Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1E0wKk3p0Ejz1

Formy muzyczne – sonaty i sonatiny

Ważne daty

1597 – powstanie Sonaty pian'e forte Giovanniego Gabrielego, Wenecja

1607–1608 – sonaty triowe na dwoje skrzypiec i basso continuo Salomone Rossi wydane w zbiorze Sinfonie e Gagliarde

1617Affetti musicali Biagio Mariniego, zawierający pierwsze sonaty na skrzypce solo i basso continuo, Wenecja

1676Sonaty misteryjne (zw. różańcowymi – Die Rosenkranz‑Sonaten) Heinricha I.F. Bibera

168112 Sonat op. 1 (sonaty triowe da chiesa) Arcangelo Corellego

1685 – rok urodzin J.S. Bacha, G.F. Haendla i D. Scarlattiego

170012 Sonat op. 5 (sonaty solowe da chiesa i da camera) Arcangelo Corellego

1718‑17226 Sonat na skrzypce i klawesyn BWV 1014‑1019 J.S. Bacha

1732‑1809 – lata życia Josepha Haydna

1752‑1832 – lata życia Muzio Clementiego

1756‑1791 – lata życia Wolfganga Amadeusa Mozarta

1770‑1827 – lata życia Ludwiga van Beethovena

1794Sonata fortepianowa Es‑dur, Hob. XVI: 52 Josepha Haydna

1788Sonata fortepianowa C‑dur Facile KV 545 Wolfganga Amadeusa Mozarta

1795Sonata fortepianowa C‑dur op. 2 nr 3 Ludwiga van Beethovena

1799Sonata fortepianowa c‑moll op. 8 Patetyczna Ludwiga van Beethovena

1800/1801Sonata skrzypcowa F‑dur op. 24 Wiosenna Ludwiga van Beethovena

1803Sonata skrzypcowa A‑dur op. 47 Kreutzerowska Ludwiga van Beethovena

1822Sonata fortepianowa c‑moll op. 111 Ludwiga van Beethovena

1917Symfonia klasyczna Sergiusza Prokofiewa

1

Scenariusz dla nauczyciela

Rp22XCFjZy1YR1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, cc0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

4. Renesans. Uczeń:

2) wymienia formy muzyki wokalnej i instrumentalnej;

5. Barok. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);

3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);

5) omawia polską muzykę barokową i jej reprezentantów (Bartłomiej Pękiel, Adam Jarzębski, Marcin Mielczewski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki).

6. Klasycyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:

g) twórczość i działalność klasyków wiedeńskich,

i) zmiany w cyklu sonatowym dokonane przez Ludwiga van Beethovena i ich przykłady;

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

a) części cyklu sonatowego (w tym allegro sonatowe),

b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: sonata klasyczna, symfonia, koncert solowy, kwartet smyczkowy,

c) wariacje,

d) rondo,

7. Romantyzm. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

a) wielkie (sonata, symfonia, opera, dramat muzyczny, poemat symfoniczny, koncert).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

4) dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

a) elementy muzyki,

b) podstawowe techniki kompozytorskie,

c) cechy stylów muzycznych,

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.

Nauczysz się

definiować formę i gatunek sonaty w baroku i klasycyzmie;

określać cechy formy sonatowej i cyklu sonatowego;

wymieniać podstawowe współczynniki formy sonatowej.

Początki sonaty

SonataSonataSonata (z łac. sonare – brzmieć) utwór instrumentalny, w przeciwieństwie do kantaty (z łac. cantare – śpiewać); początkowo o nieustalonej budowie. Termin pojawił się na przełomie XVI i XVII w. w Wenecji i stosowany był dla wieloodcinkowych utworów, będących przeniesieniem wokalnej chanson na organy lub na zespół instrumentów. W I połowie XVII w. służył do określenia kompozycji o charakterze polichóralnej canzony. Technika polichóralna służyła kontrastowaniu barwy, faktury i dynamiki. Pierwsze sonaty tworzyli Andrea i Giovanni Gabrieli. Jedną z najbardziej znanych sonat tego czasu jest dwuchórowa Sonata pian'e forte Giovanniego Gabrielego (1597 r., Wenecja), zamieszczona w zbiorze Sacrae symphoniae.

Sonatę triową na dwoje skrzypiec i basso continuo stworzył Salomone Rossi w zbiorze Sinfonie e Gagliarde, wydanym w latach 1607–1608. Gatunek skrzypcowej sonaty solowej z basso continuo zapoczątkował zbiór Affetti musicali Biagio Mariniego 1617 r. Ostatecznie typ sonaty barokowej ukształtował Arcangelo Corelli. W latach 1681–1700 wydał 5 zbiorów sonat: 12 Sonat op. 1 i 12 Sonat op. 3 – sonaty triowe da chiesa, 12 Sonat op. 2 i 12 Sonat op. 4 – sonaty triowe da camera oraz 12 Sonat op. 5, zbiór zawierający sonaty solowe da chiesa i da camera. Części utworów łączyła wspólna tonacja oraz pokrewieństwo motywiczne.

