Ważne daty

Wprowadzenie

Choć o samodzielnych symfoniach można mówić dopiero w II połowie wieku XVIII, termin sinfoniaSymfoniasinfonia znany był znacznie wcześniej (pojawił się już w renesansie). Podobnie jak inne określenia gatunkowe nie był wprowadzany na określenie ściśle określonych utworów – sinfoniami nazywano zarówno instrumentalne wstępy do rozmaitych przedstawień dramatycznych, jak i wokalno‑instrumentalne utwory tworzone we wczesnym baroku.

Z czasem przyjęło się określać terminem sinfonia zarówno trzyczęściową uwerturę włoską o układzie temp szybka‑wolna‑szybka (rozpoczynającą przedstawienia operowe), jak i przyjmujące rozmaitą budowę wstępy do oratoriówOratoriumoratoriów. Przykładem jest sinfonia otwierająca oratorium Mesjasz Jerzego Fryderyka Haendla.

Symfonie jako samodzielne utwory

Samodzielne symfonie, jako utwory cykliczne przeznaczone do wykonania przez największe instrumentalne składy wykonawcze, zaczynają powstawać w klasycyzmie. Szczególne znaczenie dla wykształcenia się tego gatunku muzycznego miała szkoła mannheimska.

Symfonia w twórczości klasyków wiedeńskich

Zdobycze przedstawicieli szkoły mannheimskiej przejęli klasycy wiedeńscy (Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven). Dla ukształtowania się dojrzałego stylu klasycznego najważniejszą rolę odegrał Joseph Haydn:

1. Był najstarszy z trójki klasyków wiedeńskich.

2. Komponując w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. swoje późne symfonie korzystał już ze zdobyczy Mozarta.

3. Będąc nauczycielem Beethovena dbał o zaszczepienie swemu uczniowi podstawowych technik kompozytorskich i modeli formalnych.

RN41kfkt67GYF1

Na ilustracji znajduje się Franz Joseph Haydn siedzący na krześle przy instrumencie klawiszowym. Artysta jest zamyślony, trzyma w ręce pióro, ma przed sobą kartki. Sprawia wrażenie, że pisze nowy utwór.

Pozostawiając ponad sto symfonii ukazał proces przezwyciężania stylu barokowego (w jego wczesnych symfoniach pisanych w latach 1760–1770 obserwujemy nawiązania do barokowej techniki koncertującej, sposobu kształtowania formy oraz charakterystycznych zwrotów melodycznych) i zastępowania go stylem klasycznym – symfonie powstałe po roku 1770 cechuje pogłębienie ekspresyjne, a tzw. symfonie paryskie (zamówione przez działającą w Paryżu lożę masońską) z lat osiemdziesiątych XVIII w. i symfonie londyńskie (pisane na zamówienie Johanna Salomona, który zaproponował Haydnowi wyjazd do Anglii, gdzie otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Oxfordzkiego) to już indywidualne, dojrzałe, czteroczęściowe kompozycje.

Wysłuchana symfonia zawdzięcza swój tytuł skojarzeniom, jakie mieli słuchacze w związku z charakterystycznym drugim tematem pierwszej części – rytm punktowany w partii oboju kojarzył się z gdakaniem kury.

Symfonie Mozarta, oprócz wyraźnych odwołań do osiągnięć twórców mannheimskich, czerpią inspirację także z kręgu włoskiego, starowiedeńskiego i francuskiego. Symfonia g‑moll KV 183, wykorzystana m. in. jako ścieżka dźwiękowa w filmie M. Formana Amadeusz, traktowana jest jako wyraz tendencji preromantycznych. Ostatnie trzy dzieła symfoniczne Mozarta (Symfonie: nr 39 – Es‑dur KV 543, nr 40 – g‑moll KV 550 i nr 41 – C‑dur KV 551) skomponowane zostały w ciągu trzech miesięcy 1788 r., trzy lata przed śmiercią kompozytora. O środkowej z nich E. T. A. Hoffmann pisał, że to szloch spod koronkowej chusteczki, ostatnia, ze względu na swą doskonałą konstrukcję, zyskała przydomek Jowiszowa.

R1aFWTKgFeDBK1

Ilustracja przedstawia portret Mozarta. Ukazany jest jako młody mężczyzna w charakterystycznej dla epoki peruce oraz stroju z białym żabotem.

