Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1Z3nMYuKcZSS1
Ilustracja przedstawia otwartą partyturę leżącą na starych książkach z podniszczonymi okładkami. Na otwartych stronach znajdują się nuty fortepianowe. Tytuł lekcji: Elementy dzieła muzycznego i przedtakt w muzyce.

Elementy dzieła muzycznego i przedtakt w muzyce

Źródło: Marcin Łukasiewicz.

Ważne daty

1783 – kompozycja Sonaty nr 13 B‑dur KV 333 przez Mozarta.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

R1es7pc0L4z2Q1
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania
Uczeń:
1) zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:
a) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;
b) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).

Nauczysz się

rozróżniać elementy muzyki;

analizować utwór muzyczny przed rozpoczęciem wykonania;

definiować termin „przedtakt” i jego położenie w utworze.

Wprowadzenie

Muzyka jest jedną z najbardziej fascynujących form sztuki na świecie. Jednym z powodów, dla których działa na tak wiele osób jest jej swojego rodzaju uniwersalność. Muzyką można się cieszyć bez żadnej specjalistycznej wiedzy, nie mając pojęcia o teorii czy tonalności. Z drugiej strony, nawet mając świadomość tego, co wpływa na udany utwór, nadal może on przynosić radość i wzbudzać emocje. Chociaż z jednej strony wielu muzyków i kompozytorów nieco zazdrości „zwykłym” ludziom ich niewiedzy (gdyż pozwala na bezstresowy odbiór, bez myślenia o harmonii czy trudności w wykonaniu dzieła), to jednak proces słuchania muzyki może sporo zyskać, jeśli posiada się pewien klucz do interpretacji i analizy poszczególnych kompozycji.

Elementy dzieła muzycznego

Bardzo istotną kwestią są elementy dzieła muzycznego. Chociaż najczęściej rozpatruje się je i wymienia osobno, to jednak wyjątkowo ważna jest pamięć, iż muzyka zyskuje określony kształt dopiero w wyniku ich połączenia i swojego rodzaju współdziałania. Elementy muzyki to:

  1. Rytmika

  2. Agogika

  3. Melodyka

  4. HarmoniaHarmoniaHarmonia

  5. DynamikaDynamikaDynamika

  6. ArtykulacjaArtykulacjaArtykulacja

  7. Kolorystyka

Rytm, metrum i tempo

Pierwszym z wymienionych składników jest rytm. Wymieniali go już starożytni Grecy, nazywając go ruchem uporządkowanym. Rytm jest zorganizowanym ruchem dźwięków, które posiadają określony czas trwania. Jego istnienie nie ogranicza się do samej muzyki - swój rytm mają także niektóre funkcje ludzkiego ciała, jak bicie serca, oddech czy puls.

Metrum porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą akcentów. Jest więc czynnikiem regulującym utwory, którego wyrazem jest podział utworu na takty.

RlaLoKLeImHnj1
Źródło: Marcin Łukasiewicz.

Rytmika zajmuje się rytmem oraz metrum w utworach muzycznych.

Tempo (którym w utworze muzycznym zajmuje się agogika) wpływa na czas wykonania utworu. Nie wpływa na rytm i metrum, jednak to tempo sprawia, że ćwierćnuta ma określony czas trwania w sekundach.

R1Bx8oDSex8VU1
Źródło: Marcin Łukasiewicz, licencja: CC0.

Melodia i harmonia

Melodia jest następstwem dźwięków o różnej wysokości, które zostały zorganizowane rytmicznie, przez co tworzą całość. Można wyróżnić wiele typów melodii - wokalną i instrumentalną, tonalną i atonalną, prostą i ornamentalną (z ozdobnikami).

Melodyka zajmuje się melodią w utworach.

