Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1ZC3EnFyHUkD1
Kamień Nietzschego w Surlej, w Szwajcarii Kamień Nietzschego w Surlej, w Szwajcarii Źródło: Armin Kübelbeck, licencja: CC BY-SA 3.0.
Kamień Nietzschego w Surlej, w Szwajcarii
Armin Kübelbeck, licencja: CC BY-SA 3.0

Filozofia przełomu XIX i XX wieku, analogicznie do wcześniejszych epok, miała bardzo duży wpływ na literaturę i sztukę. Artyści w charakterystyczny dla siebie sposób odzwierciedlali w swojej twórczości panujący nastrój, ludzkie niepokoje i dążenia, zainspirowani dziełami wielkich myślicieli – Arthura Schopenhaueraj0000007XZB2v23_000tp001Arthura Schopenhauera, Friedricha Nietzschegoj0000007XZB2v23_000tp002Friedricha Nietzschego oraz Henriego Bergsonaj0000007XZB2v23_000tp003Henriego Bergsona.

Już wiesz

Przypomnij sobie nurty filozoficzne charakterystyczne dla XIX wieku.

Ćwiczenie 1.1

Omów najważniejsze zagadnienia filozofii pozytywistycznej.

Ćwiczenie 1.2

Zastanów się, jakie nastroje towarzyszyły ludziom przełomu XIX i XX wieku. Jakie czynniki mogły je wywoływać?

Ćwiczenie 1.3

Wyjaśnij, jakie kwestie szczególnie zajmowały filozofów tego okresu.

j0000007XZB2v23_000tp001
j0000007XZB2v23_000tp002
j0000007XZB2v23_000tp003
j0000007XZB2v23_0000000Y
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Arthur Schopenhauer

Rq0Qx1cuoehkL1
Portret Arthura Schopenhauera
Jacob Seib, 1852, dagerotyp, domena publiczna
Arthur Schopenhauer

Arthur Schopenhauer

Filozof niemiecki urodzony w Gdańsku (jego dom rodzinny mieści się przy ul. św. Ducha 47). Mimo że jego główne dzieło pt. Świat jako wola i wyobrażenie opublikowane zostało po raz pierwszy w 1819 roku, dopiero u schyłku XIX wieku zyskało rozgłos i status lektury obowiązkowej ówczesnych artystów i intelektualistów. Pesymistyczne i nihilistycznej0000007XZB2v23_000tp004nihilistyczne poglądy Schopenhauera, według którego życie ludzkie to pasmo cierpień i rozczarowań, idealnie wpisywały się w nastroje epoki. Filozof twierdził, że naszą egzystencją kieruje ślepy popęd, który nigdy nie może zostać zaspokojony. Szczęście, do którego dąży każdy z nas, jest nieosiągalne, a życie, pełne celów i pragnień, i tak kończy się nieuchronną śmiercią. Absurd pełnego udręki istnienia ukoić mogła, zdaniem myśliciela, religia, sztuka, a przede wszystkim wyzbycie się wszelkich pożądań i potrzeb. Schopenhauer nawiązywał w ten sposób do pojęcia nirwana wywodzącego się z filozofii Wschodu, które oznacza stan absolutnego spokoju, wywołany całkowitą negacją woli życia. Twórcy przełomu XIX i XX wieku bardzo często nawiązywali w swoich dziełach do idei nirwany, mylnie utożsamiając ją z ukojeniem egzystencjalnego bólu poprzez samobójstwo i śmierć.

Świat jako wola i wyobrażenieArthur Schopenhauer
Arthur Schopenhauer Świat jako wola i wyobrażenie

Życie ogromnej większości ludzi jest też tylko nieustanną walką o nagą egzystencję pomimo pewności ostatecznej przegranej. Tym jednak, co pozwala im wytrwać w tej tak mozolnej walce, jest nie tyle umiłowanie życia, ile strach przed śmiercią, ona zaś stoi nieuchronnie na zapleczu i w każdej chwili może podejść bliżej. Samo życie jest morzem pełnym raf i wirów, których człowiek unika starannie i troskliwie, chociaż wie, że nawet jeśli wysilając cały swój kunszt zdoła się przemknąć, to właśnie przez to każdy krok przybliża go do całkowitej, nieuniknionej i nieuleczalnej katastrofy, co więcej, że prosto do niej zmierza – do śmierci; jest ona celem ostatecznym mozolnej podróży i jest dla niego gorsza od wszystkich raf, których uniknął.

j0000007XZB2v23_00000_BIB_001Arthur Schopenhauer, Świat jako wola i wyobrażenie, [w:] Arthur Schopenhauer, Świat jako wola i wyobrażenie, t. 1, tłum. Jan Garewicz, Warszawa 1994, s. 475–476.
j0000007XZB2v23_000tp004
j0000007XZB2v23_0000001G
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Friedrich Nietzsche

R1IWQqY2riney1
Portret Friedricha Nietzschego
Gustav-Adolf Schultze, 1882, domena publiczna
Friedrich Nietzsche