RqtmfusrLaVwF
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy sonaty Triowej. Szara kartka z zapisem nutowym. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny 12 sonat triowych op. 1 no. 1, Sonata da Chiesa F-dur, autorstwa Arcangelo Corelliego. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się hymnicznym, tajemniczym charakterem.
Arcangelo Corelli, Autograf „Sonaty Triowej”, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Arcangelo Corelli, „12 sonat triowych op. 1 nr. 1”, „Sonata da Chiesa F-dur”, 1681, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Na uwagę zasługują programowe Sonaty misteryjne (zw. różańcowymi – Die Rosenkranz Sonaten) Heinricha I.F. Bibera z 1676 r. Piętnaście sonat, w których Biber w bardzo pomysłowy sposób stosował technikę skordatury (czyli przestrajania strun), wieńczy monumentalna Passacaglia oparta na czterodźwiękowym temacie g f‑es d. Szczególną popularność zyskały również sonaty Giuseppe Tartiniego, m.in. Sonata g‑moll z tzw. Trylem diabelskim.

R1EJD7y2VYMUA
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy sonaty g-moll. Biała kartka z czarnym zapisem nutowym. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny sonata g-moll, autorstwa Giuseppe Tartiniego. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Giuseppe Tartini, „Sonata g-moll”, 1799, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Giuseppe Tartini, „Sonata g-moll”, 1799, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Johann Sebastian Bach komponował sonaty triowe na organy. Johann Kuhnau natomiast przeniósł sonatę triową na instrument klawiszowy. Specyficznym rodzajem są jego Sonaty biblijne opatrzone tytułami i związane z ilustracyjnością, czyli tzw. malarstwem muzycznym.

R1XbpKJSAyJcH
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy „Sonaty Walka Dawida i Goliata”.Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny „Sonaty Biblijne No. 1 Walka Dawida z Goliatem”, autorstwa Johanna Kuhnau. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się tajemniczym charakterem.
Johann Kuhnau, Autograf „Sonaty Walka Dawida i Goliata”, swin.de, CC BY 3..0 (ilustracja); Johann Kuhnau, „Sonaty Biblijne nr 1” „Walka Dawida z Goliatem”, 1700, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Podział sonat ze względu na charakter i obsadę wykonawczą

Sonata barokowa była utworem wieloczęściowym, przyjmowała różną obsadę i cechowała się niejednorodnym charakterem. Wyróżniamy następujące rodzaje sonat barokowych: Sonata da camera była formą cykliczną o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składająca się z kilku części o charakterze tanecznym. Sonata da chiesa, inaczej sonata kościelna, składała się najczęściej z czterech kontrastujących części: 1. wolnej – patetycznej, 2. szybkiej – imitacyjnej lub fugowanej, 3. wolnej – kantylenowej i homofonicznej, 4. szybkiej – fugowanej. Istniały także sonaty sklasyfikowane na podstawie warstwy wykonawczej: sonata solowa z basso continuo, sonata triowa (dwa instrumenty solowe) z basso continuo, sonata a quarto (trzy instrumenty solowe) z basso continuo.

Rg1g826GoxgDZ11
Tabela 3, Układ formy i tempa w czteroczęściowym cyklu sonatowym, źródło: D. Wójcik, „ABC form muzycznych”. Musica Iagellonica, Kraków 1999.
Rqrotf421s9c411
Tabela 4, Układ formy i tempa w trzyczęściowym cyklu sonatowym, źródło: D. Wójcik, „ABC form muzycznych”. Musica Iagellonica, Kraków 1999.

Ewolucja sonaty – między barokiem i klasycyzmem

U schyłku baroku, tj. na początku XVIII w., sonata triowa ustąpiła miejsca sonacie solowej. Pojawiły się również sonaty solowe bez basso continuo. Znaczną rolę w przezwyciężaniu stylu barokowego odegrały Essercizi per gravicembalo Domenico Scarlattiego znane dziś jako sonaty (ponad 550). Są to utwory oparte z reguły na homofonicznej formie dwuczęściowej, ale reprezentują wszystkie typy form i zasad konstrukcyjnych, które występowały w ówczesnej sonacie, a więc figuracyjność i jednolitość motywiczną, imitacyjność, zarysowaną koncepcję formy sonatowej. Znaczenie tych utworów polega również na tym, że Scarlatti rozwinął fakturę klawesynową w taki sposób, że stała się ona wzorem dla późniejszej faktury fortepianowej. W niektórych sonatach widoczne są wyraźnie cechy dualizmu tematycznegoDualizm tematycznydualizmu tematycznego, który stał się zapowiedzią późniejszej sonaty klasycznej.