Czynnik harmoniczny, nazywany też harmonią zajmuje się współbrzmieniami dźwięków. Dla porządku warto zaznaczyć, że o harmonii można mówić dopiero, gdy w utworze prowadzone są równocześnie przynajmniej dwa głosy. Jeśli każdy z głosów w utworze ma własną linię melodyczną, to utwór jest polifoniczny; jeśli głosy są podporządkowane jednej, głównej melodii, to utwór jest homofoniczny. Utwór z jednym głosem bez akompaniamentu i elementu harmonicznego nazywany jest monofonicznym.

Harmonią w utworach zajmuje się harmonika.

Dynamika, artykulacja i frazowanie

Dynamika w utworze zajmuje się określaniem natężenia siły dźwięków i jej zmianom, co oznacza, że od niej zależy głośność utworu, poszczególnych jego elementów oraz pojedynczych dźwięków. Dwa podstawowe odcienie dynamiczne to piano (wł. cicho), oznaczane literą pforte (wł. głośno), oznaczane literą f. Oprócz tego istnieje wiele innych oznaczeń, które mają określić stopniowe zmiany (narastanie lub ściszanie) oraz nastrój i charakter utworu.

R1S7i5C361YGR1
Źródło: Marcin Łukasiewicz, licencja: CC0.

Artykulacja to element dzieła muzycznego, od którego zależy sposób wydobywania kolejnych dźwięków. Dwa najczęściej spotykane sposoby wydobycia dźwięku to legato (wł. legare - łączyć), oznaczające ścisłe łączenie dźwięków ze sobą (w taki sposób, by między nimi nie było przerw) oraz staccato (wł. staccare - odrywać), w myśl którego dźwięki mają być oddzielane od siebie. Pośrednim sposobem artykulacji jest portato.

R1PWmPxbC5xy51
Źródło: Marcin Łukasiewicz, licencja: CC0.

Frazowanie to inaczej łączenie pewnych odcinków utworu we frazy. Ma na celu tworzenie pewnych całości dźwiękowych w obrębie dzieła, które połączone lepiej oddają wyraz melodii.

R4gfo41ZBWpwI1
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy ukazujący frazowanie. Na fotografii widoczna jest otwarta partytura, leżąca na starych książkach z podniszczonymi okładkami. W nutach widoczne są łuki łączące grupy nut, stanowiące całe frazy. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Frazy w nutach są zaznaczane wysokim łukami.

Kolorystyka dźwiękowa i struktura formalna

Kolorystyka dźwiękowa jest bezpośrednio związana ze środkami wykonawczymi. Ta sama melodia, zagrana na fortepianie, będzie brzmiała nieco inaczej niż na wiolonczeli czy trąbce; utwór rozpisany na gitarę zmieni swój charakter przy wykonaniu przez całą orkiestrę. Jest to związane z barwą dźwięku, dlatego kompozytorzy piszą swoje dzieła na konkretną obsadę instrumentalną, dodając także w nutach wskazówki dotyczące artykulacji.

Struktura formalna jest cechą wpływającą na budowę utworu muzycznego. Podczas poznawania różnych dzieł historycznych należy zwrócić uwagę na ich nazwy. Współczesne utwory najczęściej mają konkretne tytuły, z kolei kompozycje z dawnych czasów zazwyczaj noszą nazwę w zależności od formy i tonacji, jak sonata D‑dur albo fuga c‑moll. Forma w pewien sposób organizuje względem siebie części utworu, ustalając je w relacjach. Sama nazwa formy może jednak oznaczać coś innego w zależności od epoki, w której powstała, a nawet kompozytora.

m912c08e985f128cd_0000000000075

Analiza dzieła muzycznego przed rozpoczęciem wykonania

Mając świadomość wszystkich elementów muzyki, warto podejść do wykonywania utworów świadomie i poświęcić chwilę czasu na analizę, przed rozpoczęciem gry lub śpiewu.

