Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R8rjNJmCjJ76M1

Francuska katedra – gotycka konstrukcja ponad ludzką miarę

Ważne daty

ok. 1140- 1230 – wczesny gotyk we Francji

ok. 1230‑1350 – dojrzały gotyk we Francji

ok. 1350‑1500 – późny gotyk we Francji

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RCyOluuZ0OKIM1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, cc0.
m0778dbfa67c17778_0000000000028

1) Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce.

2) Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych.

4) Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania.

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.

1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:

a) prehistorii,

b) starożytności (kultur: Mezopotamii, Egiptu, Grecji, Rzymu),

c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),

d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),

e) sztuki XIX wieku (romantyzm, realizm, akademizm, impresjonizm, postimpresjonizm, historyzm, eklektyzm i nurt inżynieryjny w architekturze),

f) sztuki przełomu XIX i XX wieku (secesja, symbolizm, protoekspresjonizm),

g) sztuki 1 połowy XX wieku (fowizm, ekspresjonizm, kubizm, futuryzm, formizm, koloryzm, abstrakcjonizm geometryczny i niegeometryczny, dadaizm, surrealizm, konstruktywizm, École de Paris, styl art déco,

h) sztuki 2 połowy XX wieku (socrealizm, informel, pop‑art, minimalart, hiperrealizm, land‑art, konceptualizm, neofiguracja, Nowy Realizm, opart, tendencja zerowa, modernizm i postmodernizm w architekturze, nurt organiczny i kinetyczny w rzeźbie oraz sztuka krytyczna i zaangażowana);

2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;

5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

6. samodzielnie wyszukuje informacje na temat sztuki i zjawisk artystycznych, określa źródła informacji zgodnie z zasadami prawa autorskiego i praw pokrewnych;

7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;

8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;

9. analizuje teksty pisarzy, filozofów, krytyków sztuki i artystów, interpretuje je i wskazuje wpływ tych wypowiedzi na charakter stylów, epok i tendencji w sztuce oraz na kształt dzieła;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;

5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;

9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:

f) gotyckich.

Nauczysz się

określać wyjątkowość architektury gotyckiej;

rozpoznawać gotyckie detale architektoniczne;

charakteryzować cechy gotyku francuskiego;

porównywać poglądy średniowiecznych uczonych na temat architektury gotyckiej.

Narodziny gotyku we Francji

Gotyk jest zjawiskiem unikalnym w historii kultury. Jest on punktem przecięcia się dwóch potężnych sił: opanowania konstrukcji do granic wytrzymałości materiału oraz monolitu feudalno‑religijnego (T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Ossolineum, Kraków, 1969, s. 56). Ten nowy styl, zwany gotyckim znacznie później, miał początek we Francji północnej około roku 1140, skąd rozpowszechnił się na dalsze kraje środkowo i północno‑europejskie. Nazwę gotyk rozpowszechnili Włosi jako nowy, barbarzyński kierunek o odrębnych cechach stylowych. Giorgio Vasari określał go jako monstruosa e barbara (monumentalny i barbarzyński), pisząc: Ci barbarzyńcy stworzyli styl własny, mieszaninę pinakli, wieżyczek i groteskowej dekoracji, niepotrzebnych detali, którym zupełnie brak piękna klasycznego. Jednak gotyk, stosując inne niż klasyczne rozwiązania, osiągnął najwyższy poziom techniki, kształtując styl oparty na nowatorskiej formie i konstrukcji. Korzystał z osiągnieć romanizmu, lecz znacznie go ulepszył i wzbogacił, udoskonalił konstrukcję, pozbawił budowle ciężkości.

Polecenie 1

Porównaj kościoły: romański i gotycki. Wskaż różnice w cechach brył tych budowli. Wymień ich cechy.

RtzdJEsfzBrsD
Cluny III, X–XII w., rekonstrukcja, Cluny, Francja, isztuka.edu.pl, CC BY 3.0
R1PnnGzYxg4rq
Notre Dame, 1163-1345, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Rekw7kAmAPGzU
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
Inna wersja zadania

Przypomnij cechy budowli romańskich.