Symfonie Beethovena wykraczają poza zakres klasyczny. Zapowiedź nowego stylu stanowi już pierwsze dzieło symfoniczne tego twórcy, pokazujące z jaką swobodą podchodził kompozytor zarówno do tonacji utworu (I Symfonia napisana jest w tonacji C‑dur, a tonacja ta rozbrzmiewa dopiero po wolnym wstępie) jak i funkcji poszczególnych części cyklu (trzecie ogniwo utworu nazywa Beethoven jeszcze menuetem, jakkolwiek nie ma on nic wspólnego z tańcem dworskim – przypomina typowo Beethovenowskie scherzo). Coraz odważniejsze zmiany wprowadzane są przezeń w kolejnych symfoniach:

• III Symfonia Es‑dur Eroica (pierwotnie dedykowana Napoleonowi) poświęcona została pamięci wielkiego człowieka. Jej druga część to marsz żałobny.

• V Symfonia c‑moll, nazywana symfonią losu ze względu na charakterystyczny motyw inicjalny, o którym Beethoven pisał tak oto Los puka do drzwi jest symfonią syntetyczną – wszystkie części utworu spaja rytm pierwszych czterech dźwięków. Wysłuchaj początku kompozycji, a następnie III części utworu.

• VI Symfonia F‑dur Pastoralna łamie zasadę czteroczęściowego cyklu – jest to kompozycja pięcioczęściowa, nabiera cech ilustracyjnych otwierając drogę romantycznym symfoniom programowym. Beethoven zatytułował każdą część tego utworu (1. Obudzenie się pogodnych uczuć z chwilą przybycia na wieś, 2. Scena nad strumykiem, 3. Zabawa wieśniaków, 4. Burza, 5. Pieśń pasterska) nakierowując słuchaczy na określone emocje towarzyszące poszczególnym ogniwom.

• IX Symfonia d‑moll całkowicie zerwała z ideą symfonii jako utworu skomponowanego na największy skład instrumentalny doby klasycyzmu. Beethoven wprowadził w finale tego dzieła solowe głosy wokalne i chór, powierzając im wykonanie tekstu Ody do radości Friedricha Schillera. Finał tej symfonii stał się hymnem Unii Europejskiej w 1993 roku.

Symfonika Beethovena a przemiany gatunku w XIX w.

Na temat XIX‑wiecznej symfoniki następująco wypowiedział się Bohdan Pociej:

Symfonie Ludwiga van Beethovena były syntezą klasycznej formy sonatowej i romantycznej ekspresji. Powszechnie uważa się, iż nie byłoby tak różnorodnych kierunków w symfonice XIX w., gdyby nie twórczość kompozytora. Najczęściej wskazuje się trzy Beethovenowskie symfonie, które najsilniej oddziałały na romantyków.

1. V Symfonia c‑moll zapoczątkowała szereg utworów syntetycznych, m. in. kompozycje Roberta Schumanna (szczególnie IV Symfonia), Johanesa Brahmsa, Piotra Czajkowskiego, Gustawa Mahlera,

2. VI Symfonia Pastoralna stała się punktem wyjścia dla XIX‑wiecznej symfonii programowej, np. Hektora Berlioza, Franciszka Liszta, Gustawa Mahlera,

3. IX symfonia, do której Beethoven wprowadził głosy solowe i chór, zainspirowała do podobnych zabiegów Feliksa Mendelssohna i Gustawa Mahlera.

Symfonie XIX‑wieczne ulegały rozbudowaniu zarówno w wymiarze horyzontalnym (coraz dłuższy czas trwania kompozycji), jak i wertykalnym (coraz większe składy wykonawcze). Krótkie melodie (tematy) zaczęły przybierać postać coraz szerszych płaszczyzn nadając im znamion narracyjnych. Punkt ciężkości przesunięty został na sferę wyrazową, estetyczną i etyczną.

Symfonia w XX w.

Wraz z rezygnacją z systemu tonalnego dur‑moll wydawać by się mogło, iż symfonia stanie się gatunkiem historycznym. Twórcy zreinterpretowali jednak zasady gatunku, dostosowując symfonię do potrzeb nowego języka muzycznego. Pomimo tendencji do pomniejszania składów wykonawczych (proces stał się niejako reakcją na wykonanie w 1910 roku Symfonii Tysiąca Mahlera) symfonia nadal była gatunkiem popularnym, nie tylko w nurcie neoklasycznymNeoklasycyzmneoklasycznym, zakładającym powrót do rozwiązań historycznych z nawiązaniem do aktualnych zdobyczy kompozytorskich (por. Symfonia Klasycznam7b87f0ae40e7c86f_0000000000023Symfonia Klasyczna Sergiusza Prokofiewa). Kompozytorzy wpisywali się także w nurt symfonii wokalno‑instrumentalnych (np. III Symfonia Pieśń o nocy Karola Szymanowskiego,III Symfonia Symfonia pieśni żałosnychm7b87f0ae40e7c86f_0000000000024III Symfonia Symfonia pieśni żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego).

