Etymologia, cz. 1
Ważne daty
X‑XVIII w. – okres oddziaływania języka łacińskiego na język polski
XIX w. – etymologiaetymologia staje się dyscypliną naukową
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
14. potrafi rozpoznać i poddać interpretacji w kontekście kultury greckiej i rzymskiej oraz kultur późniejszych następujące kluczowe zjawiska z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:
a) obecność tradycji greckiej i rzymskiej we współczesnym życiu publicznym i kulturalnym,
b) przetworzenia motywów kulturowych greckich i rzymskich w kulturze późniejszej polskiej i światowej na płaszczyznach: literackiej, sztuk plastycznych, sztuk wizualnych.
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
5. dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.
definiować pojęcie etymologia;
identyfikować polskie wyrazy wywodzące się z języka łacińskiego.
Quae est „etymologia”?
Etymologia est ōrātiō quā aut vēra, aut vērisimilis orīgō nōminis et ratiō expōnitur. Est dēmōnstrātiō, dēclārāns ex quā orīgine verba dēscendant. Etymologia, quae verbōrum orīginem inquīrit, ā Cicerōne dicta est notātiō, quia nōmen ēius apud Aristotelem invenītur σύμβολον (symbolon), quod est nota. Nam verbum ā verbō ductum, id est vēriloquum, ipse Cicerō quī fīnxit, reformīdat. Sunt quī vim potius intuitī, orīginātiōnem vocant. Haec habet aliquandō ūsum necessārium, quotiēs interpretātiōne rēs, dē quā quaeritur, eget. Ideōque in dēfīnītiōnibus assignātur etymologiae locus.
Definicja i tłumaczenieDefinicja i tłumaczenie
Po przeczytaniu tekstu w języku łacińskim, zaznacz, które z poniższych zdań są prawdziwe.
- Zadaniem etymologii jest badanie pochodzenia wyrazów i jego znaczenia.
- Zawsze wskazuje się jedynie pewne pochodzenie wyrazu.
- Etymologia wyrazu jest pomocna przy interpretacji tekstu.
Skąd pochodzi „Etymologia”?
Grecki wyraz etymologia wywodzi się ze słów étymos - prawdziwy i lógos - słowo. Oznaczał on więc prawdziwe znaczenie słowa. Polski wyraz etymologia używany jest w dwóch znaczeniach. Po pierwsze określa się nim dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem pochodzenia wyrazów oraz ich znaczeń, ale oznacza on również objaśnianie genezy jednego, konkretnego wyrazu, a także jego przemian znaczeniowych i fonetycznych.
Etymologia zrodziła się zapewne z ludzkiej ciekawości. Od dawna rozumiano już bowiem, że język nie jest tworem stałym i ulega ciągłym przemianom. Ludzie więc początkowo próbowali wyjaśniać te zmiany, opierając się na swojej intuicji i pomysłowości.
Niemałą inwencją twórczą wykazał się na przykład XVII‑wieczny autor Wojciech Dembołęcki z Konojad, franciszkanin, pamiętnikarz i bardzo pomysłowy etymolog. Dembołęcki przekonany był, że najstarszym ze wszystkich języków był język słowiański i zarówno Bóg, jak i Adam i Ewa w raju mówili po polsku. Zygmunt Gloger, autor Encyklopedji staropolskiej ilustrowanej, tak opisuje tę postać: słyszał Dembołęcki zagranicą jak wielu cudzoziemców wywodziło swój język i naród od stworzenia świata, a że Polacy byli dla niego narodem nad narody, zatem pozazdrościł tej wyższości innym i stąd powstało drugie jego dziełko, które dziwacznymi wywodami zapewniło mu wiekopomny rozgłos wśród ziomków i w piśmiennictwie polskiem (...). W samym wykładzie jest dziwaczna mieszanina prawdy historycznej i baśni, zjednoczona dziwacznymi wywodami etymologicznymi. Babilon według Dembołęckiego to - babie łono, Grek - grzeczny, Gallus - goły, Bachus to zepsuty wyraz Beczkoś, arystokracja została tak nazwana od parzystokroczenia, Azja powinna się nazywać Ożyją, bo w niej powstała czyli ożyła wszelka rzecz stworzona, żyjąca, Europa - Narodycą, bo się w niej wszystkie narody z pierwotnych azjatyckich słowiano‑polaków potworzyły.
Teorie Dembołęckiego budzą uśmiech, ale i dzisiaj niejednokrotnie podchodzimy z fantazją do pochodzenia niektórych wyrazów i wywodzimy np. nazwę Częstochowa od tego, że często się chowa przed oczami pielgrzymów. Taka etymologia nosi miano etymologii ludowej lub etymologii naiwnej.
Zaznacz, które z poniższych zdań jest prawdziwe. Pamiętaj, że tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.
- Wyraz „etymologia” wywodzi się z języka łacińskiego.
- Słowo etymologia oznacza jedynie objaśnianie genezy jednego, konkretnego wyrazu.
