Etymologia, cz. 2
Ważne daty
X‑XI w. – duchowni sprowadzają do Polski język łaciński.
XII‑XIII w. – intensywny rozwój szkół przykościelnych i tym samym nauczania języka łacińskiego.
XIV w. – prawodawstwo Kazimierza Wielkiego zostaje spisane we wzorcowym języku łacińskim.
XV w. - I poł. XVI w. – okres rozwoju bibliotek, zakładania wielu szkół i upowszechniania się języka łacińskiego w Polsce.
II poł. XVI w. – powolne odchodzenie od języka łacińskiego na korzyść języka narodowego. Zachwyt nad pieśniami Jana Kochanowskiego spisanymi w języku polskim.
XVII w. – mieszanie polszczyzny z łaciną w mowie oficjalnej i potocznej.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
14. potrafi rozpoznać i poddać interpretacji w kontekście kultury greckiej i rzymskiej oraz kultur późniejszych następujące kluczowe zjawiska z zakresu tradycji antycznej i recepcji antyku:
1) obecność tradycji greckiej i rzymskiej we współczesnym życiu publicznym i kulturalnym;
2) przetworzenia motywów kulturowych greckich i rzymskich w kulturze późniejszej polskiej i światowej na płaszczyznach: literackiej, sztuk plastycznych, sztuk wizualnych.
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
5) dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.
opowiadać o proweniencji wybranych słów łacińskich w języku polskim;
charakteryzować historię języka łacińskiego w Polsce na przestrzeni 800 lat;
definiować pojęcia: prohibicjaprohibicja, sanacjasanacja i etymologiaetymologia.
Łacina w Polsce
Język łaciński wpływał na język polski przez blisko 800 lat, to jest od X do XVIII wieku. Bardzo ciekawie o obecności łaciny na polskich ziemiach napisał Zygmunt Gloger, autor dzieła pod tytułem: Encyklopedja staropolska ilustrowana. Jest to lektura ciekawa nie tylko pod względem przedstawionych informacji, ale również z punktu widzenia rozwoju języka polskiego. Zapoznajcie się teraz z fragmentem encyklopedii i dowiedzcie się, co Gloger pisze o łacinie w Polsce do czasów Średniowiecza. Zwróćcie również uwagę na język, którym posługiwał się Zygmunt Gloger.
Duchowni, wysyłani przez Rzym i sprowadzani do Polski w wieku X i XI, uprawiali tylko język łaciński, obejmujący w sobie wszelką ówczesną mądrość świecką i naukę kościoła, a jedyny, który posiadał gramatykę. Do języka krajowego czuli wzgardę, jako do mowy, której nie rozumieli a która wyrażała pojęcia, wierzenia i obrzędy pogan. Jakoż żaden z rodaków, dla nowowprowadzonego języka, nie mógł być ani kapłanem, ani urzędnikiem, ani dziejopisem i nikomu nie powierzano wyższych godności, ktoby nie nauczył się jako tako łaciny. Urban, wtóry biskup wrocławski, między r. 983 a 1005, podług Sommersberga, miał pierwszy starać się, aby dzieci i młodzież po łacinie uczono i w tym celu założył szkołę w Smogorzowie. Bolesław Chrobry zakładał kościoły i klasztory benedyktyńskie, a każdy wówczas kościół i klasztor był szkołą łaciny, oczywiście łaciny nieosobliwej, jaką była średniowieczna. Gdy atoli naród polski nie zaraz wszystek nawrócił się do kościoła chrześcijańskiego, przeto i łacina musiała wzrastać powoli (…).
W wieku XII i w XIII do czasu nawały tatarskiej, pomimo podziału Polski piastowskiej na dzielnice, nauki widocznie bardzo się rozwijały i najgłówniejsza z nich nauka języka łacińskiego (…). Że uczono w nich wyłącznie po łacinie, wskazuje to uchwała synodu Jakóba Świnki, arcyb. gnieź., z r. 1285, który uznał potrzebnem zalecić, aby przy każdym kościele katedralnym i zakonnym i jakiegobądź miejsca przełożeni szkół koniecznie język polski umieli, iżby po polsku dzieciom pisarzy przekładali. Ponieważ znano w Polsce wszystkich autorów klasycznych, więc godzi się przypuszczać, że wykładani wówczas w szkołach innych krajów: Horatius, Vergilius, Sallustius i Statius, byli także dawani i w szkołach polskich.