Gatunek ten stał się w XX w. tak pojemny, że na jego gruncie dochodziło do przeróżnych manifestacji – w 1922 r. wykonano Symfonię syren fabrycznych (na chór, armaty i wszystkie syreny w mieście) Arsenija Awraamowa, a powstałe w latach sześćdziesiątych XX w. symfonie Georga Brechta nawiązują do manifestów i happeningów, np. muzycy kartkują nuty w tempie wskazanym przez dyrygenta bądź na znak dyrygenta w ciszy zsuwają się z krzeseł.

Podsumowując

Wykształcona w klasycyzmie czteroczęściowa symfonia, zyskująca indywidualne rysy w twórczości Ludwika van Beethovena, stała się jednym z najpopularniejszych gatunków muzycznych. W XIX wieku była miejscem eksperymentów w zakresie formy muzycznej (rozbudowywano liczbę części, scalano przebieg dzieła, wprowadzano do zespołu instrumentalnego głosy wokalne), wyzwoliła się z kręgu muzyki absolutnej wkraczając także na grunt programowości o charakterze fabularnym (przedstawianie historii, np. Harold w Italii czy Symfonia fantastyczna Hektora Berlioza) i ideowym (symfonie Gustawa Mahlera). Kolejne stulecie poszerzyło pojemność gatunkową symfonii, np. syntetycznie łącząc ją z pieśnią (np. Symfonia Pieśni żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego). Nie zabrakło także pomysłów o charakterze konceptualnym, wpisujących się w działania awangardowej grupy Fluxus (por. symfonie George'a Brechta).

Gatunek ten nie traci na znaczeniu i wydaje się, że będzie niejako „dostosowywać” się do zmieniających się stylów muzycznych.

Zadania

R12al0gIllw0H

Ćwiczenie 1

Wysłuchaj fragmentu muzycznego i zaznacz właściwy tytuł. Możliwe odpowiedzi: 1. Symfonia mannheimska Johanna Stamitza, 2. Sinfonia z oratorium Mesjasz Jerzego Fryderyka Händla, 3. V Symfonia c-moll Ludwika van Beethovena

Wysłuchaj fragmentu muzycznego i zaznacz właściwy tytuł. Możliwe odpowiedzi: 1. Symfonia mannheimska Johanna Stamitza, 2. Sinfonia z oratorium Mesjasz Jerzego Fryderyka Händla, 3. V Symfonia c-moll Ludwika van Beethovena

Wysłuchaj fragmentu muzycznego i zaznacz właściwy tytuł.

• Symfonia mannheimska Johanna Stamitza
• Sinfonia z oratorium Mesjasz Jerzego Fryderyka Händla
• V Symfonia c-moll Ludwika van Beethovena

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

R1MG4chmRsoFl

Ćwiczenie 3

Wysłuchaj transkrypcji fortepianowej fragmentu jednej z symfonii Beethovena i zaznacz tytuł tej części. Możliwe odpowiedzi: 1. Burza, 2. Kura, 3. Marsz żałobny

Wysłuchaj transkrypcji fortepianowej fragmentu jednej z symfonii Beethovena i zaznacz tytuł tej części. Możliwe odpowiedzi: 1. Burza, 2. Kura, 3. Marsz żałobny

Wysłuchaj transkrypcji fortepianowej fragmentu jednej z symfonii Beethovena i zaznacz tytuł tej części.

• Burza
• Kura
• Marsz żałobny

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

R16n4QXNp79bC

Ćwiczenie 7

Wysłuchaj fragmentu muzycznego, a następnie wskaż, z której symfonii pochodzi następujący temat. Możliwe odpowiedzi: 1. J. Haydn, 83 Symfonia g-moll Kura, 2. L. van Beethoven, III Symfonia Es-dur Eroica, 3. J. Haydn, 7 Symfonia Południe, 4. S. Prokofiew, Symfonia Klasyczna

Wysłuchaj fragmentu muzycznego, a następnie wskaż, z której symfonii pochodzi następujący temat. Możliwe odpowiedzi: 1. J. Haydn, 83 Symfonia g-moll Kura, 2. L. van Beethoven, III Symfonia Es-dur Eroica, 3. J. Haydn, 7 Symfonia Południe, 4. S. Prokofiew, Symfonia Klasyczna

Wysłuchaj fragmentu muzycznego, a następnie wskaż, z której symfonii pochodzi następujący temat.

• J. Haydn, 83 Symfonia g-moll Kura
• L. van Beethoven, III Symfonia Es-dur Eroica
• J. Haydn, 7 Symfonia Południe
• S. Prokofiew, Symfonia Klasyczna

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

D. Gwizdalanka, Historia muzyki 2, PWM, Kraków 2006

J. Chomiński, K. Wilkowska‑Chomińska, Historia muzyki, Warszawa 1989.

Ruch Muzyczny (1987, XXXI nr 2).