcji.

Rozwiąż krzyżówkę z hasłem głównym dotyczącym tematu dzisiejszej lekcji.

1
2
3
4
5
6
7
8
9
R1dNb1bXmBT80
Ćwiczenie 6
Podaj przynajmniej dwa dzieła, w których występuje melodyka kantylenowa.
Ćwiczenie 7
RlxoHM0sCOenA
Wyjaśnij pojęcia: melodyka, figuracja, legato.

Słownik pojęć

A cappella
A cappella

bez akompaniamentu instrumentów.

Akompaniament
Akompaniament

[wł. accompagnamento ‘wtór’, ‘orszak’], tło muzyczne towarzyszące głównej partii melodycznej, wykonywanej zazwyczaj solo (przez jednego instrumentalistę lub śpiewaka) i stanowiące jej uzupełnienie harmoniczne, także rytmiczne i kolorystyczne.

Alt
Alt

głos żeński lub chłopięcy, niższy od sopranu (dyszkantu) i mezzosopranu, o skali w przybliżeniu: f–dIndeks górny 2.

Akord
Akord

współbrzmienie co najmniej trzech, różnych dźwięków.

Ambitus
Ambitus

rozpiętość między najniższym, a najwyższym dźwiękiem melodii.

Agogika
Agogika

z gr. agoge - prowadzenie, ruch – termin wprowadzony przez teoretyka niemieckiego, H. Riemanna (1884) na określenie wszelkich zjawisk dotyczących zmian tempa w utworze muzycznym (np. 'accellerando), obecnie oznacza tempo w ogóle i wszelkie zjawiska dotyczące tempa w utworze muzycznym.

Aria
Aria

pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.

Artykulacja
Artykulacja

sposób wydobywania dźwięków realizowany przez wykonawcę na podstawie norm przekazanych przez tradycję (muzyka dawna, lud) lub wskazówek kompozytora zawartych w partyturze, takich jak: legato, staccato, arco, pizzicato, col legno, glissando, frullato, tremolo, con sordino, itd.

Barok
Barok

(z wł. barocco — dziwaczny) — okres kultury muzycznej XVII i pierwszej połowy XVIII w. w sztuce, oddzielający okres renesansu od  klasycyzmu; charakteryzuje się przeniesieniem zdobyczy renesansu na teren muzyki dworskiej i mieszczańskiej; cechuje go powstanie wielkich form instrumentalno‑wokalnych (opera, oratorium, kantata) oraz instrumentalnych (sonata, koncert, suita), a także monumentalna polifonia o dużej sile wyrazu (J. S. Bach, G. F. Haendel)

Bas
Bas

najniższy głos męski, śpiewak o takim głosie.

Bel canto
Bel canto

styl muzyki wokalnej, a także technika wokalna w operze włoskiej XVII–XIX w.

Chopin Fryderyk
Chopin Fryderyk

(Franciszek), ur. 1 III (22 II?) 1810, Żelazowa Wola, zm. 17 X 1849, Paryż, Najwybitniejszy kompozytor polski, słynny pianista, współtwórca europejskiego romantyzmu.

Chorał
Chorał

uroczysty śpiew kościelny; też: utwór muzyczny stylizowany na wzór takiego śpiewu.

Cygańska skala
Cygańska skala

siedmiostopniowa skala muzyczna występująca w dwóch odmianach: z sekundą zwiększoną (3 półtonyPółtonpółtony) pomiędzy III a IV oraz VI a VII stopniem skal; z sekundą zwiększoną (3 półtony) pomiędzy II a III oraz VI a VII stopniem skali.

Deklamacja
Deklamacja

muzyczna recytacja, jest zbliżona do mowy

Diatonika
Diatonika

[gr. diá ‘przez’, tónos ‘ton’], zasada oparcia przebiegu muz. wyłącznie na dźwiękach skal diatonicznych.

Dorycka skala
Dorycka skala

jedna ze skal kościelnych (z finalis na d), o nazwie przejętej ze starogreckich gatunków oktawowych.

Dur
Dur

[łac.], major, w systemie dur‑moll rodzaj (tryb) skali, tonacji (np. C‑dur), trójdźwięku.

Dźwięk
Dźwięk

brzmienie o określonej wysokości, natężeniu i barwie.

Dynamika
Dynamika

element muzyki zajmujący się zmianami w natężeniu dźwięku.

Ekspresja
Ekspresja

pozadźwiękowy element dzieła muzycznego, odpowiedzialny za wywołanie emocji u słuchacza.