ŹródłoŹródło
Przeczytajcie teraz kolejny fragment encyklopedii i dowiedzcie się, co Zygmunt Gloger pisze o obecności języka łacińskiego na ziemiach polskich od XIV do XVIII wieku.
Łacina polska w XIV w. pokazuje się już znacznie oczyszczoną ze średniowiecznego barbarzyństwa. Prawodawstwo Kazimierza Wiel. z lat 1347 – 1356 stało się przykładem i wzorem dla zagranicznych. Język ustawy wiślickiej zaleca się przyjemną prostotą; jest nierównie lepszy od łaciny równoczesnej wielu innych narodów zachodnich, a styl jego nie ma ani owej przesady nadętej i rozwlekłości niemieckiej, ani rażących barbarzyństwem zwrotów (…).
Wiek XV był wiekiem szczególniejszego zapału do formowania bibljotek. Mamy ślady, że przepisany Cycero kosztował 10 dukatów, Seneka 15. Jeżeli zaś porównamy ówczesną wartość złota i ziemi, to wypadnie, że bibljoteczka, złożona z kilkuset ksiąg i rękopisów, miała wartość kilku wiosek, że ofiarność ówczesnego duchowieństwa na podobne cele cywilizacyjne była większą, niż dzisiejsza ludzi możnych. Kazimierz Jagiellończyk, choć sam nie umiał po łacinie, równie jak i ojciec jego Jagiełło, wiele jednak szkół łacińskich pozakładał i do upowszechnienia języka łacińskiego w Polsce bardzo się przyczynił, a nawet rozporządził, iż każdy, starający się o wyższą jakąś godność, musi dobrze władać mową łacińską. Od owych też czasów prawie każdy szlachcic polski mówił lepiej lub gorzej, a niekiedy bardzo poprawnie po łacinie (…).
Druga połowa wieku XV i pierwsza XVI była w Polsce dobą zarzucenia łaciny kuchennej i największego spopularyzowania w narodzie łaciny poprawnej. Kromer pisze, że ani w pośrodku Lacjum nie znalazłbyś tak wielu gotowych spróbować się z tobą po łacinie. Dziewczęta nawet, tak szlacheckie jako i miejskie, po domach i klasztorach, polskim i łacińskim językiem zarówno czytają i piszą (…).
Od połowy wieku XVI zagęszczenie sporów religijnych i spisywanie wielu uchwał sejmowych po polsku (na co pozwolił statut z r. 1543) przyczyniło się do obalenia wszechwładztwa łaciny na korzyść języka narodowego (…). Zaczęto rozmiłowywać się w mowie rodzinnej i kiedy polskie pieśni Jana Kochanowskiego wszędzie za jego życia śpiewano, to poezje łacińskie, choć niemniej piękne, dopiero po śmierci autora (1584) wyszły z druku. Nie idzie za tem, aby znajomość literatury klasycznej, albo biegłość we władaniu poprawną łaciną przez to upadały. Wszyscy pierwszorzędni pisarze polscy złotego wieku Zygmuntów (...) równie biegle pisali po łacinie (…).
Brak smaku i pewne lenistwo umysłowe, chwytające chętnie za gotową obczyznę, aby nie wysilać się na pracę własną, na podstawie takiej szkoły wyrodziły w wieku XVII‑ym zwyczaj mieszania słów i zdań polskich z łacińskiemi, przenikający wszędzie od mowy politycznej i panegirycznej do listów prywatnych i poufnej pogadanki.
Przewaga łaciny i naginanie polszczyzny do jej wymagań sprawiły w końcu, że i dziś jeszcze nie zupełnieśmy się z niej otrzęśli, mianowicie nasz szyk wyrazów utracił niejedną cechę słowiańską, a przybrał łacińską. Rytm cyceroński przebija i dziś jeszcze w naszej prozie poważnej. (…) Cóż więc dziwnego, że po takiem panowaniu łaciny wkradło się w nasz język tyle wlazów łacińskich (...), które wszyscy rozumiemy, choć już nie wszyscy ich używamy.
Zadania
Zaznacz, które z poniższych zdań są prawdziwe.
- Język łaciński pojawił się na ziemiach polskich wraz z przybyciem duchowieństwa.
- Pierwszym duchownym, który starał się o to, by dzieci nauczano w języku łacińskim był Wincenty Kadłubek.
- W średniowiecznych szkołach przykościelnych uczono wyłącznie po łacinie.