Założenia konstrukcyjne kościoła gotyckiego

Sakralna architektura gotycka posiadała strzeliste wieże i smukłe kolumny, ostre łuki, wąskie okna. Wszystko to symbolizowało skierowanie się do Boga. Konstrukcje kościołów gotyckich miały odznaczać się harmonią między człowiekiem a Bogiem. Boska wszechobecność była podkreślona przez światło wpadające do świątyni przez ogromne, zdobione witrażami okna. Katedra była więc odbiciem boskiego ładu i wyrazem uwielbienia Pana. Budowle gotyckie symbolizują również zamożność fundatora, miasta bądź władcy. W konstrukcjach zostało odzwierciedlone miejsce człowieka drodze do boskiej wieczności. Architekci tej epoki wzbili się na szczyty ludzkich możliwości. Stworzyli dzieła, które przetrwały do dziś. Człowiek gotyku podążał więc drogą wyznaczoną przez teocentryzmTeocentryzmteocentryzm.

Polecenie 2

Zapoznaj się z tekstami źródłowymi dwóch wybitnych teologów średniowiecza: Bernarda z Clairvaux oraz opata kościoła Saint Denis – Sugeriusza, a następnie wykonaj polecenia.

Bernard z Clairvaux:

Pomijam nadmierną wysokość świątyń, przesadną ich długość, zbyt wielką szerokość, wspaniałe lśniące okładziny, niezwykłe wyobrażenia, które, pociągając wzrok modlących się, rozpraszają ich uczucie […]. Jako zakonnik pytam jednak zakonników […]: „kapłani, co w sanktuarium robi złoto?” […]. Bo inne mają racje biskupi niż zakonnicy. Wiadomo bowiem, że mając zobowiązania zarówno wobec wykształconych, jak i niedouczonych, a nie mogąc duchową krasą wzbudzić pobożności u ludzi oddanych sprawom ciała, czynią to przy pomocy piękna cielesnego. […] Wystawia się na pokaz bardzo piękny obraz jakiegoś świętego lub świętej i wierzy się, że tym większy święty, im bardziej kolorowy. Biegną ludzie i całują, wzywa się ich do składania darów i bardziej podziwiają piękno niż czczą świętość. Wiesza się w kościele nie wieńce już, lecz koła całe z lampami dokoła, ale nie mniej [niż lampami] lśnią one osadzonymi w nich drogimi kamieniami. Widzi się także świeczniki, stojące jak drzewa z masywnego brązu, cudną sztuką uformowane, i one nie mniej błyszczące lśnieniem gemm niż świateł, które są na nich osadzone. […] Ściany kościoła błyszczą złotem, a biedacy w nich gołym ciałem.[…] Cóż warte będą piękne kształty, na których zaraz nieustanny kurz osiądzie? A wreszcie po cóż to wam, wy biedacy, zakonnicy, ludzie oddani sprawom duchowym? […]. Krótko mówiąc, tak obfita i tak zadziwiająca wielu form różnorodność jawi się wszędzie, że łacniej w marmurze czytać się pragnie, niźli w księgach i chętniej spędza się dzień, wpatrując się w te rzeczy, niż o boskich rozmyślając prawach.

Sugeriusz:

Tak przeto, gdy rozmiłowany w pięknie domu Bożego odciągany byłem wdziękiem różnobarwnych gemm od trosk zewnętrznych, a rzetelna medytacja skłaniała do refleksji o różnorodności świętych cnót, przenosząc [umysł] od rzeczy materialnych do tego, co niematerialne, wydawało mi się wtedy, że widzę siebie zamieszkującego jakby w dziwnym obszarze wszechświata, który nie znajduje się ani całkowicie w brudzie ziemi, ani też w czystości nieba; i że z Bożej łaski mogą się przenosić z tego niższego do wyższego świata, sposobem anagogicznym. […] Przeciwnicy nasi utrzymują także, że święty Duch, czyste serce, pełna wiary intencja winny wystarczać do tej świętej funkcji; i my także stwierdzamy wyraźnie i z naciskiem, że o nie właśnie idzie przede wszystkim. Mniemamy wszelako, że winniśmy cześć okazywać także przez zewnętrzną ozdobność naczyń sakralnych, a niczym na świecie w takim stopniu, jak przy służbie związanej ze świętą ofiarą, z całą zewnętrzną okazałością.

Źródło: Na podstawie: J. Białostocki (wybór i opracowanie), Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 r., Warszawa 1978.

1. Wskaż, który autor tekstu uważa, że piękno materialne jest odbiciem piękna boskiego. Podaj dwa argumenty uzasadniające jego poglądy.

