Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1bqzVkVyvqe21
Znaki_intro Źródło: Horla Varlan, licencja: CC BY 2.0.
ILUSTRACJA: Znaki_intro
Horla Varlan, licencja: CC BY 2.0

Kiedy przygotowujemy tekst, piszemy z jakąś intencją lub z emocjami („chcę cię poinformować”, „chcę cię przekonać”, „chcę, żebyś to wiedział”, „mam wątpliwości” itp.). Raz są to stanowcze wypowiedzi, mocne stwierdzenia, innym razem – wątpliwości. Te różne sensy zdradza czasami melodia wygłoszonej wypowiedzi (inaczej – intonacja), jak również interpunkcja w komunikatach zapisanych.

Zdarza się też, że jedno wypowiedzenie, które składa się z kilku choćby słów (np. „Nie” + „możesz” + „przyjść”), może być przez słuchacza lub czytelnika odebrane jako komunikat o różnym znaczeniu. Wystarczy zmienić melodykę zdania lub zakończyć tekst pisany trzema różnymi znakami interpunkcyjnymi: kropką (.), pytajnikiem (?) lub wykrzyknikiem (!). Jak mogą wówczas być odczytane intencje nadawcy? Możemy odnaleźć co najmniej trzy różniące się przekazy: informację („Nie możesz przyjść”), wątpliwość („Nie możesz przyjść?”), stanowczy zakaz („Nie możesz przyjść!”).

Gramatyka zatem pomaga nam w różnorodny sposób przekazywać nasze intencje komunikacyjne. Możemy posługiwać się zdaniami wyrażonymi z różną siłą lub formami gramatycznymi, za którymi kryją się informacja, przypuszczenie (wątpliwość) czy nawet rozkaz.

Już wiesz

1) Wyraź różne intencje komunikacyjne za pomocą podobnie zbudowanych zdań. Zastanów się, co powoduje, że słuchacze lub czytelnicy mogą odebrać twój tekst w różny sposób.

  • Marek jutro wraca z Warszawy.

  • Gosia wygrała konkurs telewizyjny Młodzi śpiewają.

2) Wysłuchaj dowolnej dyskusji radiowej i wynotuj fragmenty, w których rozmówcy:

  • wyrażają zdziwienie lub przypuszczenie,

  • w sposób przekonujący wyrażają swoje sądy,

  • bronią swoich argumentów,

  • próbują przekonać rozmówcę do zmiany sądów.

3) Przygotuj kilka reklam prasowych (internetowych) o tematyce społecznej i zastanów się, jak nadawca takich komunikatów chce przekonać odbiorcę.

j0000007VGB1v50_00000010

Intencje komunikacyjne a typy zdań

Wiemy już, że różne postawy i uczucia możemy zaznaczać w tekście za pomocą znaków interpunkcyjnych. Jeśli zamieszczamy informacje bez emocji, zdania kończymy kropką. Gdy z kolei mamy jakieś wątpliwości lub chcemy się czegoś dowiedzieć, posługujemy się zdaniami zakończonymi pytajnikiem. A jeśli zależy nam na tym, aby przekaz był pełen emocji lub aby odbiorca silniej na niego zareagował, wybieramy wykrzyknik. Te wypowiedzenia mają nie tylko różne zabarwienie emocjonalne, ale przede wszystkim zdradzają różne postawy i intencje nadawców. Trzy typy zdań (oznajmujące, pytające lub wykrzyknikowe) zdradzają różne nastawienie autora tekstu do spraw, które opisuje, a poniekąd jego postawę wobec odbiorcy. Można by je w skrócie ująć tak:

Typ zdania

Postawy, intencje nadawcy

  • informuje 

  • przedstawia coś 

  • stwierdza

  • sądzi, że…

  • pyta o coś 

  • wyraża wątpliwość 

  • przypuszcza

  • zastanawia się itp.

  • żąda rozkazuje coś 

  • wyraża silne emocje

  • ostrzega

  • grozi itp.

Ćwiczenie 1
R126WaGEbWgWi1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VGB1v50_0000002I

Intencje komunikacyjne w odmianie czasownika. Kategoria trybu

Ton wypowiedzi możemy zmieniać nie tylko za pomocą znaków interpunkcyjnych lub intonacji. Charakter naszych tekstów się zmienia, jeśli pojawiają się różne formy trybu w czasownikach. Właśnie po to odmieniamy czasowniki przez tryby, aby – po pierwsze – mówić o faktach, podawać sprawdzone informacje i sądy („widziałem”, „szedłem”, „nauczyłam się”) – są to formy trybu oznajmującego. Po drugie, często chcemy kogoś ostrzec przed czymś lub coś mu rozkazać, a nawet wyrazić sprzeciw („uważaj”, „zróbcie”, „nie przeszkadzaj”) – posługujemy się wówczas formami trybu rozkazującego. A jeśli wyrażamy jakieś wątpliwości, przypuszczamy, że coś mogłoby się wydarzyć, lub marzymy o czymś („zauważyłabym”, „byłoby zalało”, „wygrałbym”) – używamy trybu przypuszczającego.