R11NAgyF9E5hj
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy na „Essercizi per gravicembalo, Sonata d‑moll Kk 1 Allegro”. Na ilustracji umieszczono dodatkową informację: utwór muzyczny Essercizi per gravicembalo, Sonata d‑moll Kk 1 Allegro, autorstwa Domenico Scarlatti. Wykonawca: Scott Ross. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.
Domenico Scarlatti, widok nutowy „Essercizi per gravicembalo, Sonata d-moll Kk 1 Allegro”, 1738,, imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Domenico Scarlatti, „Essercizi per gravicembalo, Sonata d-moll Kk 1 Allegro”, 1738, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Sonata klasyczna

Rzdri8Wi40svp
Sonata klasyczna. W klasycyzmie sonata stała się formą wiodącą. Termin sonata stosowany był dla trzy- lub czteroczęściowej formy cyklicznej. Cykl sonatowy z kolei zdominował muzykę instrumentalną II połowy XVIII w. i wiek XIX. W twórczości klasyków wiedeńskich pojawiał się w ramach różnych gatunków, począwszy od sonaty solowej, poprzez muzykę kameralną (np. tria, kwartety i kwintety), koncert solowy i symfonię. W celu właściwej charakterystyki sonaty należy rozróżnić następujące pojęcia: - sonata – 1. w okresie baroku termin oznaczał grupę form cyklicznych reprezentowanych głównie przez sonatę da chiesa i sonatę da camera; 2. cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z podstawowych form muzycznych XVIII i XIX w. W ścisłym znaczeniu termin oznacza cykliczny utwór na instrument solowy (np. fortepian) lub na instrument melodyczny i fortepian; 3. w szerszym znaczeniu termin sonata może być rozumiany jako synonim cyklu sonatowego przeznaczonego na większą obsadę wykonawczą, kameralną lub orkiestrową. Ze względu na ścisłą zależność formy muzycznej od obsady wykonawczej, cykl sonatowy odznacza się cechami gatunkowymi decydującymi o różnicach między poszczególnymi formami; - cykl sonatowy – trzy- lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego; - forma sonatowa – budowa pojedynczego utworu lub jednej z części (najczęściej pierwszej) utworu cyklicznego. Jej teorię sformułowali na początku XIX w. Adolf Bernhard Marx i Carl Czerny. Składa się z trzech stałych współczynników: ekspozycji, przetworzenia i repryzy oraz dwóch niestałych: wstępu i kody; - allegro sonatowe – utwór lub część utworu utrzymana w formie sonatowej i szybkim tempie. U wielu autorów występuje jako synonim formy sonatowej, co jest nieścisłe, gdyż forma ta stanowi często podstawę utworów utrzymanych w powolnym tempie; - sonatina – sonata o mniejszych rozmiarach, zwykle przeznaczona do celów dydaktycznych. Sonatiny o wybitnych walorach artystycznych stworzyli m.in. L. van Beethoven, F. Busoni, M. Ravel i T. Szeligowski . Ukształtowanie sonaty klasycznej Wpływ na ukształtowanie klasycznej sonaty miało ugruntowanie się systemu dur‑moll i funkcyjnego systemu harmonicznego. Istotą formy stał się dualizm tematyczny, czyli obecność dwóch przeciwstawnych tematów, skontrastowanych harmonicznie i wyrazowo oraz tzw. przetworzenie. W praktyce kompozytorskiej obserwujemy liczne odstępstwa od modelowej formy sonatowej, które są wynikiem kreatywności jej twórców, a związane z dramaturgią kompozycji, sposobem rozplanowania napięć i odprężeń, kształtem przetworzenia, a także z pracą motywiczną i tematyczną. Forma sonatowa rozwinęła się z dwuodcinkowej części suitowej. Początkowo zasadą było powtarzanie ekspozycji oraz przetworzenia wraz z repryzą. Pogłębienie dramatyzmu spowodowało rezygnację z repetycji (od „Sonaty fortepianowej f‑moll” op. 57 zwanej „Apassionatą” Beethovena z lat 1804/1805). Zasada kształtowania formy sonatowej opiera się na kilku istotnych czynnikach i elementach. Są nimi: - harmonika funkcyjna, - dualizm tematyczny (przeciwstawienie tematów), - przetworzeniowość (przekształcenia harmoniczne, wariacyjność, polifoniczność). Sztandarowe przykłady sonaty klasycznej. Reprezentatywne przykłady sonaty klasycznej znajdujemy w twórczości klasyków wiedeńskich. Dzieło Józefa Haydna obejmuje kilkadziesiąt