Po przeczytaniu obu fragmentów encyklopedii Zygmunta Glogera, połącz w pary wypisane poniżej okresy czasu z odpowiadającymi im wydarzeniami.
Powolne odchodzenie od języka łacińskiego na korzyść języka narodowego. Zachwyt nad pieśniami Jana Kochanowskiego spisanymi w języku polskim., Prawodawstwo Kazimierza Wielkiego zostaje spisane we wzorcowym języku łacińskim., Mieszanie polszczyzny z łaciną w mowie oficjalnej i potocznej., Intensywny rozwój szkół przykościelnych i tym samym nauczania języka łacińskiego., Okres rozwoju bibliotek, zakładania wielu szkół i upowszechniania się języka łacińskiego w Polsce., Duchowni sprowadzają do Polski język łaciński.
| X - XI w. | |
| XII – XIII w. | |
| XIV w. | |
| XV w. - I poł. XVI w. | |
| II poł. XVI w. | |
| XVII w. |
Wiesz już jak ważną rolę odegrało duchowieństwo w sprowadzeniu łaciny na polskie ziemie. Zapewne wiesz też, że łacina przez wiele wieków była jedynym językiem Kościoła, a do dzisiaj jest językiem urzędowym Watykanu. Nie zdziwisz się więc, że wiele polskich słów związanych z religią chrześcijańską wywodzi się właśnie z języka łacińskiego. Podane niżej definicje zostały zaczerpnięte ze Słownika Języka Polskiego PWN. Połącz je w pary odpowiadającymi im polskimi terminami, a następnie zdecyduj z jakich łacińskich słów się one wywodzą.
Członek zakonu założonego w XIII w. we Francji przez św. Dominika., Akt religijny dający łaskę uświęcającą za pośrednictwem znaków ustanowionych przez Chrystusa, np. chrzest i komunia., W kościołach katolickich: szafka przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów., Zły duch kuszący ludzi do grzechu, wyobrażany jako istota z rogami, ogonem i kopytami.
| Członek zgromadzenia zakonnego założonego w celu opiekowania się chorymi. | Bonifrater | bonus, ā, um – dobry; frāter, trīs - brat |
|---|---|---|
| Członek zakonu założonego w XIII w. we Francji przez św. Dominika. | ||
| Akt religijny dający łaskę uświęcającą za pośrednictwem znaków ustanowionych przez Chrystusa, np. chrzest i komunia. | ||
| W kościołach katolickich: szafka przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów. | ||
| Zły duch kuszący ludzi do grzechu, wyobrażany jako istota z rogami, ogonem i kopytami. |
Spójrz na podane poniżej łacińskie czasowniki oraz ich tłumaczenia. Jak myślisz, jakie polskie rzeczowniki mogły zostać utworzone na podstawie tych czasowników?
FASCYNACJA, RESPEKT, PROJEKCJA, MIKSTURA, LEGENDA, KREACJA, IGNORANCJA, FAWORYZACJA, ASYSTENT
| assistō, assistere, astitī – stać obok, pomagać | |
| lēgō, legere, lēgī, lectum - czytać | |
| creō, creāre, creāvī, creātum - tworzyć | |
| ignōrō, ignōrāre, ignōrāvī, ignōrātum – nie wiedzieć, być nieświadomym | |
| respiciō, respicere, respexī, respectum – oglądać się w tył, myśleć o kimś | |
| fascinō, fascināre, fascināvī, fascinātum – urzekać, czarować | |
| prōiciō, prōicere, prōiēcī, prōiectum – wyrzucać, rzucać przed siebie | |
| misceō, miscēre, miscuī, mixtum – mieszać, łączyć | |
| faveō, favēre, fāvī, fautum – wspierać, pochwalać, aprobować |
