w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów rom. (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).

element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem.

ażurowa ścianka parapetowa stosowana do podziałów wnętrza, np. w kościołach dla oddzielenia prezbiterium od nawy, do obramienia płaskiego dachu (attyka) lub w celach czysto dekoracyjnych do zwieńczenia ścian.

w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się:
• bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych;
• pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

ślepy otwór, płytka wnęka w murze, w formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach jako motyw dekoracyjny, rzadziej w celu odciążenia ściany

– patrz: absydaabsydaabsyda

budowle oparte na zasadzie absolutnej symetrii; w rzucie poziomym względem dwu przecinających się osi, we wnętrzu zaś i bryle w stosunku do osi obrotowej. Najprostsze centralne budowle to cylindryczne na planie koła, czworoboczne na planie kwadratu lub wieloboczne (zwłaszcza ośmioboczne, tzw. oktogony); w odróżnieniu od przyjętego dla założeń prostokątnych określenia „budowla podłużna” - centralnymi lub centralizującymi nazywa się również budynki na planie eliptycznym, owalnym i ich pochodne. Bardziej złożone koncepcje centralnej budowli reprezentują budynki na planie krzyża greckiego, kwadratu, trójkąta lub koła z apsydami oraz wielolistne, w tych przypadkach przestrzeń centralna dominuje wysokością nad pomieszczeniami bocznymi, wydzielonymi wewnątrz budynku ścianami lub systemem podpór

chór, przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą; wyodrębniona także w bryle zewnętrznej prezbiterium zamykała zwykle ściana prostokątna, półkolista (apsyda) lub wieloboczna; rzut i bryłę prezbiterium wzbogacały (gł. w architekturze średniowiecznej) apsydiole, obejście, wieniec kaplic. W średniowieczu prezbiterium było z reguły orientowane (skierowane na wschód).

charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.

patrz: tympanon

budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna, pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych. Nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem. Liczba naw może być różna - najczęściej występują kościoły trzynawowe, czasem pięcio- i dwunawowe. Kościół halowy odznacza się prostą konstrukcją (rozpór sklepień nawy gł. w znacznej części równoważą sklepienia naw bocznych) oraz zwartym układem przestrzennym (często brak transeptu, niewyodrębnione prezbiterium).

mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych.(…) W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.

przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacyjna.

element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, zwykle zakrzywiony i podparty; (…) ich zadaniem jest przeniesienie na boki ciężaru własnego i dźwiganego. Wykonywane są z klińców kamiennych lub ceglanych, opierają się na murach, filarach lub słupach (zwanych oporowymi).

dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej Maswerk składał się z elementów geometrycznych (laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- i czteroliści, rybich pęcherzy) wykonanych w kamieniu i cegle. M. stosowano do wypełniania głównie ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i innych elementów architektonicznych.

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

kościół z prezbiterium zwróconym ku wschodowi.

ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

patrz: fialafiala (pinakiel)fiala

patrz: chórchór (prezbiterium)chór

1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia;
2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).

patrz: tympanon

patrz: skarpaskarpa (przypora) skarpa

pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolno stojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system).

konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.

system konstrukcyjny charakterystyczny dla sakralnej architektury gotyckiej, umożliwiający przesklepianie dużych przestrzeni na znacznej wysokości; w systemie przyporowym ciężar sklepienia krzyżowo‑żebrowego nawy głównej jest przenoszony częściowo za pośrednictwem służek na filary międzynawowe, częściowo - dzięki zastosowaniu luków przyporowych (odporowych lub oporowych), przewieszonych ponad dachami naw bocznych lub ukrytych w poddaszach - na zewnątrz przypory (skarpy).

określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.

szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem.

promienisty sposób ułożenia kaplic przyległych do obejścia.

w architekturze gotyckiej dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna. Pole w. zdobiono ślepym lub ażurowym maswerkiem, krawędzie żabkami, wieńczono je kwiatonem, pinaklami, rzadziej rzeźbą figuralną

element architektoniczny podtrzymujący (np. żebro sklepienia, posąg), osadzony w ścianie i wysunięty silnie przed jej lico.