Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RlKeVxQ7hwFn7

Europejskie mocarstwo

Odnalezienie zwłok króla Ludwika w kilka miesięcy po klęsce w bitwie pod Mohaczem. Król w czasie odwrotu utonął w jednym z dopływów Dunaju i został pochowany przez okolicznych chłopów.
Bertalan Székely, Odnalezienie zwłok króla Ludwika pod Mohaczem, 1860, olej na płótnie, Węgierska Galeria Narodowa, domena publiczna
R1PXYijUQgXo811
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Praca domowa
Polecenie 1.1

Gdzie zawarto pierwszą unię polsko‑litewską? Małżeństwo jakich władców zapoczątkowało unię?

Polecenie 1.2

Kto był następcą Władysława Jagiełły na tronie Polski? Dlaczego w historii zyskał przydomek Warneńczyk?

Polecenie 1.3

Jaki był wynik wojny trzynastoletniej między Polską a Zakonem Krzyżackim? Co postanawiał II pokój toruński kończący tę wojnę?

t2z0be0phK_0000000R

Jagiellonowie na europejskich tronach

W Europie utarło się powiedzenie: „Bella gerant alli, tu felix Austria nube”, co w polskim tłumaczeniu oznaczało: „Niech inni prowadzą wojny, ty szczęśliwa Austrio się żeń”. Było to nawiązanie do zręcznej polityki małżeńskiej prowadzonej przez dynastię Habsburgów. Pozwoliła ona na pozyskanie bez wysiłku zbrojnego licznych krain (Burgundii, Hiszpanii, Czech, Węgier).

R1P391YeuRjvs
Portret zbiorowy, powstały po 1515 roku, trafnie ukazujący habsburską politykę matrymonialną, choć przynajmniej dwie osoby na nim ukazane w podobnej scenie nie mogłyby wziąć udziału. W tylnym rzędzie: po lewej - cesarz Maksymilian I, po prawej - jego pierwsza żona Maria Burgundzka (w momencie tworzenia obrazu nieżyjąca już od prawie 30 lat), pośrodku - ich syn Filip I Piękny (król Kastylii, zmarł prawie 10 lat przed stworzeniem portretu). W pierwszym rzędzie: po lewej - Ferdynand I (syn króla Kastylii Filipa I Pięknego i jego żony Joanny Szalonej, przyszły król i cesarz oraz mąż Anny, córki Władysława Jagiellończyka), w środku - jego starszy brat Karol V (przyszły cesarz), a po prawej - Ludwik Jagiellończyk, adoptowany przez cesarza Maksymiliana (przyszły władca - chociaż koronowany już w latach 1508-09 - Czech i Węgier, a także mąż siostry Karola i Ferdynanda - Marii). Obraz powstał dla upamiętnienia odbytego 1515 roku wiedeńskiego zjazdu monarchów (Zygmunta I Starego – króla Polski i wielkiego księcia Litwy, Władysława II Jagiellończyka – króla Czech i Węgier oraz Maksymiliana I Habsburg – cesarza Świętego Cesarstwa Niemieckiego), a ściślej - dla upamiętnienia decyzji o podwójnych zaślubinach: Ferdynanda z Anną Jagiellonką oraz Ludwika z Marią Habsburżanką, co w efekcie niosło połączenie domu Habsburgów i Jagiellonów. Inskrypcje na obrazie zostały dodane w latach późniejszych i zawierają imiona świętych: Kleofasa, Marii Alfeuszowej, Jakuba Mniejszego Apostoła, Józefa Barsabbasa (zwanego Justusem) i Szymona Zeloty Apostoła.
Bernhard Strigel, Cesarz Maksymilian I z rodziną, po 1515, olej na drewnie świerkowym, Kunsthistorisches Museum Wien, domena publiczna
R9h1IZ8Yw1nfE
Portret Ludwika Węgierskiego w czasie zaręczyn z Marią Habsburżanką.
Bernhard Strigel, 1515, olej na płótnie, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, domena publiczna
RczBx4WV8PlA8
Maria Habsburżanka już jako małżonka Ludwika Węgierskiego.
Hans Maler, Maria, królowa Węgier, 1520, olej na pergaminie rozciągniętym na panelu drewnianym, Londyńskie Towarzystwo Antykwaryczne, domena publiczna
R1bQR1CuOoArG
Książę Ferdynand na portrecie sześć lat późniejszym niż Zjazd wiedeński.
Hans Maler, Książę Ferdynand, 1521, olej na drewnie lipowym, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, domena publiczna
R3tqRuAQ2M7g6
Anna, księżniczka czeska i węgierska z dynastii Jagiellonów, córka króla Czech i Węgier Władysława II Jagiellończyka i Anny de Foix, żona Świętego Cesarza Rzymskiego.
Hans Maler, Anna Jagiellonka, 1520, olej na pergaminie rozciągniętym na panelu drewnianym, zbiory prywatne, domena publiczna

