Ilustracja przedstawia ręczny zapis nut na pięciolinii. Tytuł lekcji: Formy muzyczne – symfonie
Ważne daty
II poł. XVIII w. – w szkole mannheimskiej oraz w twórczości klasyków wiedeńskich powstają pierwsze samodzielne symfonie
ok. 1770‑1780 – okres burzy i naporu w muzyce, pogłębienie ekspresyjne na gruncie symfonii
1830 – powstaje symfonia programowa – Symfonia fantastyczna Hectora Berlioza
1976 – polski przykład poszerzania znaczenia gatunkowego – powstaje III Symfonia – Symfonia pieśni żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RgPkFXdNogAUh1
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
6. Klasycyzm. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki:
b) szkoła mannheimska i jej wpływ na powstanie klasycyzmu;
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
b) gatunki oparte na cyklu sonatowym: symfonia.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;
4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:
a) elementy muzyki,
b) podstawowe techniki kompozytorskie,
c) cechy stylów muzycznych,
d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój.
Nauczysz się
określać znaczenie szkoły mannheimskiej dla wykształcania się wzorca gatunkowego symfonii;
wymieniać symfonie w twórczości klasyków wiedeńskich;
przedstawiać jakie znaczenie odegrał Beethoven dla symfoniki XIX‑wiecznej.
Od sinfonii do symfonii
Jako samodzielne kompozycje symfonie pojawiły się w II poł. wieku XVIII. Wcześniej, terminem sinfonia określano wykonywane na instrumentach wstępne części wokalno‑instrumentalnych przedstawień dramatycznych, czyli te fragmenty, które z czasem zaczęto nazywać uwerturami (fr. ouvert – rozpocząć, otwierać).
Wczesne symfonie były często przeróbkami wcześniejszych i cudzych kompozycji. Wykorzystywały trzyczęściową konstrukcję charakterystyczną dla uwertur neapolitańskich (część szybka – część wolna – część szybka).
Taką trzyczęściową postać, przy czym części są już od siebie oddzielone, przyjmują wczesne symfonie pierwszych klasyków wiedeńskich: Josepha Haydna i Wolfganga Amadeusza Mozarta. Tytułami części tych symfonii są włoskie oznaczenia temp odpowiadających powyższej 3‑etapowej budowie uwertury neapolitańskiej.
Egzemplifikacją takiego utworu może być I Symfonia Es‑dur KV 16 skomponowana w 1764 r. przez 8‑letniego Mozarta. Jest ona złożona z 3 części:
AllegroAllegro cz. I Molto allegroAllegroallegro (z wł. bardzo wesoło)
AndanteAndante cz. II Andante (z wł. umiarkowanie wolno)
Przeznaczona na stosunkowo skromny skład wykonawczy: 2 oboje, 2 rogi, klawesyn i smyczki.
m588d09469cc394ef_0000000000053
Symfonie jako samodzielne utwory
Samodzielne symfonie, jako utwory cykliczne przeznaczone do wykonania przez orkiestrę, zaczynają powstawać w klasycyzmie. Szczególne znaczenie dla wykształcenia się tego gatunku muzycznego miała szkoła mannheimska. Była to grupa działających w Mannheim kompozytorów różnej narodowości, którzy przyczynili się zarówno do wykształcenia stylu klasycznego, jak i ustalenia składu orkiestry symfonicznej (por. temat: Rozwój muzyki symfonicznej).
RD4hek2xeD0l61
Przedstawiciele szkoły mannheimskiej (rodzina Stamitzów, Franz X. Richter, Christian Cannabich), mając do dyspozycji nowoczesną orkiestrę, której doskonały poziom wykonawczy znany był w całej ówczesnej Europie, tworzyli szereg dzieł z kręgu muzyki symfonicznej. Po koncertach mannheimczyków przeczytać można było pełne zachwytu recenzje: […] forte [tej orkiestry] jest jak grzmot, crescendo jak wodospad, diminuendo jak kryształowo czysty strumień szemrzący w oddali, a piano jak tchnienie wiosny…
Wskazuje się też, że to właśnie w Mannheim wypracowano model 4‑częściowej symfonii jako formy cyklicznej, do którego odwołali się także J. Haydn i W. A. Mozart.
m588d09469cc394ef_0000000000062
Symfonia klasyczna
Typowo klasyczna symfonia powstała w wyniku rozbudowy trzyczęściowego modelu wywiedzionego z uwertury neapolitańskiej. Pomiędzy dwa ostatnie ogniwa w układzie: szybka‑wolna‑szybka wprowadzony został dworski taniec – menuetMenuetmenuet. Taki czteroczęściowy model odnaleźć możemy, poza symfonią, w instrumentalnych sonatach klasycznych i w kwartetach smyczkowych.