sonat na fortepian (ewentualnie klawesyn) oraz liczne gatunki o zróżnicowanej obsadzie (duety, tria, kwartety), w których obserwować można wyraźne odniesienia do środków techniki kompozytorskiej epoki baroku (snucie motywiczne, ewolucjonizm, faktura polifoniczna, technika koncertująca). Utwory te cechuje silne powiązanie z okresem przejściowym, przedklasycznym, a jednocześnie stanowią one znakomity przykład ukazujący etapy kształtowania się cyklu sonatowego i stopniowe osiąganie dojrzałego stylu klasycznego. Przykładem sonaty o znaczących walorach artystycznych jest „Sonata fortepianowa Es‑dur”, Hob. XVI: 49 Józefa Haydna. Najdoskonalsze sonaty klasyczne spotykamy w twórczości Wolfganga Amadeusa Mozarta i Ludwiga van Beethovena. Sonaty fortepianowe Mozarta (18 sonat) są z reguły oparte na trzyczęściowym cyklu sonatowym. Ich charakterystyczną cechą jest śpiewność. Kantylenowe tematy sonat Mozarta odróżniają jego twórczość od kompozycji Beethovena i Haydna. W literaturze muzykologicznej allegro sonatowe z kantylenowym tematem otrzymało specjalną nazwę singendes Allegro. Jedną z najbardziej znanych sonat fortepianowych Mozarta jest „Sonata fortepianowa A‑dur KV 331”. Jej część pierwsza to Andante grazioso – temat z wariacjami, część druga Menuetto, część trzecia natomiast to słynny Marsz turecki – Alla turca allegretto – rondo o budowie ABCBAB+koda. W ostatniej części Mozart nawiązuje do modnego w XVIII‑wiecznym Wiedniu brzmienia kapel janczarskich, które było symbolem orientalnej egzotyki. Dowodem na szczególnie rozpowszechnioną tego rodzaju praktykę były budowane wówczas fortepiany ze specjalnym mechanizmem perkusyjnym uruchamianym poprzez system pedałów. Przykład takiego instrumentu znajduje się w Kolekcji zabytkowych fortepianów im. Andrzeja Szwalbego w Ostromecku pod Bydgoszczą. „Sonata fortepianowa C‑dur KV 545” zw. „Facile” (z wł. łatwa), swój przydomek otrzymała ze względu na jej przeznaczenie pedagogiczne. Sonata jest równocześnie znakomitym przykładem klarownej i przejrzystej formy klasycznej. Utwór składa się z trzech części: 1. Allegro 2. Andante 3. Rondo. Allegro rozpoczyna się klarownym, śpiewnym tematem opartym na trójdźwięku C‑dur z akompaniamentem basu Albertiego. Po figuracyjnym łączniku zakończonym w tonacji dominanty, pojawia się drugi temat zainicjowany opadającym trójdźwiękiem G‑dur. Ekspozycję zamyka kadencja w tonacji dominanty. Przetworzenie otwierają natomiast pasaże w jednoimiennej tonacji g‑moll. Po szeregu następujących po sobie modulacji rozpoczyna się repryza. Temat pierwszy pojawia się w nietypowej tonacji subdominantowej, w F‑dur. W temacie drugim osiągnięta zostaje tonacja główna, która kończy pierwszą część „Sonaty C‑dur KV 545” Mozarta. Część druga opiera się na dwóch śpiewnych, pokrewnych motywicznie tematach w tonacji G‑dur i D‑dur z towarzyszącym im basem Albertiego. W fazie środkowej kompozytor przeprowadza motywy tematu drugiego przez różne tonacje – g‑moll, B‑dur, c‑moll i g‑moll. Całość zamyka temat pierwszy wraz z krótką kodą. Część trzecia to radosne, energiczne, klasyczne rondo o budowie ABACA+koda.
R1743wYGSlSrM
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 – Allegro. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: utwór muzyczny Sonata fortepianowa C-dur KV 545 Facile cz. I - Allegro, autorstwa Wolfganga Amadeusza Mozarta. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem. Wykonawca: Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.
Wolfgang Amadeusz Mozart, widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 - Allegro, imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Wolfgang Amadeusz Mozart, widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 - Allegro, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (dalej
R1AsMGPGAKCVl
Utwór muzyczny: Sonata fortepianowa Es-dur, Hob. XVI:49, autorstwa Józefa Haydna. Wykonawca: Emanuel Ax Utwór pochodzi z albumu Haydn: Piano Sonatas Nos. 32, 47, 53 & 59. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.