Niemniej skuteczne okazały się mariaże litewskiego rodu Giedyminowiczów‑Jagiellonów, którzy dzięki licznym powiązaniom z panującymi kniaziowskimi rodami Rusi ugruntowali swoje panowanie na opanowanych przez Litwę ziemiach ruskich. Dzięki małżeństwu Jagiełły z Jadwigą Andegaweńską Jagiellonowie zasiedli na tronie polskim, a kolejne małżeństwa rozszerzyły ich władzę i wpływy w całej Europie Środkowej i Wschodniej. Wprawdzie trony w większości państw tego regionu były elekcyjne, ale związki małżeńskie ułatwiały, a niekiedy wręcz gwarantowały wybór.
Tak było z tronem czeskim, na którym w 1471 r. zasiadł najstarszy syn Kazimierza Jagiellończyka Władysław. W 1490 r. został królem Węgier, a dzieci i wnuki Kazimierza Jagiellończyka panowały w niemal wszystkich udzielnych księstwach tej części Europy.

RpJXFdhyDu58q1
Rodzina Zygmunta I Starego na serii dziesięciu miniatur, pochodzących z pracowni Łukasza Cranacha Młodszego. W rzędzie górnym, od lewej: Zygmunt Stary, Bona Sforza, Zygmunt II August, Elżbieta Habsburżanka (córka Ferdynanda I Habsburga, króla Czech i Węgier, i Anny Jagiellonki, żona Zygmunta Augusta), Barbara Radziwiłłówna. W rzędzie dolnym, od lewej: Katarzyna Habsburżanka (młodsza siostra Elżbiety), Izabela Jagiellonka (córka Zygmunta Starego i Bony Sforzy, żona Jana Zapolyi, królowa Węgier), Katarzyna Jagiellonka (siostra Izabeli, żona Jana Wazy, księżna Finlandii i królowa Szwecji), Zofia Jagiellonka (córka Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, margrabina brandenburska na Ansbach i Bayreuth, żona Fryderyka Hohenzollerna, matka Albrechta Hohenzollerna), Anna Jagiellonka (królowa Polski, żona księcia Siedmiogrodu, króla Polski Stefana Batorego).
Łukasz Cranach Młodszy, Rodzina Zygmunta I (10 miniatur), ok. 1565 r., olej, blacha miedziana, Muzeum Czartoryskich, domena publiczna
Ćwiczenie 1
R1RBlRlVwuwx21
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R69k1Kyy5ytGI1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RJgK6Fw34hswa1
Europa na początku XVI w.
Krystian Chariza i zespół,
R15ECyKqcpmNr1
Państwa we władaniu Jagiellonów w 1490 r. oraz państwa we władaniu Habsburgów.
Krystian Chariza i zespół,
Praca domowa
Polecenie 2.1

Na podstawie 2 powyższych map podaj nazwy krajów i obszarów pozostających we władaniu Habsburgów.

Polecenie 2.2

Wymień imiona władców po 1492 r.

