Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RQHS1JKo6Ipsh1
Na ilustracji rozsypane wykonane z drewna nutki. Widoczne są pojedyncze i podwójne ósemki w ciepłych, pastelowych kolorach. Na środku duży napis z tematem lekcji: Elementy muzyki - notacja muzyczna.

Elementy muzyki - notacja muzyczna

Źródło: Weronika Jarzyńska.
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela:

Rkj74hMQgJpbB
Scenariusz zajęć do pobrania.
1

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

1. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi.;

2) określa podstawowe elementy muzyki (rytm, melodię, harmonię, agogikę, dynamikę, kolorystykę, artykulację).

Nauczysz się

przedstawiać zmiany rozwoju notacji muzycznej na przełomie wieków;

definiować pojęcia: nuta, pięciolinia, klucz: wiolinowy, altowy, basowy;

określać położenie nuty na pięciolinii;

definiować pojęcia: neumy, nota quadrata i  notacja menzuralna.

Kultura ustna i pisemna, pierwsze rodzaje zapisu oraz wpływ pisma na rozwój cywilizacji i sztuki

R14sPBZTzV8BF1
Pismo klinowe, online-skills, CC BY 3.0

Pismo klinowe to najprawdopodobniej najstarsze pismo świata. Zostało ono stworzone przez Sumerów w Mezopotamii ok. 3500 lat p.n.e., używano je na terenie Babilonii i Mezopotamii. Początkowo klinowe pismo sumeryjskie było pismem obrazkowym, jednak z czasem obrazki zaczęły oznaczać także sylaby.

RkTyab3s4gniB1
Pismo egipskie (hieroglify), online-skills, CC BY 3.0

Pismo egipskie, zwane również hieroglifami, to rodzaj pisma obrazkowego. Zapisywano je na papirusie lub drewnie, czasami ryto w kamieniu.

RoVXbVrXQE59j1
Źródło: Ewelina Boesche.
Ciekawostka

Pismo fenickie to pierwsze na świecie pismo alfabetyczne. Alfabet fenicki składał się z 22 spółgłosek.

Rozwój zapisu nutowego od antyku po współczesność

R1G448XvqjwDf1
Ilustracja interaktywna przedstawia rękopis zapisu muzycznego w starożytnej Grecji. Na ilustracji umieszczony jest interaktywny punkt, po wybraniu którego wyświetli się dodatkowa informacja: Notacja muzyczna ulegała zmianom na przestrzeni dziejów. Utwory zapisywano przy użyciu znaków do zapisu tekstu już w drugim tysiącleciu przed naszą erą w Egipcie i Mezopotamii. W IV wieku p.n.e w starożytnej Grecji powstała notacja, w której obok liter alfabetu zastosowane również znaki stworzone specjalnie na potrzeby muzyki.
Zapis muzyczny w starożytnej Grecji (rękopis), shot.holycross.edu, CC BY 3.0
RmR5myYWVodQI1
Ilustracja przedstawia notację neumatyczną. Widoczny jest zapis umieszczony pod fragmentem tekstu pochodzącego z „Codex Runicus”. Na ilustracji umieszczony jest interaktywny punkt, po wybraniu którego wyświetli się dodatkowa informacja: W czasach średniowiecznych do głównych ośrodków rozwoju kultury muzycznej należą klasztory i kościoły. Pod koniec IX wieku wykształca się notacja muzyczna służąca zapisowi chorału gregoriańskiego: notacja neumatyczna. Ilustracja przedstawi zapis neumatyczny Zapis neumatyczny utworu Drømde mik æn drøm i nat, um silki ok ærlik pæl - najastarszej duńskiej pieśni ludowej pochodzącej z Codex Runicus kroniki duńskiej z ok. 1300 r., wikimedia.org, domena publiczna.

W czasach średniowiecznych do głównych ośrodków rozwoju kultury muzycznej należą klasztory i kościoły. Pod koniec IX wieku wykształca się notacja muzyczna służąca zapisowi chorału gregoriańskiego: notacja neumatyczna.