R3DwPAiUHfla2
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

2. Podaj dwa argumenty uzasadniające odmienne poglądy drugiego autora.

R1LstB99GtCBM
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

3. Określ krótko istotę „sporu” między teologami.

RcjGYE9Q6zY22
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Konstrukcja kościoła gotyckiego opierała się na systemie szkieletowym i przyporowym. Założone zazwyczaj na planie krzyża łacińskiego o trzech lub więcej nawachNawanawach kościoły oparte były na dwóch układach – bazylikowymBazylikabazylikowymhalowymKościół halowyhalowym o wydłużonym prezbiterium zakończonym apsydąApsydaapsydą z kapliczkami. Najważniejszym osiągnięciem konstrukcyjnym było wyodrębnienie elementów nośnych, udoskonalenie konstrukcji sklepieńSklepieniesklepień i uzyskanie statyczności bardzo wysokich naw. Na zewnętrznych ścianach naw bocznych wznoszono zakończone pinaklemPinakiel – fiala pinaklem lub sterczynąSterczynasterczyną tzw. wieże siłWieża  siłwieże sił, które za pomocą łęków przyporowychŁęk jarzmowy – łukłęków przyporowych przejmują nacisk sklepienia nawy głównej, przenosząc go nad dachami naw bocznych lub ukrytych poddaszy. Dekorowane czołgankami i zwieńczone kwiatonemKwiatonkwiatonem pinakle (fiale, sterczyny), oprócz funkcji dekoracyjnej, naciskały na wieżę. W kościołach halowych, posiadających równe nawy, do ścian dostawiono przypory lub skarpySkarpa – (przypora)skarpy.

R1Rw2qb4jXb1q
Ilustracja przedstawia trzy poprzeczne przekroje kościołów gotyckich oraz detale architektoniczne. Są to schematyczne rysunki pokazujące różne założenia konstrukcyjne budowli. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Układ halowy, 2. Układ bazylikowy z łukami przyporowymi, 3. Układ bazylikowy z podwójnymi łukami przyporowymi, 4. Sterczyna – detal: kwiaton, 5. Sterczyna – detal: żabki (czołganki).
Przekroje poprzeczne kościołów gotyckich, źródło:. Bogusz, „Zarys historii architektury”, WSiP, Warszawa 1996, s.71, CC BY 3.0
RhO7vEapR6HQ6
Ilustracja przedstawia przekrój fragmentu katedry w Amiens, ukazujący konstrukcję przyporową i elementy architektoniczne ściany wewnętrznej. Jest schematem ze wskazanymi detalami i ich szczegółowymi opisami. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. rzygacz (gargulec) , 2. pinakiel (fiala) , 3. przypora , 4. Łuk przyporowy , 5. Łuk przyporowy , 6. zwornik (klucz) , 7. łuk jarzmowy (gurt) , 8. żebro krzyżowe , 9. okna nawy głównej , 10. dach nawy bocznej , 11. tryforium , 12. ściana międzynawowa , 13. arkada międzynawowa , 14. filar międzynawowy , 15. okna nawy bocznej , 16. arkady przyścienne
Konstrukcja przyporowa i tryforium, przekrój katedry w Amiens. 1220-1269, źródło: W. Koch, „Style w Architekturze”, Świat Książki, Warszawa 2005, s.155, CC BY 3.0

W gotyku, w wyniku ewolucji budowlanej zapoczątkowanej przez cystersów, ze sklepienia krzyżowego, wykształciło się sklepienie żebrowe.  Budowniczowie podnieśli je i zastosowali żebraŻebrożebra wzmacniające, na których opierała się kolebka sklepienia – pełniły więc funkcję nośną, a w wyniku złożonych ich kształtów i przekrojów stanowiło jednocześnie ważny element dekoracyjny. Na przecięciu żeber sklepiennych znajdował się zwornikZwornikzwornik zdobiony często rzeźbą. Poprzez dodawanie żeber wykształcił się nowy typ sklepienia gwiaździstego, w wyniku zastosowania wysklepek – sklepienie kryształowe. Stosowanie żeber tworzących w rzucie siatkę, rozwinęło - analogicznie - sklepienie zwane siatkowym.