R1YoVe2J18uL81
Analiza przed rozpoczęciem wykonania dzieła, online-skills, CC BY 3.0

Czego możemy dowiedzieć się z powyższego materiału? Przede wszystkim warto zauważyć tonację - przy kluczu znajduje się jeden krzyżyk. Jest on umiejscowiony przy dźwięku f, co oznacza, że każde f w tym utworze należy wykonywać jako fis. Tonacja z takim materiałem dźwiękowym to G‑dur lub e‑moll. Ponadto widać metrum - 4/4, co oznacza, że każdy z taktów będzie zawierał materiał dźwiękowy o łącznej długości czterech ćwierćnut. Przy pierwszym takcie widać też oznaczenie dynamiki - piano, czyli cicho. Nad pięciolinią znajduje się określenie tempa - allegro, czyli tempo szybkie i żywe. Część nut ma też oznaczenia artykulacyjne, a trzy ostatnie dźwięki tworzą frazę. Ponadto widać pewną anomalię w rozpoczęciu utworu - ma on tylko jeden dźwięk, po którym rozpoczyna się standardowy takt. Jest to przedtaktPrzedtaktprzedtakt.

Przedtakt

Przedtakt jest niepełnym taktem, który otwiera utwór muzyczny. Zdarza się (jak w poprzednim materiale), że w tym niepełnym takcie znajduje się tylko jedna nuta - wtedy nazywamy ją odbitkąOdbitkaodbitką. Najczęściej utwór, który zaczyna się przedtaktem. ma skrócony ostatni takt o wartość rytmiczną, która odpowiada wartości przedtaktu.

RzkJSFOzo6rOq1
Źródło: Marcin Łukasiewicz.

Wiele znanych utworów rozpoczyna się przedtaktem; przedtakt jest też charakterystyczny dla niektórych form tańca, takich jak gawot czy menuet. Poniższe przykłady audio prezentują przedtakty w tańcach: w menuecie (przykład pierwszy) oraz gawocie (przykład drugi).

ROufO6M8x3ekx
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Luigi Boccheriniego, autorstwa Étienne Mazasa. Czarno-biały rysunek na pożółkłym papierze, ukazuje mężczyznę w średnim wieku w białej peruce. Pod szyją zawiązany ma biały halsztuk. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Luigi Boccherini Menuet, rozpoczynający się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór w umiarkowanym tempie, bardzo pogodny, wykonywany przez orkiestrę smyczkową. Rozpoczyna się czterema krótkimi nutami, a po nich następuje pierwsza miara taktu, na którą przypada mocny akcent. Te cztery nuty stanowią przedtakt.
M‑064‑OK1
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=kSE15tLBdso.
RvexKtVnR1JQ6
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Georga Friedricha Haendla, autorstwa Balthasara Dennera. Na obrazie widnieje postać mężczyzny w średnim wieku w jasnej puszystej peruce. Kompozytor ukazany jest z półprofilu. Pod szyją zawiązany ma biały halsztuk. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Georg Friedrich Haendel, Gawot, rozpoczynający się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór w szybkim, tanecznym tempie, bardzo pogodny. Rozpoczyna się kilkoma krótkimi, nieakcentowanymi dźwiękami, po których następuje akcentowany dźwięk, przypadający na pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK2
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=6rACFg72dx8.

Przedtakty często pojawiają się też w sonatach i formach sonatowych; kolejny z materiałów to sonata Mozarta, skomponowana przez niego pod koniec 1783 roku.

R1JW1gg0RzWdK
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Wolfganga Amadeusza Mozarta, autorstwa Barbary Krafft. Na obrazie widnieje mężczyzna w szarej peruce, ubrany w czerwony kaftan z białym, koronkowym żabotem pod szyją. Kompozytor ukazany jest z półprofilu. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Wolfgang Amadeusz Mozart „Sonata B-dur KV 333”, część I: Allegro, rozpoczynająca się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Nagrany utwór jest wykonany na fortepianie. Jest szybki, pogodny, prawą ręką pianista wykonuje bardzo szybkie przebiegi dźwięków. Utwór rozpoczyna się serią krótkich, szybko wykonanych, nieakcentowanych dźwięków, po których następuje akcentowany dźwięk, przypadający na pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK3
Źródło: AMFN.