RBdg4gc48sEhq1
Drzewo genealogiczne Jagiellonów
Przemyslaw Ziolkowski, 2011, licencja: CC BY-SA 4.0
t2z0be0phK_0000003C

Wojna z Moskwą

Potęga Jagiellonów i Litwy wyrosła na Wschodzie, dzięki mozolnemu zbieraniu rozbitych przez Mongołów państewek ruskich. Najskuteczniejszym konkurentem okazało się w tym procesie Wielkie Księstwo Moskiewskie. Na początku XVI w. doszło do konfrontacji obu potęg. Litwini mogli liczyć w tej walce na Polaków. Moskwa szukała sojuszników wśród wrogów obu państw – u cesarza i w zakonach rycerskich.

W pierwszej fazie walk powodzenie nie sprzyjało jednak Litwie, co wynikało ze słabości demograficznej samej Litwy i niechęci tamtejszych elit do dalszej ekspansji. Wykorzystali to władcy moskiewscy, jednocząc pod swoim berłem w czasach Iwana III Srogiego oraz Wasyla III całą północno‑wschodnią Ruś i rozpoczynając walkę z Litwą. W 1514 r. armia moskiewska zdobyła ważną strategicznie twierdzę Smoleńsk, a wielkie litewsko‑polskie zwycięstwo w bitwie pod Orszą powstrzymało jedynie pochód armii Wasyla III na Wilno, nie zmieniając losu Smoleńska.

R3L7qWN8vw2YL1
Pogranicze litewsko-moskiewskie w pierwszej poł. XVI w.
Krystian Chariza i zespół,
R1HfoRKNSAIaj
Element pomnika nazwany: „Założenie jedynowładczego (samodzierżawnego) carstwa rosyjskiego 1491” – Iwan III, nazywany Srogim lub Wielkim, przedstawiony został w tradycyjnych szatach carskich z tzw. „czapką Monomacha” (koronacyjne nakrycie głowy wielkich książąt moskiewskich, a później carów); u stóp władcy leżą pokonani w bitwach Litwin i rycerz zakonny ze złamanym mieczem. Na planie tylnym figura symbolizująca „Sybiraka” – nowy cel ekspansji. Nazwa Carstwo Rosyjskie jest ahistoryczna dla postaci Iwana III, ponieważ dopiero w 1547 r. odbyła się koronacja Iwana IV Groźnego na cara Wszechrusi (tytuł ten długo jeszcze nie był uznawany przez państwo polsko-litewskie).
Дар Ветер, Car Iwan III Srogi (1562-1505) na pomniku „tysiąclecia Rosji” w Nowogrodzie Wielkim wzniesionym w 1862 r., 2010, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
RkPAfcW2BIHyX
Ilustracja stanowi fragment ikony powstałej między XV a XVII w. Widać na niej portret Wasyla III, o czym świadczy podpis: "prawowierny książę Wasyl Janowicz jedynowładca całej Rusi".
Shakko, Portret Wasyla III (1505-1533), przedstawienie na ikonie , 2008, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
Praca domowa
Polecenie 3.1

Co zapewniało Litwinom przewagę w pierwszym okresie zmagań z Moskwą?

Polecenie 3.2

Jacy dwaj koleni władcy Moskwy znacznie wzmocnili pozycję swojego państwa?

t2z0be0phK_0000005T

Wojna z Krzyżakami

R1R8OlgtS6kZO1
Widoczna charakterystyczna wada wzroku księcia (zez).
Lucas Cranach Starszy, Portret margrabiego Alberta Brandenburg-Ansbach, księcia Prus, 1528, olej na buku, Herzog Anton Ulrich-Museum, domena publiczna