Sonatina kiedyś i dziś

Kompozytorzy klasycyzmu tworzyli również sonaty mniejszych rozmiarów zwane sonatinamiSonatinasonatinami. Zwykle przeznaczone były dla celów dydaktycznych i miały za zadanie przygotować młodego muzyka do opracowywania trudniejszych utworów, takich jak sonaty, wariacje czy ronda. Twórczość sonatin rozpowszechniła się również z tego powodu, że w początkach XIX w. znacznie poszerzył się krąg odbiorców muzyki i amatorów zainteresowanych grą na popularnym wówczas fortepianie. Do upowszechnienia muzyki wśród mieszczaństwa przyczynił się także rozwój wydawnictw muzycznych, organizowanie stałych, publicznych koncertów oraz moda na muzykowanie domowe. Wielcy mistrzowie, tacy jak Mozart i Beethoven pisali również sonaty i sonatiny w celach dydaktycznych. Sonata fortepianowa C dur KV 545 Mozarta przeznaczona była dla jego uczniów. Z wczesnego okresu twórczości Beethovena pochodzą Sonatiny: F dur, C dur, G dur i g moll. Mniej wybitni kompozytorzy klasycyzmu i wczesnego romantyzmu, Muzio Clementi, Friedrich Kuhlau, Jan Ladislav Dussek, Anton Diabelli, Ignaz Joseph Pleyel, tworzyli sonatiny, w których starali się połączyć walory dydaktyczne i artystyczne. Ich sonatiny cechowały się prostszą konstrukcją, skróconym przetworzeniem, lżejszym charakterem i lapidarnością tematów. Najczęściej opierały się na budowie dwu- lub trzyczęściowej. Można w nich dostrzec bezpretensjonalne piękno, ujmującą świeżość i naturalność inwencji, przejrzystą i logiczną konstrukcję , śpiewną linię melodyczną tematów, wyrazistą rytmikę, nieskomplikowaną harmonikę i fakturę. O wartościach artystycznych tych sonatin świadczy utrzymująca się do dzisiaj ich popularność w repertuarze pedagogicznym.

RuV7SRlQmZVuB
Ludwig van Beethoven, „Sonata fortepianowa C-dur” Allegro con brio (fragment), imslp.org, CC BY 4.0
R88tE49A2wTON
Utwór muzyczny: Ludwig van Beethoven, „Sonata fortepianowa C-dur” Allegro con brio. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.
m41d52f0b273ba16f_0000000000006

Sonatina

Kompozytorzy klasycyzmu tworzyli również sonaty mniejszych rozmiarów zwane sonatinamiSonatinasonatinami. Zwykle przeznaczone były dla celów dydaktycznych i miały za zadanie przygotować młodego muzyka do opracowywania trudniejszych utworów, takich jak sonaty, wariacje czy ronda. Twórczość sonatin rozpowszechniła się również z tego powodu, że w początkach XIX w. znacznie poszerzył się krąg odbiorców muzyki i amatorów zainteresowanych grą na popularnym wówczas fortepianie. Do upowszechnienia muzyki wśród mieszczaństwa przyczynił się także rozwój wydawnictw muzycznych, organizowanie stałych, publicznych koncertów oraz moda na muzykowanie domowe. Wielcy mistrzowie, tacy jak Mozart i Beethoven pisali również sonaty i sonatiny w celach dydaktycznych. Sonata fortepianowa C‑dur KV 545 Mozarta przeznaczona była dla jego uczniów. Z wczesnego okresu twórczości Beethovena pochodzą Sonatiny: F‑dur, C‑dur, G‑dur i g‑moll. Mniej wybitni kompozytorzy klasycyzmu i wczesnego romantyzmu, Muzio Clementi, Friedrich Kuhlau, Jan Ladislav Dussek, Anton Diabelli, Ignaz Joseph Pleyel, tworzyli sonatiny, w których starali się połączyć walory dydaktyczne i artystyczne. Ich sonatiny cechowały się prostszą konstrukcją, skróconym przetworzeniem, lżejszym charakterem i lapidarnością tematów. Najczęściej opierały się na budowie dwu- lub trzyczęściowej. Można w nich dostrzec bezpretensjonalne piękno, ujmującą świeżość i naturalność inwencji, przejrzystą i logiczną konstrukcjęm41d52f0b273ba16f_0000000000007logiczną konstrukcję , śpiewną linię melodyczną tematów, wyrazistą rytmikę, nieskomplikowaną harmonikę i fakturę. O wartościach artystycznych tych sonatin świadczy utrzymująca się do dzisiaj ich popularność w repertuarze pedagogicznym.