Przedtakty pojawiają się też w melodiach ludowych, dziecięcych i popularnych; przedtakt złożony z dwóch dźwięków jest obecny na początku utworu Happy Birthday.

R16LGQONxFA7o
Ilustracja interaktywna przedstawia tęczowy napis „Happy Birthday”, wokół którego fruwają kolorowe baloniki, wstążeczki i gwiazdki. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: „Happy Birthday”, piosenka tradycyjna, rozpoczynająca się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Na nagraniu kilka głosów: kobiety i mężczyźni wykonują, krótką, wesołą urodzinową piosenkę o tekście, rozpoczynającym się słowami „Happy Birthday to you”. Dźwięki wyrazu Happy są przedtaktem i główny akcent przypada na pierwszą sylabę słowa Birthday, czyli pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK4
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=qCJSNMqub8g.

Zadania

RVumHXH0YTHTT
Ćwiczenie 1
Wskaż, którym z elementów utworu muzycznego zajmuje się rytmika. Możliwe odpowiedzi: A. rytmem, B. tempem, C. metrum.
R1TCee0Occjrh
Ćwiczenie 2
Odpowiedz na pytanie: Jaka jest najmniejsza ilość głosów, których obecność sprawia, że w utworze można mówić o harmonii? Możliwe odpowiedzi: 1. Przynajmniej trzy głosy, 2. Przynajmniej dwa głosy, 3. Przynajmniej cztery głosy
RMQh3PyS0EL7L
Ćwiczenie 3
Odpowiedz na pytanie: Która z poniższych artykulacji zakłada ścisłe łączenie ze sobą dźwięków? Możliwe odpowiedzi: 1. Staccato, 2. Legato, 3. Portato
R1XNFK41nMa7u
Ćwiczenie 4
Połącz w pary fakturę muzyczną z jej znaczeniem. Polifonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Homofonia Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego. Monofonia. Możliwe odpowiedzi: 1. co najmniej dwa głosy w utworze z własnymi liniami melodycznymi. 2. co najmniej dwa głosy w utworze, podporządkowanie głównej melodii. 3. jeden głos w utworze bez elementu harmonicznego.
R1JkELmI5ZEaH
Ćwiczenie 5
Odpowiedz na pytanie: Od którego z elementów utworu muzycznego zależy głośność jego wykonania? Możliwe odpowiedzi: 1. Od dynamiki, 2. Od artykulacji, 3. Od kolorystyki.
R1UqQvG53LlLN
Ćwiczenie 6
Odpowiedz na pytanie: Który z poniższych elementów utworu muzycznego ma wpływ na długość taktów? Możliwe odpowiedzi: 1. Melodia, 2. Harmonia, 3. Metrum
R1Bp9ws7F49SY
Ćwiczenie 7
Odpowiedz na pytanie: Jak nazywany jest przedtakt, składający się wyłącznie z jednej nuty? Możliwe odpowiedzi: 1. Odbitka, 2. Przebitka, 3. Przerzutka
R13PszhNqHxhY
Ćwiczenie 8
Wskaż zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Metrum to przedtakt składający się z jednej nuty. 2. Artykulacja jest to element dzieła muzycznego, od którego zależy sposób wydobywania kolejnych dźwięków. Najczęstsze artykulacje to legato (łączące dźwięki) i staccato (oddzielające dźwięki). 3. Rytmika zajmuje się rytmem oraz metrum w utworach muzycznych.

Słownik pojęć

Artykulacja
Artykulacja

element dzieła muzycznego, od którego zależy sposób wydobywania kolejnych dźwięków. Najczęstsze artykulacje to legato (łączące dźwięki) i staccato (oddzielające dźwięki).