Elementy takie, jak sklepienie krzyżowo‑żebrowe, łuk ostry, czy też przypora nie decydują o nowym stylu. Wszystko to są środki konstrukcyjne (wykształcone lub zapoczątkowane już w architekturze przedgotyckiej), służące do realizacji celów artystycznych. Architekci zachodnich regionów Francji stosują już około połowy XII w. sklepienia żebrowe z mistrzostwem, w którym nie przewyższają ich wcale współcześni im budowniczowie „gotyccy”; a jednak trudno byłoby nam nazwać katedry w Angers czy w Le Mans gotyckimi. Wertykalizm i strzelistość proporcji również nie charakteryzują architektury gotyckiej. Każdy kto stał kiedyś pośród ruin wielkiego kościoła klasztornego w Cluny, owego przybytku stylu romańskiego, łatwo uświadomi sobie, że właśnie z osiągniętego tutaj efektu niezmiernej wysokości mistrzowie gotyccy - przynajmniej w pierwszym stuleciu gotyku - świadomie rezygnowali.

Źródło: http://staropolska.pl/tradycja/sredniowiecze/Otto_von_Simson_01.html (dostęp z dnia 31.03.2018) wg wyd. O. von Simson, Katedra gotycka - jej narodziny i znaczenie, tłum. A. Palińska, Warszawa 1989.

R1FNSeGHvOdsg
Ilustracja przedstawia różne rodzaje sklepień gotyckich. Zawiera rysunki poglądowe oraz przekroje każdego z nich. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Sklepienie krzyżowo-żebrowe, 2. Sklepienie gwiaździste, 3. Sklepienie kryształowe, 4. Sklepienie sieciowe
Sklepienia gotyckie – widoki i rzuty poziome i oznaczenia na planie, źródło: W. Bogusz, „Zarys historii architektury”, WSiP, Warszawa 1996, s.70, CC BY 3.0
RrRlGM7elUm9R
Ilustracja przedstawia widok na sklepienie w katedrze św. Piotra i Pawła w Nantes we Francji. Widoczne są łuki sklepienia ze zwornikami na ich przecięciu. W tle usytuowane są fragmenty trzech gotyckich okien zakończonych łukiem ostrym z maswerkową dekoracją. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Żebra sklepienia krzyżowego, 2. Zwornik
Wnętrze katedry św. Piotra i Pawła, Nantes, Francja, XV w., wikimedia.org, CC BY-SA 3.0

Detale i plastyka gotyckiego kościoła

Funkcję nośną pełni gotycki filarFilarfilar, którego przekrój stanowi zespół złożonych elementów, będących przedłużeniem żeber sklepiennych. Ustawiony na wysokim cokoleCokółcokole filar dekorowany jest głowicą, pokrytą realistycznymi ornamentami roślinnymi w kształcie kielichowo skomponowanych liści dębu, klonu, bluszczu. Rzadko pojawiają się w gotyku filary wolnostojące, częściej dzielą triforiaTriforium/Tryforiumtriforia lub są obramieniem okien.

R2MXJGoIx1MBG
Ilustracja przedstawia rysunki trzech kapiteli kolumn gotyckich. Każda z nich dekorowana jest liśćmi winorośli. Różnią się kształtem – pierwsza jest prosta, lekko poszerzona ku górze, druga – półkolista i pękata, trzecia ma kształt kielicha. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Głowica liściasta wczesnogotycka, 2. Głowica liściasta z winoroślą, gotyk dojrzały, 3. Głowica z liśćmi suchymi, późnogotycka
Kapitele kolumn gotyckich, źródło: W. Koch, „Style w Architekturze”, Świat Książki, Warszawa 2005, s.160, CC BY 3.0

Okna gotyckie zamknięte były łukiem ostrym. Dzięki przejęciu przez filary i wieże sił funkcji nośnej, okna mogły wypełniać sporą powierzchnię muru. Dekorowane były maswerkamiMaswerkmaswerkami z wieloliściami i wypełnione barwnymi witrażami. Symbolikę świątyń gotyckich wzbogacił wizerunek Najświętszej Maryi Panny w postaci okrągłego okna zwanego rozetąRozetarozetą. To właśnie za jej pośrednictwem człowiek prowadzony był do wnętrza świątyni. Rozeta w katedrze Notre Dame w Paryżu ma średnicę 14 metrów.