R1MQWO21bAKrc
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonatina na fortepian C‑dur” op. 36 nr 1, Allegro. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: utwór muzyczny „Sonatina na fortepian C‑dur” op. 36 No. 1, Allegro, autorstwa Muzio Clementiego. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żwawym charakterem. Wykonawca: Diane Hidy.
Muzio Clementi, Sonatina na fortepian C dur op. 36 nr , Allegro (fragment), imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Muzio Clementi, Sonatina na fortepian C-dur op.36 No.1, Allegro, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
m41d52f0b273ba16f_0000000000007

Sonatina w XX wieku

Sonatiny zyskują popularność w stylu neoklasycznym w I połowie XX w. Kompozytorzy tego okresu nawiązują do stylu barokowego i klasycznego. Stąd ich dążenie do lapidarności formy, antyromantyczny charakter ekspresji, obiektywizm, motoryczna motywika i wykorzystanie środków konstrukcyjnych XVIII w. Z lat 1940–1941 pochodzi Sonatina na fortepian Tadeusza Szeligowskiego. Składa się z czterech części: Allegro moderato, Arietta, Scherzino, Vivace. Tonalność części pierwszej Sonatiny oscyluje wokół C‑dur, a przejrzyste tematy, zróżnicowane pod względem wyrazowym, opierają się na stosunku toniczno dominantowym. Mają lekki, pogodny charakter. W przetworzeniu, za sprawą szybkich zmian harmonicznych dochodzi do wzmożenia dramatyzmu, a następnie do rozładowania napięć w repryzie. Część II Arietta, w tempie adagietto, o śpiewnej, lirycznej linii melodycznej z licznymi trylami i miarowym akompaniamentem charakteryzuje się poetyckością i spokojem. Scherzino, w tempie Allegro molto, ma budowę ABA1. Część A zbudowane jest z dwóch, uporczywie powtarzanych motywów w kontrastowej dynamice i zmiennym metrum (naprzemiennie forte i piano oraz metrum dwu- i trójdzielne). Uspokojenie przynosi ustęp środkowy. Część czwarta pojawia się jako attaca. Tempo Vivace i ciągła pulsacja ósemkowo szesnastkowa wprowadzają charakter motoryczny, pełen życia i energii. Specyfiką części jest oscylacja wokół akordu C dur i c moll. Antagonizm trybów zaznaczony jest również w zakończeniu. Sonatina Szeligowskiego jest doskonałym przykładem lapidarności formy oraz stylu neoklasycznego w muzyce polskiej I połowy XX w.

RawojJcATpbef
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny „Sonatina C-dur” cz. I, pierwsza strona, autorstwa Tadeusza Szeligowskiego. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żwawym charakterem.
Tadeusz Szeligowski, „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro (fragment), szeligowski.posm2.poznan.pl, CC BY 3.0 (ilustracja); Tadeusz Szeligowski, „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro (fragment), AMFN, CC BY 3.0

Zadania

RjYpdgWDNSnSO
Ćwiczenie 1
Określ prawidłową odpowiedź. Kompozytorem utworu pt. Sonata pian e forte jest: Możliwe odpowiedzi: 1. Andrea Gabrieli, 2. Giovanni Gabrieli, 3. Salomone Rossi.
m41d52f0b273ba16f_0000000000155
Ćwiczenie 2
RiZsxrYIIbv6s
Przyjrzyj się wybranym fragmentom partytury i dopasuj do nich autora. Ilustracja I - Możliwe odpowiedzi: 1. Giuseppe Tartini, 2. Johann Kuhnau, 3. Wolfgang Amadeusz Mozart; Ilustracja II - Możliwe odpowiedzi: 1. Giuseppe Tartini, 2. Johann Kuhnau, 3. Wolfgang Amadeusz Mozart; Ilustracja III - Możliwe odpowiedzi: 1. Giuseppe Tartini, 2. Johann Kuhnau, 3. Wolfgang Amadeusz Mozart
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie sonata.

R1KHAfZuqUHKT
Ćwiczenie 3
Zaznacz nazwę przedstawionej na nagraniu kompozycji. Możliwe odpowiedzi: 1. Sonaty Biblijne No. 1 Walka Dawida z Goliatem, 2. Essercizi per gravicembalo, 3. Sonata da Chiesa F-dur, 4. Sonata g-moll
Utwór do zadania nr 3, online‑skills, CC BY 3.0
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie sonatina.