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film animowany pod tytułem Etymologia cz. II. Film przedstawia tabelę z czasownikami łacińskimi, polskimi słowem, które pochodzi od łacińskiego, jego znaczenie. Poniżej znajdują się kolejne kolumny tabeli: Czasownik łaciński Polskie słowo, które pochodzi od łacińskiego Znaczenie 1. elementa, -ārum (f, pl) elementarz podstawy, podstawowe zasady, fundamenty (wiedzy, umiejętności) 2. omnis, omne (adi) omnibus wszystek, cały 3. sānō, sānāre, sānāvī, sānātum sanacja leczyć, uzdrawiać, przen. naprawiać, przywracać rozsądek 4. tabernāculum, -ī (n) Tabernakulum namiot 5. prohibeō, prohibēre, prohibuī, prohibitum prohibicja trzymać na odległość, oddalać, powstrzymywać, chronić, uniemożliwiać, pozbawiać 6. regō, regere, rēxī, rēctum rektor rządzić, kierować 7. ēdūcō, ēducāre, ēducāvī, ēducātum edukacja wychowywać, wykarmić 8. līber, -ā, -um (adi) liberalizm wolny, mający status człowieka wolnego 9. sacrāmentum, -ī (n) Sakrament przysięga 10. op(p)ortūnus, ā, um (adi) oportunista dogodny, wygodny 11. bonus, ā, um frāter, -trīs Bonifrater dobry; brat 12. diabolus, ī (m) diabeł oszczerca 13. profiteor, profitērī, professus sum profesor przyrzekać, dawać zapewnienie, uczyć zawodowo 14. inaugurātiō, -ōnis (f) inauguracja poświęcenie, zapoczątkowanie 15. volvō, volvere, volvī, volūtum wolumen toczyć, rozwijać, wertować 16. dīcō, dīcere, dīxī, dictum dykcja mówić, recytować 17. dominus, ī (m) canis, is (m,f) Dominikanin pan domu, gospodarz; pies 18. studeō, studēre, studuī student poświęcać się czemuś, koncentrować się na czymś, starać się 19. exāminō, exāmināre, exāmināvī, exāminātum egzamin ważyć, rozważać, badać, oceniać 20. pauper, -erīs (adi) pauperyzacja biedny, ubogi
Połącz w pary poznane w trakcie lekcji łacińskie słowa z ich polskimi tłumaczeniami. W razie potrzeby skorzystaj ze słownika łacińsko-polskiego.
Ważyć, rozważać, badać, oceniać, Oszczerca, kość. diabeł, Przyrzekać, dawać zapewnienie, uczyć zawodowo, Przysięga, kość. wiara, tajemnica wiary, sakrament Eucharystii, Toczyć, rozwijać, wertować, Leczyć, uzdrawiać, przen. naprawiać, przywracać rozsądek, Dogodny, wygodny, Trzymać na odległość, oddalać, powstrzymywać, chronić, uniemożliwiać, pozbawiać, Poświęcać się czemuś, koncentrować się na czymś, starać się, Podstawy, podstawowe zasady, fundamenty (wiedzy, umiejętności), Wychowywać, wykarmić, Namiot, kość. sanktuarium, tabernakulum
| diabolus, -ī (m) | |
| studeō, studēre, studuī | |
| ēdūcō, ēducāre, ēducāvī, ēducātum | |
| sānō, sānāre, sānāvī, sānātum | |
| slementa, -ārum (f, pl) | |
| op(p)ortūnus, ā, um (adi) | |
| tabernāculum, -ī (n) | |
| volvō, volvere, volvī, volūtum | |
| prohibeō, prohibēre, prohibuī, prohibitum | |
| exāminō, exāmināre, exāmināvī, exāminātum | |
| sacrāmentum, -ī (n) | |
| profiteor, profitērī, professus sum |
Czym jest pauperyzacja?
- Tolerancyjnym stosunkiem wobec poglądów lub czynów innych ludzi.
- Ubożeniem ludności.
- Wydanym przez państwo zakazem prowadzenia szkodliwej działalności.
Słowniki
Słownik pojęć
polski wyraz etymologia używany jest w dwóch znaczeniach. Określa się nim dział językoznawstwa, który zajmuje się badaniem pochodzenia wyrazów oraz ich znaczeń, ale oznacza on również objaśnianie genezy jednego, konkretnego wyrazu, a także jego przemian znaczeniowych i fonetycznych.
człowiek bez zasad, przystosowujący się do okoliczności dla doraźnych osobistych korzyści.
ubożenie ludności.
wydany przez państwo zakaz prowadzenia działalności społecznie niepożądanej lub szkodliwej, zwłaszcza zakaz produkcji i sprzedaży alkoholu.
1. w Polsce międzywojennej: obóz zwolenników Józefa Piłsudskiego; też: okres rządów tego obozu.
2. uzdrowienie, naprawa czegoś, zwłaszcza stosunków w jakiejś dziedzinie życia społecznego.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Mała Encyklopedia Kultury Antycznej PWN A‑Z, red. Z Piszczek, Warszawa 1966.
Z. Gloger, Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. III, Warszawa 1900‑1903, s. 153‑157, s.v. Łacina w Polsce.