Symfonia klasyczna przyjmuje zatem następujący układ:
cz. I – szybka, niekiedy poprzedzona wolnym wstępem, w twórczości klasyków wiedeńskich dwuczęściowa forma proweniencji barokowej (obecna jeszcze w pierwszych symfoniach Haydna i Mozarta) zastąpiona zostaje tzw. formą
cz. II – wolna, wariacje albo forma łukowa (nazywana też formą pieśni),
cz. III – menuet – taniec dworski wykonywany najczęściej w umiarkowanym tempie,
cz. IV – szybka, zwykle w formie ronda.
m588d09469cc394ef_0000000000081
Forma sonatowa – zasady kształtowania
Symfonię, podobnie jak inne gatunki muzyczne wykształcone w klasycyzmie (sonatę, kwartet smyczkowy, koncert), otwiera forma sonatowa. Istotą formy sonatowej jest tzw. dualizm tematyczny.
W pierwszym segmencie formy sonatowej, nazywanym ekspozycją, prezentowane są dwa skontrastowane ze sobą tematy (temat pierwszy T1 i temat drugi T2). Niekiedy mówi się o temacie męskim (T1) i żeńskim (T2), energetycznym (T1) i kantylenowym (T2), dynamicznym (T1) i spokojnym (T2), wskazując kontrast charakteru tych myśli tematycznych. W klasycyzmie najważniejszym źródłem konfliktu pomiędzy tematami była jednak ich tonacja. Każdy z tematów prezentowany był w innej tonacji. Aby różnica tonalna pomiędzy tematami nie była wprowadzona zbyt gwałtownie, pojawia się między nimi łącznik, którego zadaniem było zmodulowanie do odpowiedniej tonacji: dominantowej (w przypadku utworów skomponowanych w tonacjach durowych) bądź paralelnej (w przypadku utworów w tonacjach molowych). Po zaprezentowaniu tematu drugiego następuje proces domykania ekspozycji.
Drugim ogniwem formy sonatowej jest przetworzenie, które charakteryzuje się budową odcinkową. W poszczególnych odcinkach twórca operuje materiałem podstawowych myśli muzycznych utworu (tematów), przetwarzając ich charakterystyczne elementy. W tym fragmencie formy sonatowej jednym z najważniejszych elementów dzieła muzycznego jest harmonia – wybrane elementy tematów prezentowane są w różnorodnych tonacjach; nastąpić może także zmiana ich charakteru poprzez zamianę trybu (tematy durowe prezentowane są w tonacjach molowych bądź odwrotnie). Można uogólnić, iż kompozytorzy najczęściej wybierają do przetwarzania najłatwiej uchwytny materiał – temat pierwszy, choć zdarza się także, iż w tym ogniwie może pojawić się dodatkowa, nowa myśl muzyczna o charakterze epizodu.
Forma sonatowa kończy się repryzą (można ją też nazwać rekapitulacją), której budowa zbliżona jest do ekspozycji. Pomiędzy ekspozycją a repryzą zachodzi jednak istotna różnica polegająca na tzw. rekapitulacji tonalnej. Następuje tu uzgodnienie tonalne i obie myśli tematyczne pojawić się powinny w głównej tonacji utworu.
W sposób uogólniony model formy sonatowej przedstawia poniższy wykres.
R1HsAvtWGeueD1
Posłuchaj I części kompozycji Mozarta Eine kleine Nachtmusik, która zbudowana jest zgodnie z zasadami formy sonatowej.
R177Gpd49DoRE1
Polecenie 1
Posłuchaj I części 83 Symfonii g‑moll Kura Josepha Haydna i odpowiedz, jakimi środkami skontrastowane zostały tematy tej części.
R2MWnh5VW0Xq51
m588d09469cc394ef_0000000000099
Wariacje lub forma łukowa – zasady kształtowania
Drugim ogniwem symfonii (oraz gatunków pokrewnych) są wariacje lub forma łukowa, nazywana też formą pieśni.
Wariacje (ewentualnie temat z wariacjami) to utwór wykorzystujący tzw. technikę wariacyjną, polegającą na przekształcaniu zaprezentowanej na początku głównej melodii nazywanej tematem. Temat może być specjalnie skomponowany bądź też zaczerpnięty z twórczości innego kompozytora. W XIX w. np. powstawało szereg wariacji utrwalających najbardziej popularne melodie z dzieł scenicznych (np. Fryderyka Chopina Wariacje na temat arii La ci darem la mano z opery Don Juan W. A. Mozarta).
Modyfikując melodię, rytm, harmonię, tempo, fakturę, kompozytor niejako „bawi się” materiałem tematu, przy czym każdą z wariacji – kolejnej modyfikacji zasadniczego pomysłu muzycznego utworu – musi cechować podobieństwo do tematu. Przyjrzyjcie się poniższemu modelowi graficznemu.
R75ckNCOh5ZUd1
RHXQ8CpoKR6Dt1
Posłuchajcie też finałowej części III Symfonii Es‑dur L. van Beethovena (słynnej Eroiki), która utrzymana jest w formie wariacji. Beethoven był kompozytorem szokującym słuchaczy, dlatego też nie widział przeszkód w modyfikowaniu cyklu symfonicznego.