RpDM8phACbuU6
Ćwiczenie 4
Cykl sonatowy występuje w następujących gatunkach: Możliwe odpowiedzi: 1. Symfonia, 2. Kwartet smyczkowy, 3. Sonata da chiesa
R1YaBjRn9XS4M
Ćwiczenie 5
Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją. dualizm tematyczny. Możliwe odpowiedzi: 1. trzy lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego, 2. obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym, 3. w formie sonatowej główna myśl muzyczna; w utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową, 4. zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji. Temat. Możliwe odpowiedzi: 1. trzy lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego, 2. obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym, 3. w formie sonatowej główna myśl muzyczna; w utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową, 4. zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji. praca tematyczna. Możliwe odpowiedzi: 1. trzy lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego, 2. obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym, 3. w formie sonatowej główna myśl muzyczna; w utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową, 4. zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji. cykl sonatowy. Możliwe odpowiedzi: 1. trzy lub czteroczęściowy układ form zestawionych na zasadzie kontrastu tempa, konstrukcji i wyrazu muzycznego, 2. obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym, 3. w formie sonatowej główna myśl muzyczna; w utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową, 4. zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji.
R1e7rdIu7iG91
Ćwiczenie 6
Przyporządkuj daty do odpowiednich dzieł, związanych z ewolucją sonaty. 1617; 1700; 1788; 1795; 1941. Możliwe odpowiedzi: 1. 12 Sonat op. 5 (sonaty solowe da chiesa i da camera) Arcangelo Corellego, 2. Sonata fortepianowa C-dur Facile KV 545 Wolfganga Amadeusa Mozarta, 3. Sonatina na fortepian Tadeusza Szeligowskiego, 4. Sonata fortepianowa C-dur op. 2 nr 3 Ludwiga van Beethovena, 5. Affetti musicali Biagio Mariniego.
R1O3f09Qfomp8
Ćwiczenie 7
Połącz w pary nazwy gatunków sonat z odpowiednim wyjaśnieniem. Sonata da camera. Możliwe odpowiedzi: 1. sonata przeznaczona na trzy instrumenty solowe z basso continuo, 2. sonata kościelna, składa się najczęściej z czterech kontrastujących części, 3. sonata przeznaczona na dwa instrumenty solowe z basso continuo, 4. utwór cykliczny o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składający się z kilku części o charakterze tanecznym. Sonata da chiesa. Możliwe odpowiedzi: 1. sonata przeznaczona na trzy instrumenty solowe z basso continuo, 2. sonata kościelna, składa się najczęściej z czterech kontrastujących części, 3. sonata przeznaczona na dwa instrumenty solowe z basso continuo, 4. utwór cykliczny o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składający się z kilku części o charakterze tanecznym. sonata triowa. Możliwe odpowiedzi: 1. sonata przeznaczona na trzy instrumenty solowe z basso continuo, 2. sonata kościelna, składa się najczęściej z czterech kontrastujących części, 3. sonata przeznaczona na dwa instrumenty solowe z basso continuo, 4. utwór cykliczny o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składający się z kilku części o charakterze tanecznym. sonata a quarto. Możliwe odpowiedzi: 1. sonata przeznaczona na trzy instrumenty solowe z basso continuo, 2. sonata kościelna, składa się najczęściej z czterech kontrastujących części, 3. sonata przeznaczona na dwa instrumenty solowe z basso continuo, 4. utwór cykliczny o budowie suity, przeznaczony do wykonywania we wnętrzach świeckich, składający się z kilku części o charakterze tanecznym.
Polecenie 1

Zaprojektuj program cyklu trzech koncertów złożonych z sonat epoki romantycznej. Krótko uzasadnij swój wybór.
Po wykonaniu zadania gotową pracę wyślij do nauczyciela używając do tego przycisku „Skonsultuj z nauczycielem”.

R1M0cTSxpAFzJ
Wykonaj zgodnie z poleceniem.

Słownik pojęć

Sonata
Sonata

1. W okresie baroku termin oznaczał grupę form cyklicznych reprezentowanych głównie przez sonatę da chiesa i sonatę da camera;
2. Cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z podstawowych form muzycznych XVIII i XIX w. W ścisłym znaczeniu termin oznacza cykliczny utwór na instrument solowy (np. fortepian) lub na instrument melodyczny i fortepian;
3. W szerszym znaczeniu termin sonata może być rozumiany jako synonim cyklu sonatowego przeznaczonego na większą obsadę wykonawczą, kameralną lub orkiestrową. Ze względu na ścisłą zależność formy muzycznej od obsady wykonawczej, cykl sonatowy odznacza się cechami gatunkowymi decydującymi o różnicach między poszczególnymi formami.

Sonatina
Sonatina

Sonata o mniejszych rozmiarach, zwykle przeznaczona do celów dydaktycznych.

Dualizm tematyczny
Dualizm tematyczny

Obecność w formie sonatowej dwóch przeciwstawnych tematów, zróżnicowanych pod względem harmonicznym i wyrazowym. Z reguły pierwszy temat ma charakter dramatyczny, a drugi – liryczny. Temat drugi utrzymany jest w tonacji dominanty górnej (w przypadku tonacji durowej ) lub paraleli toniki (w przypadku tonacji molowej). Podane stosunki tonacyjne nie były w pełni przestrzegane.