Około roku 1030 włoski mnich i pedagog Guido z Arezzo wprowadził do zapisu nutowego dwie równoległe linie. Na początku nich umieścił litery C i F, które określały wysokość nut. Z tych liter rozwinęły się później kluczeKluczklucze muzyczne. Wkrótce do dwóch linii dodano dwie następne. Nuty miały kwadratowy kształt wynikający z zapisywania ich przy użyciu ptasich piór, dlatego nazywane były nota quadrataNota quadratanota quadrata.

RCRQVP1VTWcxY1
Ilustracja przedstawia zapis nutowy na pięciolinii. Widoczny jest papier z pięcioma równoległymi liniami i kwadratowymi nutami (nota quadrata). Przed zapisem duża ozdobna litera A. Niektóre kwadratowe nuty występują pojedynczo, inne są połączone po dwie lub po kilka. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: Pod koniec XI wieku do obowiązujących czterech linii dodano piątą - tak powstała pięciolinia.

Chociaż pięciolinia umożliwiała precyzyjny zapis wysokości dźwięków, dopiero na przełomie XII i XIII wieku powstała notacja modalna, która przedstawiała także rytm. W połowie wieku XIII we Francji wprowadzono notację menzuralną, czyli taką, w której kształt nuty wskazywał na czas jej trwania. Początkowo używano tylko dwóch wartości rytmicznych: długiej (longa) i krótkiej (brevis).

R1dalxdltXKdz1
Ilustracja przedstawia przykład francuskiej tabulatury lutniowej z 1564 roku, autorstwa Valentina Bakfarka. Zapis rozpoczyna się dużą ozdobną literą F. Znaki zapisano na 4 pięcioliniach. Na różnych wysokościach znajdują się znaczki przypominające maleńkie literki. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: Na przełomie wieku XVI i XVII główki nut zaokrągliły się i zaczęły przypominać nuty ze współczesnych partytur. W renesansie tworzono również tabulatury – zapis przeznaczony na konkretny instrument, np. organy lub lutnię.
Przykład francuskiej tabulatury lutniowej z 1564 roku, autorstwa Valentina Bakfarka, Biblioteka Monachijska, wikimedia.org, domena publiczna
RSoQ5CRFTGPSe1
Ilustracja przedstawia przykład partytury amerykańskiego kompozytora Johna Cage’a. Na początku zapisu w jednej kolumnie zapisano cyfry od 1 do 8. Na wysokości cyfr znajdują się kreski będące zapisem muzycznym. Kreski rozpoczynają się i kończą w różnych miejscach. Czasami do poziomych kresek dołączone są strzałki, czasami zapis przypomina znaki crescendo, decrescendo. Po naciśnięciu punktu interaktywnego pojawia się napis: „W baroku i klasycyzmie do notacji muzycznej stopniowo zaczęto wprowadzać rozmaite określenia dotyczące tempa utworu, jego dynamiki, charakteru lub sposobu wykonania. Od tamtego czasu notacja nie zmieniała się już tak radykalnie jak w poprzednich epokach. Dopiero w XX wieku pojawili się kompozytorzy stosujący zapis muzyczny pozbawiony umownych znaków pisma nutowego po to, by trafniej przedstawić swoje nie-konwencjonalne pomysły.”

Wprowadzenie pojęć: „nuta”, „pięciolinia” i „klucz”

RFLL3zEnQ77hF

NUTA - znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania

RO20yxfotIYGH
Pięciolinia, online-skills, CC BY 3.0

PIĘCIOLINIA – służy do zapisu dźwięków; składa się z pięciu linii oraz pól pomiędzy nimi.

KLUCZ - znak graficzny umieszczany na początku pięciolinii i pozwalający określić wysokość danej nuty; istnieje wiele rodzajów kluczy muzycznych, od których zależy sposób odczytania nut na pięciolinii.