- Zjawisko etymologii ludowej polega na objaśnianiu wyrazów według swojej fantazji, bez podstaw naukowych.
Etymologia jako dziedzina nauki
W XIX wieku etymologia stała się już dziedziną nauki, bazującą na konkretnych regułach i prawidłowościach w zachodzeniu przemian językowych. Izabela Malmor, autorka Słownika etymologicznego języka polskiego, pisze o tej dyscyplinie w sposób następujący: dzisiejsze studia etymologiczne polegają na ustaleniu pochodzenia wyrazu, czasu i sposobu jego powstania, odtworzenia i uzasadnienia jego pierwotnego brzmienia, budowy oraz wskazaniu przemian znaczeniowych i fonetycznych, jakim wyraz ten w ciągu wieków podlegał w oparciu o badania porównawcze języków bliżej lub dalej ze sobą spokrewnionych. Poszukiwania te są trudne i niejednokrotnie nie dają jednoznacznych rezultatów, gdyż etymolog w swoich badaniach musi się często opierać na szczątkach poszczególnych rodzin wyrazowych, nierzadko rozsianych po różnych spokrewnionych ze sobą językach.
Źródło: I. Malmor, Czym jest etymologia? Czemu służą studia etymologiczne?, [w:] Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. I, Warszawa‑Bielsko Biała 2013, s. 7‑8.
Pamiętajmy ponadto, że to właśnie język tworzy nasz obraz świata w warstwie werbalnej. Oznacza to, że na nasze słownictwo wpływają różne przemiany zachodzące w życiu społecznym. Etymolog więc przy prowadzeniu swoich badań nie może pomijać aspektu kulturowego i obyczajowego.
Zaznacz, które z poniższych zdań są prawdziwe. Pamiętaj, że więcej niż jedna odpowiedź jest prawidłowa.
- Etymologia stała się dziedziną nauki w XIX wieku.
- Dla etymologa nie mają znaczenia zachodzące przemiany kulturowe.
- Etymolog prowadzi badania porównawcze języków ze sobą spokrewnionych.
Badania nad etymologią
Dzisiaj skupimy się na bardzo ważnym aspekcie badań etymologicznych, którym jest rozwój zasobu słów funkcjonujących w języku.
W pierwszej fazie swojego rozwoju, to jest około X‑XI wieku, język polski zawierał około dwa tysiące jednostek leksykalnych, opisujących przede wszystkim życie codzienne ówczesnego człowieka. Wraz z rozwojem życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego język się zmieniał i rozwijał. Bardzo istotnym aspektem zmian było oddziaływanie języków obcych na nasz język rodzimy. Język łaciński wpływał na nasz język przez blisko 800 lat, to jest od X do XVIII wieku. Nawet sobie nie uświadamiamy, jak wiele słów, których używamy na co dzień wywodzi się z języka łacińskiego. Poznajmy więc niektóre z nich.
Zadania
Spójrz na podane poniżej łacińskie czasowniki oraz ich tłumaczenia. Jak myślisz, jakie polskie rzeczowniki mogły zostać utworzone na podstawie tych czasowników?
LEGENDA, KREACJA, RESPEKT, FASCYNACJA, PROJEKCJA, IGNORANCJA, ASYSTENT, FAWORYZACJA, MIKSTURA
| assistō, assistere, astitī – stać obok, pomagać | |
| lēgō, legere, lēgī, lectum czytać | |
| creō, creāre, creāvī, creātum tworzyć | |
| ignōrō, ignōrāre, ignōrāvī, ignōrātum – nie wiedzieć, być nieświadomym | |
| respiciō, respicere, respexī, respectum – oglądać się w tył, myśleć o kimś | |
| fascinō, fascināre, fascināvī, fascinātum – urzekać, czarować | |
| prōiciō, prōicere, prōiēcī, prōiectum – wyrzucać, rzucać przed siebie | |
| misceō, miscēre, miscuī, mixtum – mieszać, łączyć | |
| faveō, favēre, fāvī, fautum – wspierać, pochwalać, aprobować |
Poniżej wypisane zostały definicje polskich wyrazów. Twoim zadaniem jest połączyć je w pary z odpowiadającymi im słowami oraz łacińskimi terminami, z których podane polskie pojęcia się wywodzą.