Gotyckie wnętrza nie są przy tym wcale szczególnie jasne (choć na ogół jaśniejsze od wnętrz romańskich); barwne witraże tak dalece nie zapewniały dostatecznego dopływu światła, że w późniejszych czasach wiele z nich wymieniono na witraże en grisaille lub na zwykłe szyby, które fałszują całkowicie odbierane dziś przez nas wrażenie. Kolorowe witraże gotyckich okien zastępują pokryte barwnymi malowidłami ściany budowli romańskiej. Okna te, zarówno pod względem strukturalnym, jak i estetycznym nie są wyciętymi w ścianie otworami, przez które ma wpadać światło; są one przenikniętymi światłem ścianami2. Tak jak gotycki wertykalizm wydaje się odwracać działanie siły ciążenia, tak też, mocą podobnego estetycznego paradoksu, witraż przeczy nieprzenikliwej naturze materii; źródłem jego widzialnego bytu jest siła, która przezeń przenika. Światło, pochłaniane zazwyczaj przez przedmioty materialne, występuje tutaj jako podstawowy czynnik, kształtujący formę artystyczną; materia zaś jest, w swym estetycznym walorze, realna tylko w takim stopniu, w jakim udziałem jej staje się świetlista siła światła, i w jakim siła ta ją określa. W następnym rozdziale przekonamy się, jak doskonale wrażenia te oddają istotę poglądów średniowiecza na naturę światła, materii i formy.

Źródło: http://staropolska.pl/tradycja/sredniowiecze/Otto_von_Simson_01.html (dostęp z dnia 31.03.2018) wg wyd. O. von Simson, Katedra gotycka - jej narodziny i znaczenie, tłum. A. Palińska, Warszawa 1989.

R1TdXFToDlt1g
Ilustracja przedstawia schematy maswerków gotyckich okien. Zawiera cztery ich rodzaje: pierwszy jest najprostszy, zamiast dekoracji w postaci wieloliścia posiada jeden otwór. Drugi zakończony jest łukiem kolistym, zawiera wieloliść z otworami. Trzeci posiada dekorację z wieloliścia i zakończony jest łukiem ostrym. Czwarty, ostrołukowy, jest złożeniem trzech motywów wieloliści. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Maswerki wczesnogotyckie, Chartres, XII w., 2. Maswerki z wczesnej fazy dojrzałego gotyku, Reims, XIII w.
Maswerki okien katedr francuskich, źródło: W. Koch, „Style w Architekturze”, Świat Książki, Warszawa 2005, s.163, CC BY 3.0
R1e4HyznB19Vp
Rozeta, Notre Dame, Paryż, Francja, wikimedia.org, CC BY-SA 4.0

Reprezentacyjną częścią kościoła gotyckiego są bogato dekorowane portale z kolumienkami, laskowaniami uskokowo cofającymi się lub występującymi poza lico muru. Dodatkowo w portalach pojawia się rzeźba o właściwych proporcjach i złożonej tematyce ikonograficznej. Na tympanonachTympanontympanonach, archiwoltachArchiwoltaarchiwoltachościeżachOścieżeościeżach zamieszczone są  postacie świętych, personifikacje, proroków, będących pośrednikami pomiędzy wiernymi a Bogiem.

Budowla kościelna jest, w kategoriach symbolicznych i liturgicznych, obrazem Nieba. Relacja ta była przy każdej okazji podnoszona przez średniowiecznych teologów. Kanoniczne formuły obrzędu konsekracji kościoła powołują się wyraźnie na pokrewieństwo, jakie zachodzi pomiędzy wizją Jeruzalem niebieskiego, opisanego w Apokalipsie, a budową, która ma powstać. Dla podkreślenia tych symbolicznych treści budowli kościelnej w przedstawieniach Sądu Ostatecznego widniejących w portalach romańskich, nadawano niekiedy siedzibom niebian postać bazylik (Conques)(…).

Źródło: http://staropolska.pl/tradycja/sredniowiecze/Otto_von_Simson_01.html (dostęp z dnia 31.03.2018) wg wyd. O. von Simson, Katedra gotycka - jej narodziny i znaczenie, tłum. A. Palińska, Warszawa 1989.