Drugim ważnym przeciwnikiem Polski i Litwy nadal pozostawały nadbałtyckie państwa zakonne (Krzyżacy i Kawalerowie Mieczowi) (p. mapa państw zakonnych). Wprawdzie wojny prowadzone w XV w. podkopały ich dominującą pozycję, spychając Krzyżaków do roli lenników króla polskiego, jednak współdziałając np. z Moskwą czy państwami niemieckimi, mogli poważnie zaszkodzić polskim i litewskim interesom. Nadal też próbowały odzyskać utraconą pozycję. W latach 1519‑1521 toczyła się ostatnia wojna Polaków z Krzyżakami. Zakończyła się rozejmem. Obie strony odczuwały fiskalny ciężar wojny. Albrecht Hohenzollern, siostrzeniec króla Polski Zygmunta Starego i ostatni mistrz Zakonu Najświętszej Marii Panny, zdawał sobie sprawę ze swojej słabości w stosunku do Polski. Na pomoc z Niemiec nie mógł liczyć, a zasoby samego zakonu były zbyt małe, by pokonać wielkie królestwo. W czasie podróży po Niemczech w 1522 roku, w którą się udał, szukając pomocy, spotkał się z Marcinem Lutrem i za jego namową zdecydował się na sekularyzację Zakonu.

RXKC0uoFD2BcE1
Rozwój państwa Zakonu Krzyżackiego
Krystian Chariza i zespół,
t2z0be0phK_00000068

Hołd pruski

Rokowania Albrechta Hohenzollerna z Zygmuntem Starym doprowadziły do wypracowania kompromisu. W Krakowie pełnomocnik ostatniego mistrza - Piast, książę legnicki Fryderyk II, podpisał 8 kwietnia 1525 roku traktat pokojowy. Na jego mocy król Polski zgodził się na sekularyzację Zakonu i przekształcenie go w świeckie Księstwo Pruskie z Albrechtem Hohenzollernem jako władcą. Obowiązek osobistego złożenia hołdu lennego miał miejsce w przypadku śmierci lennika lub zmiany na tronie polskim. Książę pruski stawał się pierwszym senatorem Polski i miał prawo zasiadać w senacie, miał również dostarczać pomocy wojskowej w przypadku prowadzenia przez Polaków wojny.

W dniu 10 kwietnia 1525 roku odbyła się uroczystość złożenie hołdu przez Albrechta Hohenzollerna. Rozstrzygnięcie to było krytykowane przez historyków, którzy podkreślali, że nie wykorzystano możliwości likwidacji wrogiego państwa i włączenia go do Polski. Niemal 250 lat później spadkobiercy tego państwa dokonali rozbioru Rzeczypospolitej. Wydaje się jednak, że w ówczesnej sytuacji wybór Zygmunta Starego nie był błędem politycznym.

RLqHno7LXMtWQ1
Obraz namalowany w 1882 przez Jana Matejkę przedstawiający „Hołd pruski” w Krakowie w 1525 r.
Jan Matejko, Hołd Pruski, 1882, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna
Polecenie 4

Przygotuj argumenty:

  • za zawarciem przez Polskę pokoju toruńskiego;

  • przeciw zawarciu pokoju toruńskiego.

t2z0be0phK_0000006R

Wojna o Inflanty

W efekcie kryzysu Państwa Zakonnego w Inflantach, w drugiej połowie XVI wieku wybuchła wojna o jego ziemie między Rzeczypospolitą, Rosją, Szwecją i Danią. Zmienne sojusze w tym konflikcie doprowadziły do podziału tych ziem, choć Polska z racji zawartych wcześniej porozumień z Inflantczykami uznawała całość dawnych ziem zakonnych za prawnie przynależną do Rzeczypospolitej.

RTwHO9QM8zr2u1
Rekonstrukcja twarzy cara Iwana IV Groźnego, przeprowadzona w XX w. na podstawie zachowanej czaszki władcy.
Shakko, Iwan IV Groźny - rekonstrukcja wyglądu, 2008, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0

Najważniejszym przeciwnikiem Zygmunta Augusta w rozciągnięciu panowania w Inflantach okazał się car Iwan Groźny. Opanował on wschodnie tereny dawnego władztwa zakonnego i przez port w Narwie rozpoczął handel z Zachodem. Król Polski usiłował przeszkadzać w tym handlu, angażując tzw. kaprów (kaper, czyli pirat w służbie władcy), napadających na statki płynące z lub do portu w Narwie. Częściowym zakończeniem konfliktu było zawarcie przez Danię i Szwecję pokoju w Szczecinie w 1570 r.