Zadania

RtPA4YOG9WrSZ
Ćwiczenie 1
Przypisz do typu notacji czas kiedy była używana. Notacje: 1. menzuralna, 2. modalna, 3. neumatyczna. Czas: A. dziewiąty-jedenasty wiek, B. przełom dwunastego i trzynastego wieku, C. połowa trzynastego wieku.
RBJtwBgyYl33u
Ćwiczenie 2
Wskaż notację, która jako pierwsza zaczęła wskazywać rytm utworu. Możliwe odpowiedzi: 1. notacja neumatyczna, 2. notacja modalna, 3. notacja menzuralna.
ROnNCmbFQypJ4
Ćwiczenie 3
Odpowiedz na pytanie. W którym kluczu zapisujemy nuty dla instrumentów brzmiących nisko? Możliwe odpowiedzi: A. wiolinowym, B. basowym.
R16yL3YFRcVk7
Ćwiczenie 4
Wskaż zdania, które są fałszywe: 1. Notacja muzyczna to system umownych znaków graficznych, przy pomocy których zapisać można różne cechy dźwięków muzycznych, 2. Klucz muzyczny nie jest konieczny w zapisie nutowym, 3. Nuty najczęściej zapisywane są na pięciolinii, 4. Klucz umieszcza się na końcu pięciolinii, 5. Zapis nutowy nic się nie zmienił w ciągu ostatniego tysiąclecia.
RgIK1vWFVXMdM
Ćwiczenie 5
Wskaż, w której epoce powstała notacja neumatyczna. Możliwe odpowiedzi: 1. antyk, 2. średniowiecze, 3. renesans, 4. barok.
R1WePRKXIhjls
Ćwiczenie 6
Połącz hasła z ich definicjami. nuta Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota wiolinowy Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota pięciolinia Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota hieroglify Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota chorał Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota notacja Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota quadrata Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota Guido Możliwe odpowiedzi: 1. np. gregoriański, 2. inaczej pismo egipskie, 3. system znaków graficznych służących do zapisu nut, 4. popularny klucz muzyczny, 5. składa się z linii i pól na których umieszczony jest klucz wiolinowy i nuty, 6. imię włoskiego pedagoga z Arezzo, który wprowadził zapis nutowy na dwóch liniach, 7. znak graficzny, którego położenie na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a kształt wskazuje czas trwania, 8. nuta o kwadratowym kształcie – nota
RYYackb01CVRB
Ćwiczenie 7
Ułóż chronologicznie poznane rodzaje notacji muzycznej. Elementy do uszeregowania: 1. notacja neumatyczna, 2. notacja modalna, 3. notacja menzuralna

Słownik pojęć

Klucz
Klucz

znak graficzny, który określa sposób odczytania nut na pięciolinii.

Nota quadrata
Nota quadrata

kwadratowe pismo nutowe używane w notacji chorału gregoriańskiego. Używane od około XIII wieku.

Notacja muzyczna
Notacja muzyczna

system umownych znaków graficznych, przy pomocy których zapisać można niemal wszystkie cechy dźwięków muzycznych: rytm, melodię, dynamikę, artykulację, harmonię.

Notacja neumatyczna
Notacja neumatyczna

notacja służąca do zapisu chorału gregoriańskiego.

Nuta
Nuta

znak graficzny określający wysokość i wartość rytmiczną dźwięku.

Pięciolinia
Pięciolinia

układ pięciu równoległych linii stanowiący podstawę zapisu nutowego.

Tabulatura
Tabulatura

1) ogólna nazwa instrumentalnego zapisu nutowego z XV—XVII w. używającego specjalnego systemu znaków, liter i cyfr; np. tabulatura lutniowa, organowa;

2) zbiór utworów muzycznych zapisanych w ten sposób.

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Jerzy Habela, Słowniczek Muzyczny, PWM, Kraków 1999.

Biblioteka muzyczna

RtsSnX0moOdv31
Na nagraniu chorał gregoriański „Kyrie” z VIII mszy „De Angelis”. Na nagraniu śpiewają wyłącznie mężczyźni. Tekst jest po łacinie. Śpiew a cappella (bez towarzyszenia akompaniamentów) Śpiew rozpoczyna kantor potem dołącza reszta chóru. Utwór zawiera liczne melizmaty (wykonywanie wielu nut na jednej sylabie).

Bibliografia

Encyklopedia muzyki, red. Andrzej Chodkowski, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2001.