Friedrich Nietzsche

Był nie tylko słynnym filozofem, lecz także filologiem klasycznym, prozaikiem i poetą. Nie pozostało to bez wpływu na sposób przedstawiania jego przemyśleń, które często przybierały formę aforyzmów. Poglądy wyrażone w dwóch głównych dziełach niemieckiego myśliciela – Tako rzecze Zaratustra (wyd. niem. 1883–1884, pol. 1901) oraz Poza dobrem i złem (wyd. niem. 1886, pol. 1905) – stały się ogromną inspiracją dla elity artystycznej przełomu wieków. Nietzsche krytykował panujące zasady moralne: twierdził, że moralność jest kwestią subiektywną, indywidualną dla każdego człowieka i przez niego tworzoną. Szczególnie uprzywilejowaną grupą w społeczeństwie była, według niego, „rasa panów”, nadludzi – jednostek wyjątkowo silnych i wybitnych. Mieli oni pełnić funkcję przywódczą dla tłumu „niewolników”: słabych, wrażliwych, niezdolnych do wyższych celów. Nietzscheański postulat nowej moralności przemawiał zwłaszcza do artystów, którzy mocno utożsamiali się z koncepcją nadczłowieka.

Tako rzecze ZaratustraFriedrich Nietzsche
Friedrich Nietzsche Tako rzecze Zaratustra

Gdy Zaratustra zaszedł do najbliższego miasta, co u skraju lasów leżało, znalazł tam wiele ludu zgromadzonego na rynku, gdyż było obwieszczone, iż linoskok da widowisko. I Zaratustra tako rzekł do ludu:
— Ja was uczę nadczłowieka. Człowiek jest czymś, co pokonanym być powinno. Cóżeście uczynili, aby jego pokonać? Wszystkie istoty stworzyły coś ponad siebie; chcecież być odpływem tej wielkiej fali i raczej do zwierzęcia powrócić, niźli człowieka pokonać?
Czymże jest małpa dla człowieka? Pośmiewiskiem i sromemj0000007XZB2v23_000tp005sromem bolesnym. I tymże powinien być człowiek dla nadczłowieka: pośmiewiskiem i wstydem bolesnym.
Przebyliście drogę od robaka do człowieka i wiele jest w was jeszcze z robaka. Byliście niegdyś małpami i dziś jest jeszcze człowiek bardziej małpą, niźli jakakolwiek małpa.
Kto zaś jest pośród was najmędrszym, ten jest dwurodkiem i mieszańcem rośliny i upiora. Mówięż ja wam, byście się upiorami lub roślinami stali?
Patrzcie, ja wam wskazuję nadczłowieka. Nadczłowiek jest treścią ziemi. Wasza wola niech rzeknie: bodajby się nadczłowiek treścią ziemi stał.

(…) Baczcie i czuwajcie, samotnicy! Z tajemnym skrzydeł łopotem przyszłości ciągną wiewy; czujnym uszom dobra zwiastuje się nowina. Samotnicy dnia dzisiejszego, wy, odosobniający się, ludem wy kiedyś będziecie: z was, którzyście się sami wybrali, powstanie lud wybrany: — a z niego nadczłowiek. Zaprawdę, siedliskiem uzdrowienia stać się jeszcze winna ziemia! Oto unosi się już nad nią nowa woń zwiastującej się szczęśliwości, — i nowa wróży się nadzieja!

j0000007XZB2v23_00000_BIB_002Friedrich Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, tłum. Wacław Berent, Poznań 1995, s. 5–39.
j0000007XZB2v23_000tp005
j0000007XZB2v23_00000020
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Henri Bergson

Rnx6bHTmxkV8w1
Portret Henriego Bergsona
Aaron Gerschel, 1927, domena publiczna
Henri Bergson

Henri Bergson

Był francuskim pisarzem i filozofem, laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1927 r.). Był głównym twórcą intuicjonizmu – poglądu, według którego podstawą poznania świata jest intuicja, przeczucie. W swoim dziele pt. Ewolucja twórcza (1907 r.) opisał pojęcie élan vital – pędu życiowego, dzięki któremu możliwy jest dynamiczny rozwój świata. Jego zdaniem, świat i człowiek podlegają ciągłemu rozwojowi, wynikającemu ze starć materii i ducha, będącego źródłem energii twórczej. Dlatego też rzeczywistość, w której żyjemy, podlega nieustannemu procesowi tworzenia, „stawania się”. Filozofia Bergsona wywarła szczególny wpływ na twórczość poetycką Bolesława Leśmiana.

j0000007XZB2v23_0000002D
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 2
R1GFCmZ5sFBoA1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RdmGmKfymyszp1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RvHzjc9COWPai1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5

Zastanów się i odpowiedz w formie notatki: czy bliższy jest ci Schopenhauerowski pesymizm, czy może Nietzscheańskie poczucie nadludzkiej potęgi? Sformułuj argumenty i  uzasadnij swoją odpowiedź.

R18KRirEeYQXT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.