Ostatecznie jednak władcy Polski nie udało się wyprzeć Rosjan z Inflant i po śmierci ostatniego z Jagiellonów Iwan IV Groźny, korzystając z zamieszania wywołanego pierwszym bezkrólewiem, ucieczką Henryka Walezego i kolejną lekcją, wtargnął do polskiej części Inflant, zajmując niemal wszystkie tamtejsze zamki i miasta na północ od Dźwiny.

R1ZWThfgrLdop
Mapa Inflant wg XVI-wiecznego atlasu Orteliusa, ok. 1573 r. – przedstawiona jako jedność polityczna
Mapa Inflant wg XVI-wiecznego atlasu Orteliusa, ok. 1573 r. – przedstawiona jako jedność polityczna, domena publiczna
R11slEM4ceq0e1
Rzeka Narwa – obecnie granica między Estonią i Rosją. Widok na zrekonstruowane twierdze – po lewej zamek w Narwie, po prawej rosyjski Iwanogród wzniesiony przez Iwana III w 1492 r.
LHOON, Rzeka Narwa, 1999, licencja: CC BY-SA 2.0
R1eamcnBU2sPC1
Zamek książąt pomorskich w Szczecinie, w którym popisano pokój między Szwecją i Danią w 1570 r.
Cezarde62, Widok na Zamek z wieży katedry św. Jakuba, 2008, licencja: CC BY-SA 3.0
RzgWseFlyp6Xo1
Tereny zajęte przez Rosję w latach 1570-1577
Krystian Chariza i zespół,
t2z0be0phK_0000007Q

Tragedia Węgier i zmierzch Jagiellonów

Osadzenie na tronie Czech i Węgier najstarszego z synów Kazimierza Jagiellończyka zapowiadało triumf i przewagę dynastii litewsko‑polskiej w Europie Środkowej. Dla zabezpieczenia przed Habsburgami zawarto układ wiedeński w 1515 r., gwarantujący w przypadku wcześniejszego zgonu wzajemne poparcie przy obejmowaniu sukcesji na elekcyjnych tronach Pragi czy Budy.

R1743NGo2lJir1
Drzewo genealogiczne Władysława II, króla Czech i Węgier.
Jagiellonowie - drzewo genealogiczne Władysława II, króla Czech i Węgier, domena publiczna
R1XZaByvINNGm1
Drzewo genealogiczne Ludwika II, króla Czech i Węgier.
Jagiellonowie - drzewo genealogiczne Ludwika II, króla Czech i Węgier, domena publiczna

Niespodzianie po bitwie pod Mohaczem to linia jagiellońska wymarła i tron usiłował objąć Ferdynand. W Czechach wszystko potoczyło się zgodnie z ustaleniami, ale na Węgrzech tamtejsza szlachta wybrała na króla narodowego kandydata Jana Zapolyę. Doprowadziło to do szeregu konfliktów, w efekcie których po śmierci Zapolyi (1540) jego małoletni syn Jan Zygmunt i regentka w osobie matki Jadwigi, córki polskiego króla Zygmunta Starego, złożyli hołd lenny sułtanowi tureckiemu (1541). W 1547 r., po kolejnej wojnie, na ponad 150 lat Węgry zostały podzielone na trzy części: zachodnią i północną władali Habsburgowie, środkową ze stołeczną Budą włączono bezpośrednio do Turcji, a wschodnią (Siedmiogrodem) jako lennem tureckim rządzili sami Węgrzy.

Kwitnące królestwo, znaczący ośrodek kultury renesansowej, przeżyło głęboki kryzys, a Polska straciła ważnego sojusznika na południu swoich granic.

1
Ćwiczenie 3
RCe9S7TAIBvjR1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Ri8AEJ5ge3EK31
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.