R198yKNQ4VrGd
Ilustracja jest schematem w postaci rysunku, przedstawiającym część środkową Portalu Królewskiego katedry w Chartres. Nad drzwiami wejściowymi znajduje się tympanon, nad nim uskokowe archiwolty, przechodzące po bokach w ościeże. Ilustracja wskazuje na bogactwo dekoracji architektonicznej portalu, zdobionego przedstawieniami figuralnymi. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Ilustracja jest zdjęciem tympanonu środkowego Portalu Królewskiego katedry w Chartres. Przedstawia postać Chrystusa na tronie, tzw. Pantokratora, który prawą ręką błogosławi a lewą ma położoną na znajdującej się na kolanie Ewangelii. Po bokach znajdują się symbole ewangelistów: anioł, orzeł, byk, lew. 2. Figury w ościeżach wraz ze stojącymi za nimi kolumienkami wykute są z jednego bloku kamienia.
Wczesny gotyk, część środkowa Portalu Królewskiego, katedra w Chartres, 1145-1155, źródło: W. Koch, „Style w Architekturze”, Świat Książki, Warszawa 2005, s.163, CC BY 3.0
Polecenie 3

W odniesieniu do tekstu Pevsnera z poniższego audiobooka, wskaż, jaka idea towarzyszyła budowniczym gotyckich katedr i czemu służyła.

