Gustaw Herling-Grudziński urodził się w Kielcach w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Wiele czasu spędzał w pobliskich Skrzelczycach (woj. świętokrzyskie), gdzie znajdował się duży folwark należący do rodziny przyszłego pisarza.
Herling-Grudziński należał do pierwszego rocznika II Rzeczypospolitej przygotowywanego do życia w nowym, wolnym kraju. Uczęszczał do elitarnego Gimnazjum Państwowego im. Mikołaja Reja w Kielcach. Przez dwa lata studiował filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Pisywał artykuły do kilku czasopism.

„Jako młody człowiek wierzyłem, że Polska się rozwija, krzepnie, rośnie – patrzyłem w przyszłość z optymizmem. Dwudziestolecie międzywojenne było oczywiście pełne czarnych plam, posunięć haniebnych, których nie należy przemilczać: należy mówić o Brześciu, o Berezie, o Zaolziu, o mocarstwowym traktowaniu mniejszości narodowych i tak dalej. Ale należy też pamiętać o drugiej stronie Dwudziestolecia – to było cudowne odzyskanie niepodległości po latach niewoli, które nam uderzyło do głowy. Jedni w patriotycznej euforii poświęcali się pracy dla państwa – tego zjawiska już dziś nie ma. Inni natomiast, zwłaszcza gdy znajdowali się na tak zwanych stanowiskach państwowych, robili czasem rzeczy nieprzyzwoite. Ale mimo mojego antysanacyjnego nastawienia, pod słynnym przemówieniem ministra Becka w sejmie w maju 1939 roku podpisałbym się oburącz.

Źródło: Mój Bildungsroman. Rozmowa o „Innym świecie” [rozmowa G. Herlinga-Grudzińskiego z W. Boleckim], [w:] Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 11.

We Lwowie w okresie II wojny światowej schronienia poszukiwało wielu polskich artystów, m.in. Aleksander Wat, Tadeusz Boy-Żeleński, Maria Dąbrowska. Polityka władz sowieckich wobec Polaków była jednak bezwzględna, szczególnie przedstawiciele świata kultury byli narażeni na represje, takie jak wywózki czy pobyt w sowieckich więzieniach.

Po wybuchu II wojny światowej Herling-Grudziński założył wraz z kolegami organizację o nazwie Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN). Działał w konspiracji na Kresach Wschodnich, m.in. we Lwowie i w Grodnie, gdzie znalazł zatrudnienie w teatrzyku kukiełkowym.

Już we Lwowie – jesienią 1939 roku [...] zrozumiałem, jaka jest istota ustroju sowieckiego. Mimo że byłem bardzo młody, już wtedy zorientowałem się, że przedstawiciele władzy sowieckiej zrobili ze Lwowa poligon, na którym wypróbowywali wytrzymałość inteligencji polskiej. I doszli do trafnych wniosków, że można ją ujarzmić i zniewolić.

Żródło: Mój Bildungsroman. Rozmowa o „Innym świecie” [rozmowa G. Herlinga-Grudzińskiego z W. Boleckim], [w:] Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 12.

Zdjęcie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego wykonane przez NKWD, Grodno 1940

W marcu Herling-Grudziński został aresztowany przez NKWD w czasie próby przedostania się na Litwę. Osadzono go w więzieniu w Grodnie, gdzie został niesłusznie oskarżony o szpiegostwo na rzecz wywiadu niemieckiego i skazany na pięć lat pobytu w obozach Gułagu. Zanim trafił do obozu w Jercewie koło Archangielska, od czerwca do listopada 1940 r. przebywał w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie.

Pierwsza hipoteza oskarżenia opierała się na dwóch dowodach rzeczowych: wysokie buty z cholewami, w których młodsza siostra wyprawiła mnie po klęsce wrześniowej w świat, miały świadczyć, że jestem »majorem wojsk polskich«, a pierwsza część nazwiska w brzmieniu rosyjskim (Gerling) kojarzyła mnie niespodzianie z pewnym marszałkiem lotnictwa niemieckiego. Logiczna konkluzja brzmiała: »jest oficerem polskim na usługach wrogiego wywiadu niemieckiego«. Jaskrawe niedokładności w obu przesłankach pozwoliły nam jednak stosunkowo szybko uporać się z tym ciężkim zarzutem. Pozostał bezsporny fakt – usiłowałem przekroczyć granicę państwową Związku Sowieckiego i Litwy. – Po cóż to, jeśli można wiedzieć? – Żeby się bić z Niemcami. – A czy wiadomo mi, że Związek Sowiecki zawarł pakt przyjaźni z Niemcami? – Tak, ale wiadomo mi również, że Związek Sowiecki nie wypowiedział wojny Anglii i Francji. – To nie ma znaczenia. – Jak brzmi ostatecznie akt oskarżenia? – »Zamierzał przekroczyć granicę sowiecko-litewską, aby prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim«. – Czy nie można by słów »ze Związkiem Sowieckim« zamienić na słowa »z Niemcami«? – Uderzenie otwartą dłonią na odlew otrzeźwiło mnie z miejsca. »To wychodzi na jedno« – pocieszył mnie sędzia śledczy, gdy podpisywałem przedłożony dokument.

Żródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 50.

W listopadzie Herling-Grudziński został przeniesiony do więzienia w Leningradzie, następnie do Wołogdy. Ostatecznie umieszczono go w łagrze w Jercewie nad Morzem Białym, gdzie przebywał do stycznia 1942 roku.

Następnej nocy o świcie dojechałem z innym etapem do stacji Jercewo pod Archangielskiem, gdzie czekał już na nas konwój. Wysypaliśmy się z wagonów na skrzypiący śnieg wśród naszczekiwania wilczurów i nawoływania straży. Na zbielałym od mrozu niebie migotały jeszcze ostatnie gwiazdy. Zdawało się, że zgasną lada chwila i gęsta noc wynurzy się z nieruchomego lasu, aby pochłonąć drżącą powałę nieba i różowy świt utajony w zimnych płomieniach ognisk. Na horyzoncie jednak pojawiły się za pierwszym zakrętem drogi cztery sylwetki »bocianów« na omotanych drutem kolczastym szczudłach. W barakach paliły się światła, a na trzeszczących od mrozu kołowrotkach ślizgały się z brzękiem łańcuchy studzienne.

Żródło: Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat. Zapiski sowieckie, Kraków 2000, s. 78.