Najważniejsze wiadomości o trybach przedstawia poniższy schemat:

Tryb czasownika

Oznajmujący

Rozkazujący

Przypuszczający

Przykłady

czytam czytałem będę czytał

czytaj
czytajmy
czytajcie

czytałbym
czytałbyś
czytalibyście

Co przekazuje? Co wyraża?

informacje fakty stwierdzenia

rozkazy
żądania
przestrogi

wątpliwości
przypuszczenia
hipotezy

Jakie ma najważniejsze cechy gramatyczne?

Odmienia się przez czasy.

Nie odmienia się przez czasy, bo przecież nie wiemy, co się wydarzy po słowach nadawcy.

Nie odmienia się przez czasy, bo przecież nie mówi o zaistniałych zdarzeniach, tylko o tych, które mogłyby zaistnieć. Rozpoznamy go zawsze po cząstce „by” – zapisywanej łącznie (czytałbym) lub oddzielnie (by czytała, czytano by).

Ćwiczenie 2
R16xAir4T6kKQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RXuJFiKJTURBm1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1MynCuL32ymO1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007VGB1v50_0000003T

Jak jeszcze wyrażamy intencje komunikacyjne?

Informacje o faktach, przypuszczeniach czy stanowczych postawach kierowanych wobec kogoś (rozkaz – ostrzeżenie – groźba) odczytujemy również ze znaczeń wyrazów, które znajdziemy w wypowiedzi. Można powiedzieć, że obudowują one najważniejszą myśl i czasem zmieniają styl całego komunikatu. Służą do tego przykładowo wybrane przysłówki i przymiotniki: „orientacyjnie”, „naturalnie”, „niezbity”, „niezaprzeczalny”, „realny”, „istotny”.

Taką stylistykę mają również krótkie wyrazy, które czasami oddzielamy przecinkiem. Są to:

Wykrzykniki

Zdanie bez wykrzyknika

Zdanie z dodatkowymi emocjami – wyrażonymi za pomocą wykrzyknika

Proszę uważać.
Wygrałam ten konkurs.

Halo! Proszę uważać! (‘emocjonalne ostrzeżenie przed czymś’)
Ojej! Wygrałam ten konkurs! (‘pozytywne uczucia i zaskoczenie’)

Partykuły

Zdanie bez partykuły

Zdanie z dodatkowymi postawami – wyrażonymi za pomocą partykuł

Jutro przyjdziemy.

Na pewno jutro przyjdziemy. (‘pewność’)
Jutro nie przyjdziemy. (‘zaprzeczenie’)
Przecież jutro przyjdziemy. (‘potwierdzenie’)
Raczej jutro przyjdziemy. (‘osłabienie treści’)

Ważne!

WYKRZYKNIKI – to części mowy, za pomocą których wyrażamy emocje („wykrzykujemy do kogoś” emocje). Często zapisywane są z wykrzyknikiem na końcu i stąd wywodzi się ich nazwa: „hejże!”, „ale”, „ale!”, „ojej!”

PARTYKUŁY – to części mowy, za pomocą których w zdaniach zaprzeczamy („nie”), wzmacniamy treści („-że”, „z pewnością”, „na pewno”) lub je osłabiamy („rzekomo”, „ponoć”), a nawet wyrażamy życzenia („bodaj”, „niech”, „niechże”).

To, czy mówimy o faktach, przypuszczeniach bądź mocnych słowach kierowanych do kogoś, można odczytać również z różnych metaforycznych powiedzeń, frazeologizmów lub wyrażeń. Dużo ich przecież w codziennych rozmowach! Na przykład nasze zdecydowanie jest komunikowane za pomocą takich zwrotów, jak: „na mur beton”, „na sto procent”, „na serio”. Wątpliwa treść opisywana jest w towarzystwie powiedzeń: „na dwoje babka wróżyła”, „wróżyć z fusów”, „ujdzie od biedy” („obleci”). Czasami możemy komunikować niepewność lub nawet życzenia, że coś się po naszych słowach czy działaniach stanie: „a nuż”, „jak to się mówi”.

Ćwiczenie 5
RR1fk9vPzGvyY1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R15KxLmhSvgxA1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

W grupach napiszcie:

  • ostrzeżenie przed niebezpiecznymi sytuacjami

albo

  • ulotkę reklamową zachęcającą do czytania nowych powieści w wolnym czasie.

Ćwiczenie 8

Po wykonaniu zadania ustalcie:

  • jakie formy trybu czasownika przeważają w waszych tekstach,

  • jakie części mowy (przysłówki, przymiotniki, partykuły, wykrzykniki) oddają kolorystykę (styl) tekstu.

RuEjwgIaRMGB31
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.