Epoka
Epoka

okres stanowiący jeden z etapów dziejowych, okres zapoczątkowany jakimś ważnym wydarzeniem.

Figuracja
Figuracja

[łac.], kształtowanie linii melodycznej (melodia), wykorzystujące dźwięki gamy diatonicznej lub chromatycznej (diatonika, chromatyka), a także dźwięki tzw. akordów rozłożonych (czyli akordów rozłożonych na składniki), prowadzonych zazwyczaj w drobnych i równych wartościach rytmicznych.

Frygijska skala
Frygijska skala

jedna ze skal kościelnych (z finalis na e), o nazwie przejętej ze starogreckich gatunków oktawowych.

Gama
Gama

następstwo dźwięków uporządkowanych wg stosunków interwałowych, właściwych dla określonej skali w systemie dur‑moll.

Góralska skala
Góralska skala

siedmiostopniowa skala z półtonami między stopniami IV‒V i VI‒VII.

Harmonika
Harmonika

muzyczny całokształt problemów związanych z konstrukcją współbrzmień (harmonią) w utworach danej epoki, danego kompozytora itp.

Interpretacja
Interpretacja

sposób odtworzenia, wykonania utworu muzycznego, teatralnego lub literackiego.

Interwał
Interwał

różnica wysokości dwóch dźwięków współbrzmiących (i. harmoniczny) lub następujących po sobie (i. melodyczny).

Kantylena
Kantylena

z łac. canlilena - piosenka – melodia zasadniczo wokalna, raczej o lirycznym charakterze.

Kolorystyka
Kolorystyka

zestawienie odmiennych barw dźwięku różnych instrumentów (także głosu ludzkiego) w celu uzyskania odpowiedniego wyrazu.

Kompozytor
Kompozytor

twórca utworów muzycznych.

Legato
Legato

płynnie łącząc kolejne dźwięki.

Melika
Melika

element melodii, dotyczący doboru wysokości dźwięków.

Melodia
Melodia

ciąg następujących po sobie dźwięków, uporządkowanych według zasad tonalnych, rytmicznych i formalnych, tworzących pewną całość.

Melodia figuracyjna
Melodia figuracyjna

wprowadzenie do kompozycji rozdrobnionych wartości rytmicznych urozmaicających melodię.

Melodyka
Melodyka

sposób tworzenia i rozwijania melodii, charakterystyczny dla jakiegoś utworu, stylu, kompozytora lub epoki.

Metrum
Metrum

podstawowy schemat określający czas trwania nut oraz układ akcentów w obrębie taktu w utworze muzycznym.

Moll
Moll

minor, w systemie dur‑moll rodzaj (tryb) skali, tonacji (np. a‑moll), trójdźwięku.

Muzyka ludowa
Muzyka ludowa

muzyka ludu, rozumiana rozmaicie w zależności od przyjętej definicji ludu (na ogół nawiązywano do łac. populus ‘wspólnota wszystkich obywateli’ i vulgus ‘niższa warstwa społeczeństwa’). Wiele cech specyficznych muzyki ludowej wynika z jej funkcji (związek z obrzędami, czynnościami). Muzyka ludowa jako dział folkloru jest przedmiotem badań etnologii muzycznej (etnomuzykologii), która od końca XIX w. jest jednym z działów muzykologii.

Muzyka wokalna
Muzyka wokalna

przeznaczona do wykonania przez głosy ludzkie: solo lub w zespole (ansambl, chór).

Muzyka instrumentalna
Muzyka instrumentalna

przeznaczona do wykonywania na instrumentach; zespołowa (kameralna, orkiestrowa), solowa (fortepianowa, skrzypcowa itd.).

Nokturn
Nokturn

utwór instrumentalny o spokojnym, sentymentalnym charakterze, mający oddać nastrój nocy.

Oktawa
Oktawa

podstawowy interwał, odległość 8 stopni skali diatonicznej.

Ornamentyka
Ornamentyka

z łac. ornamenlum - ozdoba – 1. nauka o ozdobnikach. 2. stosowanie ozdobników w utworze, stąd np. pojęcie ornamentalnej melodii. Ozdobniki nie wpływają zasadniczo na przebieg linii melodycznej. Do współcześnie używanych ozdobników zalicza się: mordent, obiegnik, tryl, czy inne.

Ostinato
Ostinato

wyrazisty motyw lub temat powtarzający się w utworze wielokrotnie w sposób rytmiczny, występujący najczęściej w basie.