Temat muzyczny
Temat muzyczny

W formie sonatowej główna myśl muzyczna. W utworach epoki klasycznej przyjmuje budowę okresową lub zdaniową.

Praca tematyczna
Praca tematyczna

Zespół środków konstrukcyjnych służących do rozwijania materiału tematycznego przy pomocy modyfikowania struktury interwałowej i rytmicznej, wzbogacania środków harmonicznych, urozmaicania struktury dynamicznej i kolorystycznej, stosowania środków polifonicznych, kontrapunktów i imitacji.

Źródło:

  • Słownik muzyki pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Kraków 2006.

Biblioteka muzyczna

RqtmfusrLaVwF
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy sonaty Triowej. Szara kartka z zapisem nutowym. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny 12 sonat triowych op. 1 no. 1, Sonata da Chiesa F-dur, autorstwa Arcangelo Corelliego. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się hymnicznym, tajemniczym charakterem.
Arcangelo Corelli, Autograf „Sonaty Triowej”, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Arcangelo Corelli, „12 sonat triowych op. 1 nr. 1”, „Sonata da Chiesa F-dur”, 1681, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
R1EJD7y2VYMUA
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy sonaty g-moll. Biała kartka z czarnym zapisem nutowym. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny sonata g-moll, autorstwa Giuseppe Tartiniego. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Giuseppe Tartini, „Sonata g-moll”, 1799, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Giuseppe Tartini, „Sonata g-moll”, 1799, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
R1XbpKJSAyJcH
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy „Sonaty Walka Dawida i Goliata”.Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny „Sonaty Biblijne No. 1 Walka Dawida z Goliatem”, autorstwa Johanna Kuhnau. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się tajemniczym charakterem.
Johann Kuhnau, Autograf „Sonaty Walka Dawida i Goliata”, swin.de, CC BY 3..0 (ilustracja); Johann Kuhnau, „Sonaty Biblijne nr 1” „Walka Dawida z Goliatem”, 1700, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
R11NAgyF9E5hj
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy na „Essercizi per gravicembalo, Sonata d‑moll Kk 1 Allegro”. Na ilustracji umieszczono dodatkową informację: utwór muzyczny Essercizi per gravicembalo, Sonata d‑moll Kk 1 Allegro, autorstwa Domenico Scarlatti. Wykonawca: Scott Ross. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem.
Domenico Scarlatti, widok nutowy „Essercizi per gravicembalo, Sonata d-moll Kk 1 Allegro”, 1738,, imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Domenico Scarlatti, „Essercizi per gravicembalo, Sonata d-moll Kk 1 Allegro”, 1738, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
R1743wYGSlSrM
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 – Allegro. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: utwór muzyczny Sonata fortepianowa C-dur KV 545 Facile cz. I - Allegro, autorstwa Wolfganga Amadeusza Mozarta. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się dynamicznym charakterem. Wykonawca: Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.
Wolfgang Amadeusz Mozart, widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 - Allegro, imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Wolfgang Amadeusz Mozart, widok nutowy „Sonaty fortepianowej C-dur”, KV 545 Facile, cz. 1 - Allegro, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy (dalej
R1dA85DqPFtkT
Utwór: Ludwig van Beethoven, „Sonata fortepianowa C-dur” Allegro con brio
R1MQWO21bAKrc
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonatina na fortepian C‑dur” op. 36 nr 1, Allegro. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: utwór muzyczny „Sonatina na fortepian C‑dur” op. 36 No. 1, Allegro, autorstwa Muzio Clementiego. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żwawym charakterem. Wykonawca: Diane Hidy.
Muzio Clementi, Sonatina na fortepian C dur op. 36 nr , Allegro (fragment), imslp.org, CC BY 4.0 (ilustracja); Muzio Clementi, Sonatina na fortepian C-dur op.36 No.1, Allegro, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
RawojJcATpbef
Ilustracja interaktywna przedstawia widok nutowy „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: utwór muzyczny „Sonatina C-dur” cz. I, pierwsza strona, autorstwa Tadeusza Szeligowskiego. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żwawym charakterem.
Tadeusz Szeligowski, „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro (fragment), szeligowski.posm2.poznan.pl, CC BY 3.0 (ilustracja); Tadeusz Szeligowski, „Sonatina C-dur” cz. 1 Allegro (fragment), AMFN, CC BY 3.0
R1KdkubBSCpFL
Ludwig van Beethoven, „Sonata fortepianowa C-dur” Allegro con brio (fragment), imslp.org, CC BY 4.0
Ludwig van Beethoven, „Sonata fortepianowa C-dur” Allegro con brio (fragment), imslp.org, CC BY 4.0