<b>Uniwersalny</b> ūniversālis, ē – powszechny, ogólny, <b>Arboretum</b> arbor, oris (f) - drzewo, <b>Bonus</b> bonus, ā, um - dobry, <b>Cyrk</b> circus, ī (m) – cyrk, arena, <b>Rozarium</b> rosa, ae (f) - róża, <b>Kalendarz</b> Kalendae, ārum (f) – pierwszy dzień miesiąca, Kalendy
| Dodatkowe wynagrodzenie | |
| Obejmujący całość, dotyczący wszystkiego lub wszystkich | |
| Spis dni całego roku, z podziałem na tygodnie i miesiące | |
| Ogród lub miejsce w ogrodzie przeznaczone do hodowli róż | |
| Teren, na którym uprawia się różne gatunki drzew i krzewów dla celów naukowo-badawczych i hodowlanych | |
| Namiot z areną w środku, w którym odbywają się popisy akrobatyczne, występy klownów, popisy tresowanych zwierząt |
Film pt. Etymologia - część 1
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film animowany pod tytułem Etymologia cz. II. Film przedstawia tabelę z czasownikami łacińskimi, polskimi słowem, które pochodzi od łacińskiego, jego znaczenie. Poniżej znajdują się kolejne kolumny tabeli: Czasownik łaciński Polskie słowo, które pochodzi od łacińskiego Znaczenie 1. ignōrō, ignōrāre, ignōrāvī, ignōrātum ignorancja nie wiedzieć, być nieświadomym 2. lēgō, legere, lēgī, lectum - legenda czytać 3. (h)arēna, (h)arēnae (f) arena piasek, pokryta piaskiem arena w amfiteatrze 4. misceō, miscēre, miscuī, mixtum mikstura mieszać, łączyć 5. respiciō, respicere, respexī, respectum respekt oglądać się w tył, myśleć o kimś 6. computō, computāre, computāvī, computātum komputer liczyć, obliczać 7. prōiciō, prōicere, prōiēcī, prōiectum projekcja wyrzucać, rzucać przed siebie 8. arbor, -oris (f) arboretum drzewo 9. faveō, favēre, fāvī, fautum faworyzacja wspierać, pochwalać, aprobować 10. bonus, -ā, -um bonus dobry 11. ignōrō, ignōrāre, ignōrāvī, ignōrātum ignorancja nie wiedzieć, być nieświadomym 12. ūniversālis, -ē uniwersalny powszechny, ogólny 13. Kalendae, -ārum (f) kalendarz pierwszy dzień miesiąca, Kalendy 14. rosa, -ae (f) rozarium róża 15. fascinō, fascināre, fascināvī, fascinātum fascynacja urzekać, czarować 16. circus, -ī (m) cyrk cyrk, arena 17. ambulō, ambulāre, ambulāvī, ambulātum ambulans iść pieszo, przechadzać się 18. prōiciō, prōicere, prōiēcī, prōiectum projektor wyrzucać, rzucać przed siebie 19. misceō, miscēre, miscuī, mixtum mikser mieszać, łączyć 20. vōcālis, vōcāle (adi) wokalistka/wokalista dźwięczny, obdarzony pięknym głosem 21. assistō, assistere, astitī asystent stać obok, pomagać 22. creō, creāre, creāvī, creātum kreacja tworzyć
Połącz w pary poznane w trakcie lekcji łacińskie słowa z ich polskimi tłumaczeniami. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika łacińsko-polskiego.
Iść pieszo, przechadzać się, Liczyć, obliczać, Urzekać, czarować, Oglądać się w tył, myśleć o kimś, Wyrzucać, rzucać przed siebie, Nie wiedzieć, być nieświadomym, Dźwięczny, obdarzony pięknym głosem, Piasek, pokryta piaskiem arena w amfiteatrze, Mieszać, łączyć
| Fascinō, fascināre, fascināvī, fascinātum | |
| Prōiciō, prōicere, prōiēcī, prōiectum | |
| Misceō, miscēre, miscuī, mixtum | |
| Vōcālis, vōcāle (adi) | |
| Ambulō, ambulāre, ambulāvī, ambulātum | |
| Computō, computāre, computāvī, computātum | |
| (H)arēna, (h)arēnae (f) | |
| Ignōrō, ignōrāre, ignōrāvī, ignōrātum | |
| Respiciō, respicere, respexī, respectum |
Słowniki
Słownik pojęć
polski wyraz etymologia używany jest w dwóch znaczeniach. Określa się nim dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem pochodzenia wyrazów oraz ich znaczeń, ale oznacza on również objaśnianie genezy jednego, konkretnego wyrazu, a także jego przemian znaczeniowych i fonetycznych.
nienaukowa etymologia, oparta na skojarzeniach, a nie na regułach językoznawstwa (np. „Częstochowa” od tego, że „często się chowa przed oczami pielgrzymów”).
w dzisiejszej lekcji terminu „fonetyka” używamy dla określenia działu językoznawstwa zajmującego się opisem głosek danego języka. Należy jednak pamiętać, że „fonetyka” może również oznaczać artykulację głosek właściwą danemu językowi oraz zasób głosek jakiegoś języka.
nauka o języku.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Z. Gloger, Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. I, Warszawa 1900‑1903, s. 313‑314, s.v. Dembołęcki Wojciech.
I. Malmor, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. I, Warszawa‑Bielsko Biała 2013.
Z. Gloger, Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. I, Warszawa 1900‑1903.
I. Malmor, Czym jest etymologia? Czemu służą studia etymologiczne?, [w:] Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. I, Warszawa‑Bielsko Biała 2013