Pentatonika
Pentatonika

[gr.], skala muzyczna złożona z 5 dźwięków w oktawie, charakterystyczna zwłaszcza dla muzyki azjatyckiej.

Pieśń
Pieśń

utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny, wykonywany: a) z towarzyszeniem instrumentu solo, zwykle strunowego, np. w staroż. Grecji z akompaniamentem liry, kitary, w czasach nowoż. gitary, od końca XVIII w. najczęściej fortepianu (p. na głos męski lub żeński, także duety, tercety itd., niektóre p. chóralne); b) z towarzyszeniem kameralnego zespołu instrumentalnego; c) z towarzyszeniem orkiestry (p. orkiestrowe, symfoniczne); d) a cappella (p. powszechne, p. chóralne).

Półton
Półton

najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami różnej wysokości, stanowiąca dwunastą część oktawy.

Recytatyw
Recytatyw

łac. recilare = deklamować, wygłaszać – rodzaj śpiewu zbliżony pod względem rytmicznym i melodycznym do deklamacji tekstu; stosowany w operach, oratoriach i innych formach woklano‑instrumentalnych.

Romantyzm
Romantyzm

europejski prąd ideowy, literacki i artystyczny z początku XIX w., odwołujący się do idealizmu, natury, uczucia, wprowadzający motywy ludowe, elementy fantastyki oraz idee patriotyczne.

Rytmika
Rytmika

ogół zjawisk związanych z rytmem w muzyce lub literaturze.

Rytm
Rytm

czynnik regulujący czas trwania dźwięków w utworze muzycznym i wyznaczający ich następstwo w czasie.

Skala
Skala

zbiór co najmniej dwóch dźwięków tworzących w ramach każdej oktawy stały układ stosunków interwałowych (interwał), np. pentatonika, 6‑stopniowa skala całotonowa, heptatonika (którą tworzą głównie skale diatoniczne, m.in. durowa i molowa), 12‑stopniowa skala chromatyczna, 24‑stopniowa skala ćwierćtonowa i inne skale mikrofonowe.

Skrzypce
Skrzypce

instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych.

Sonata
Sonata

instrumentalny utwór muzyczny składający się zwykle z trzech lub czterech odrębnych części.

Sopran
Sopran

najwyższy głos żeński lub chłopięcy, śpiewaczka lub chłopiec o takim głosie.

Staccato
Staccato

ostre oddzielanie od siebie dźwięków.

Styl
Styl

[łac.], sposób wypowiedzi muzycznej, uwarunkowany tendencjami estetycznymi epoki, tradycją muzyczną i indywidualnymi predyspozycjami twórcy.

Styl narodowy
Styl narodowy

styl można klasyfikować z punktu widzenia narodowego (styl muzyki polskiej, styl muzyki francuskiej).

System dur – moll
System dur – moll

system organizacji materiału dźwiękowego w muzyce eur., panujący od ok. poł. XVII do pocz. XX w., zw. też systemem funkcyjnym, systemem tonalnym lub tonalnością dur‑moll.

Tenor
Tenor

najwyższy głos męski; też: śpiewak o takim głosie.

Tonacja
Tonacja

podstawa melodyczno‑harmoniczna utworu w systemie dur‑moll, wyznaczona przez związki funkcyjne między dźwiękami i akordami danej gamy durowej lub molowej.

Tonalność
Tonalność

właściwość muzyki (tzn. danego utworu, przebiegu muz.) polegająca na podporządkowaniu wszystkich dźwięków jednemu dźwiękowi centralnemu, np. tonice (tonika) w systemie dur‑moll, w którym t. jest też utożsamiana z oparciem utworu na danej tonacji.

Tryb
Tryb

w systemie dur‑moll jedna z dwu odmian: skali, gamy, tonacji, także trójdźwięku.

Wartości rytmiczne
Wartości rytmiczne

relatywny czas trwania dźwięków regulowany przez metrum.

Współbrzmienie
Współbrzmienie

jednoczesność brzmienia dźwięków łączących się ze sobą według określonych praw muzycznych; też: grupa dźwięków brzmiących jednocześnie.

Źródło:

https://encyklopedia.pwn.pl/

sjp.pwn.pl

J. Habela, Słowniczek muzyczny, PWM, Kraków 1998.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Franciszek Wesołowski, Zasady muzyki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986.

Przemysław Wiśniewski, Zagadnienia wykonawcze wybranych ozdobników w muzyce od XVI wieku do połowy osiemnastego stulecia na podstawie źródeł teoretycznych z epoki, Łódź 2013.