Dynamika
Dynamika

element dzieła muzycznego, który określa natężenia siły dźwięków; od dynamiki zależy głośność utworu i jego elementów. Podstawowe dynamiki to piano (cicho) i forte (głośno).

Harmonia
Harmonia

element dzieła muzycznego, który zajmuje się współbrzmieniami dźwięków. Harmonia w utworze pojawia się dopiero, gdy znajdują się w nim co najmniej dwa głosy.

Metrum
Metrum

element dzieła muzycznego, który porządkuje przebiegi rytmiczne za pomocą akcentów. Od niego zależy długość taktu.

Odbitka
Odbitka

przedtakt, składający się z jednej nuty.

Przedtakt
Przedtakt

niepełny takt rozpoczynający utwór muzyczny.

Źródło:

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

ROufO6M8x3ekx
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Luigi Boccheriniego, autorstwa Étienne Mazasa. Czarno-biały rysunek na pożółkłym papierze, ukazuje mężczyznę w średnim wieku w białej peruce. Pod szyją zawiązany ma biały halsztuk. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Luigi Boccherini Menuet, rozpoczynający się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór w umiarkowanym tempie, bardzo pogodny, wykonywany przez orkiestrę smyczkową. Rozpoczyna się czterema krótkimi nutami, a po nich następuje pierwsza miara taktu, na którą przypada mocny akcent. Te cztery nuty stanowią przedtakt.
M‑064‑OK1
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=kSE15tLBdso.
RvexKtVnR1JQ6
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Georga Friedricha Haendla, autorstwa Balthasara Dennera. Na obrazie widnieje postać mężczyzny w średnim wieku w jasnej puszystej peruce. Kompozytor ukazany jest z półprofilu. Pod szyją zawiązany ma biały halsztuk. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Georg Friedrich Haendel, Gawot, rozpoczynający się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Utwór w szybkim, tanecznym tempie, bardzo pogodny. Rozpoczyna się kilkoma krótkimi, nieakcentowanymi dźwiękami, po których następuje akcentowany dźwięk, przypadający na pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK2
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=6rACFg72dx8.
R1JW1gg0RzWdK
Ilustracja interaktywna przedstawia portret Wolfganga Amadeusza Mozarta, autorstwa Barbary Krafft. Na obrazie widnieje mężczyzna w szarej peruce, ubrany w czerwony kaftan z białym, koronkowym żabotem pod szyją. Kompozytor ukazany jest z półprofilu. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: Wolfgang Amadeusz Mozart „Sonata B-dur KV 333”, część I: Allegro, rozpoczynająca się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Nagrany utwór jest wykonany na fortepianie. Jest szybki, pogodny, prawą ręką pianista wykonuje bardzo szybkie przebiegi dźwięków. Utwór rozpoczyna się serią krótkich, szybko wykonanych, nieakcentowanych dźwięków, po których następuje akcentowany dźwięk, przypadający na pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK3
Źródło: AMFN.
R16LGQONxFA7o
Ilustracja interaktywna przedstawia tęczowy napis „Happy Birthday”, wokół którego fruwają kolorowe baloniki, wstążeczki i gwiazdki. Po naciśnięciu punktu interaktywnego, pojawia się napis: „Happy Birthday”, piosenka tradycyjna, rozpoczynająca się przedtaktem oraz pojawia się możliwość odtworzenia nagrania. Na nagraniu kilka głosów: kobiety i mężczyźni wykonują, krótką, wesołą urodzinową piosenkę o tekście, rozpoczynającym się słowami „Happy Birthday to you”. Dźwięki wyrazu Happy są przedtaktem i główny akcent przypada na pierwszą sylabę słowa Birthday, czyli pierwszą miarę taktu.
M‑064‑OK4
Źródło: online-skills, źródło: https://www.youtube.com/watch?v=qCJSNMqub8g.

Bibliografia

A. Carpentier, Przedtakty i wariacje, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982