R1SFS6rrb8N5Z
Oprócz wariacji, w drugim ogniwie symfonii mogła pojawić się tzw. forma łukowa – spinająca ramami (łukiem) melodycznymi całość utworu. Ze względu na to, że w takiej formie często utrzymane były proste arie i pieśni, nazywana jest także formą pieśni. Poniższy schemat przedstawia w sposób symboliczny tę formę.
RP5xy4LN5Jtd71
m588d09469cc394ef_0000000000107
Menuet – zasady kształtowania
Ogniwo trzecie było dodanym do schematu uwertury neapolitańskiej segmentem formalnym. Ze względu na początkowe uwikłanie symfonii w sferę muzyki rozrywkowej (przeróbki okolicznościowych serenad, divertiment oraz uwertur operowych) był to francuski trójdzielny taniec dworski, menuet. Jego zewnętrzne podobieństwo do formy łukowej jest uderzające, jednakże segment wewnętrzny (B) konstruowany jest z zachowaniem charakterystycznej obsady wykonawczej. Ze względu na to, że realizowany jest przez dwa instrumenty (dwie grupy instrumentów) prowadzące linie melodyczne oraz instrument (grupę instrumentów) występujący w funkcji akompaniamentu, uzyskujemy trzygłosową fakturę. Stąd też ogniwo środkowe III przyjmuje nazwę trio.
R1Z87dUfLaarQ1
Rz1FE5NkIUw2u1
m588d09469cc394ef_0000000000119
Rondo – zasady kształtowania
Finałowa część symfonii (a także sonaty czy kwartetu smyczkowego) to rondoRondorondo. Forma muzyczna złożona z powtarzanego refrenu przeplatanego zmieniającymi się kupletami. Formy rondowe jako utwory wokalne o stosunkowo prostej budowie występowały już w średniowieczu, zaś w XVII w. w muzyce francuskiej spopularyzowano rondo instrumentalne. Rondo o układzie części ABACABA (porównaj schemat), nazywane „wielkim”, spopularyzowali klasycy wiedeńscy.
R3pyQdvuC5GpG1
ROTZCqkFBSesQ1
Posłuchajcie także finałowej części 89 Symfonii F‑dur Josepha Haydna.
R1PevtzLtRsow
m588d09469cc394ef_0000000000125
Modyfikacje modelu symfonii w twórczości Beethovena
Czteroczęściowy model symfonii w indywidualny sposób zreinterpretował już najmłodszy z klasyków wiedeńskich – Ludwig van Beethoven…
Film pt. Model symfonii w twórczości Beethovena
RISMSKetl3ZdX
m588d09469cc394ef_0000000000227
Zadania
Rz1FE5NkIUw2u1
R1aRM2OC3jE3q
Ćwiczenie 1
R4ttM7C3QYt5F
Ćwiczenie 2
R1SSc70ifUrCE
RiWUdkvHkGsnM
Ćwiczenie 3
Inna wersja zadania
Określ znaczenie szkoły mannheimskiej dla wykształcania się wzorca gatunkowego symfonii.
RszOWS55Ma4xx
Ćwiczenie 4
R19Bo3a9Ovn7V
Ćwiczenie 5
R14GAY3Y86mXo
Ćwiczenie 6
R2MWnh5VW0Xq51
RHXQ8CpoKR6Dt1
Ri22lb9gHKHjI
Ćwiczenie 7
Inna wersja zadania
Wymień symfonie w twórczości klasyków wiedeńskich.
R7VL3ov7y5gGb
Ćwiczenie 8
m588d09469cc394ef_0000000000272
Słownik pojęć
Allegro
Allegro
z wł. wesoło.
Andante
Andante
z wł. umiarkowanie.
Crescendo
Crescendo
coraz głośniej.
Diminuendo
Diminuendo
coraz ciszej.
Forte
Forte
z wł. głośno.
Klasycy wiedeńscy
Klasycy wiedeńscy
grupa kompozytorów uważanych za twórców dojrzałego stylu klasycznego: Joseph Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwig van Beethoven.
Mannheimska szkoła
Mannheimska szkoła
działająca w Mannheim (a następnie w Monachium) grupa instrumentalistów i kompozytorów, którzy doprowadzili do wykształcenia stylu klasycznego.
Menuet
Menuet
trójdzielny taniec dworski, który stał się częścią symfonii.
Piano
Piano
z wł. cicho.
Presto
Presto
z wł. śpiesznie.
Rondo
Rondo
forma muzyczna złożona ze stałego refrenu i zmieniających się kupletów; jej budowę można przedstawić za pomocą liter, gdzie powracająca litera A symbolizuje stałą strukturę refreniczną: ABACA.
Scherzo
Scherzo
utwór o charakterze żartobliwym; w XIX w., m.in. w twórczości Chopina scherzo, zmieniło swój charakter.
Symfonia
Symfonia
orkiestrowy odpowiednik sonaty, jako samodzielny gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez największy instrumentalny skład wykonawczy wypracowany w klasycyzmie; od czasów IX Symfonii Beethovena powstawać zaczęły także symfonie wokalno‑instrumentalne.
Uwertura
Uwertura
instrumentalny wstęp do większego dzieła (opery, oratorium, baletu etc.).