R4uhtYvgejtlk
Audiobook Katedra i scholastyka (…) Gotyckie katedry były wyrazem scholastycznego ducha nie tylko w sensie ogólnym i w przenośni, lecz ponadto bezpośrednim pismem obrazowym wielkich encyklopedii, kamiennymi zwierciadłami (specula) świata doczesnego i królestwa niebieskiego. W głównym portalu katedry w Reims, na środkowym filarze stoi posąg Najświętszej Marii Panny, a ościeża portalu zdobią liczne figury, między innymi grupa Zwiastowania, Nawiedzenia i Ofiarowania w świątyni. W górze, w wimpergach trzech portali widoczne są sceny Ukrzyżowania, Ukoronowania Matki Boskiej i Sądu Ostatecznego. Nie tylko w rzeźbach portali, lecz także w witrażach okien, w płaskorzeźbach cokołów, fryzach i archiwoltach , w ozdobach przypór i zworników ukazuje gotycka świątynia wciąż na nowo życie Chrystusa, Marii i świętych, przy czym ci ostatni bywają przedstawiani zawsze wraz z atrybutami charakteryzującymi ich osoby, a więc św. Piotr z kluczami, św. Mikołaj z trzema złotymi kulami, św. Barbara z wieżą i św. Małgorzata ze smokiem; dalej znajdujemy sceny i postacie ze Starego Testamentu, jak na przykład stworzenie Adama, Jonasza z wielorybem, Abrahama i Melchizedeka, a ponadto sceny alegoryczne zaczerpnięte z przypowieści, jak np. Mądre i Głupie Niewiasty, Sybille, uchodzące za zwiastunki przyjścia Chrystusa, itd. Nie brak tu także tematyki o świeckiej treści, jak siedem sztuk wyzwolonych, znaki zodiaku z przedstawieniem prac przypadających na poszczególne miesiące, jak szczepienie drzewek, strzyżenie owiec czy też ubój świń. Świeckie sprawy łączą się tu ze świętymi w jedno kompendium ogólnej ówczesnej wiedzy. Wszystko to jednak jest - jak powiada św. Tomasz - "urządzone, aby świadczyć o Bogu". Tak więc Jonasz przedstawiony jest nie tylko ze względu na to, co o nim podaje Stary Testament, lecz głównie dlatego, że trzy dni spędzone w paszczy wieloryba uzmysławiają śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, podobnie jak scena z Melchizedekiem ofiarującym Abrahamowi chleb i wino, miała przypominać misterium Wieczerzy Pańskiej. Dla człowieka średniowiecza wszystko było wypełnione symboliczną treścią. Ostateczne i najgłębsze znaczenie rzeczy leżało poza materialnym bytem. Pomyślmy choćby o wizerunkach dwóch mieczy - cesarskiego i papieskiego, będących przecież alegorią teorii politycznych. Dla Wilhelma Duranda plan kościoła w kształcie krzyża jest symbolem krzyża Chrystusa; kurek na wieży kościelnej to kaznodzieja, budzący śpiących z nocy grzechu. Zaprawa składa się z wapna, które uzmysławia miłość, z piasku, będącego brzemieniem tego świata, i z wody, która łączy miłość do Boga z mozołem doczesnego życia. Kto sobie uzmysłowi ezoterykę średniowiecznego obrazu świata, łatwo pojmie, jak daleki i niedostępny jest dla nas, ludzi dzisiejszych, wiek gotyku, mimo całego naszego zachwytu dla katedr i ich rzeźb. Wrażenie, jakiego doznajemy wobec tych potężnych pomników, pozostaje zawsze w pewnym stopniu dowolne i to, co przeżywamy oglądając je, zabarwione jest zbyt wielką dozą romantyzmu, sentymentalizmu i jeszcze czegoś nieokreślonego. Tymczasem dla człowieka trzynastego wieku, a zwłaszcza dla człowieka wykształconego, katedra była tworem przejrzystym i zrozumiałym, w którym objawiał się rozum ludzki i to, co leży poza światem zmysłowym. W tej jedności rozumu i wiary, tego co ziemskie i co boskie, tkwi jakaś sprzeczność, z którą my, żyjący w czasach ogólnego braku wiary, nie potrafimy się uporać. Natomiast w trzynastym wieku ludzie wszystkich stanów i warstw społecznych, biskup czy prosty mnich, rycerz czy rzemieślnik, byli głęboko przekonani - chociaż każdy odpowiednio do swych indywidualnych duchowych dyspozycji - że sensu i ostatecznej prawdy wszelkiego stworzenia należy szukać wyłącznie w Bogu. Tak więc pojmowanie prawdy było całkiem różne od naszego. W średniowieczu prawdą było nie to, co wymagało specjalnego dowodu i co jest możliwe do udowodnienia, lecz to, co było zgodne z bezwzględnie uznanym i poprzedzającym wszelką myśl ludzką objawieniem. Podejmowano badania naukowe nie po to, aby znaleźć prawdę, lecz po to, aby pogłębić zrozumienie dawno ustalonej prawdy, to znaczy pogłębić zrozumienie uwarunkowanej przez Boga przyczynowości wszelkiego bytu. Dlatego pojęcie autorytetu miało dla średniowiecznego uczonego nieskończenie większe znaczenie niż dla ludzi obecnych czasów. (…) Dzieła nowe w naszym rozumieniu powstawały w średniowieczu tylko w efekcie powolnego rozwoju i w sposób o wiele mniej zamierzony, niż to sobie zwykle wyobrażamy. A przecież styl gotycki stanowił na pewno świadomą innowację w architekturze i niewątpliwie był dziełem mocnych, świadomych siebie indywidualności. Ich katedry są świadectwem, które uzasadnia takie mniemanie, a i w scholastyce znajdujemy jego potwierdzenie. Najważniejszym osiągnięciem trzynastego wieku jest w dziedzinie scholastyki zdecydowane odejście od czysto transcendentalnej postawy. (…) Piękno świata jest zawsze pięknem boskiego dzieła, które się w nim czci. Powinniśmy się nim cieszyć całym sercem, gdyż sam Bóg "znajduje radość we wszystkich rzeczach, bo każde z jego dzieł znajduje się w harmonii z jego najważniejszą istotą" (św. Tomasz z Akwinu). Była to właśnie ta sama, nacechowana religijnymi uczuciami idea, która przyświecała również kamieniarzom, gdy się teraz zabrali do odtwarzania z natury kształtów liści dębu, klonu, głogu i winnej latorośli. (…) Ornamentyka trzynastego wieku, nawet tam gdzie posługuje się naturalistycznymi motywami, zawsze jest wolna od małostkowości i pedanterii, daleka od tego, aby się zbytnio eksponować; pozostaje zawsze w służbie chrześcijańskiej świątyni jako idei i jako koncepcji architektonicznej.- Nikolaus Pevsner
Nikolaus Pevsner, Historia architektury europejskiej, t. 1, przełożył J. Wydro, Warszawa 1978, s. 174-186; przedruk w: Zrozumieć średniowiecze, oprac. R. Mazurkiewicz, Tarnów 1994.
Rtoy8R02Q4Uyc
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
Rqh5lybsHSQXc
Ćwiczenie 1
Odpowiedz, czym różni się system halowy od bazylikowego.
Ćwiczenie 2

Do rysunków sklepień dobierz ich właściwe rzuty. Przyporządkuj literę cyfrom w tabeli.

Rv7CUuMkps3II
R1Nqr8mrk84pl
Poniżej znajduje się inna wersja zadania.
Inna wersja zadania

Wymień cztery rodzaje sklepień gotyckich.

R1P6vr7PGEaFo
Ćwiczenie 3
Odpowiedz, w jaki sposób dekorowane są głowice gotyckich kolumn.
R5ezFtMbxVkXX
Ćwiczenie 4
Podaj nazwę ostro zakończonych wieżyczek występujących w dekoracji konstrukcji przyporowej.
RRpqTltctnfJT
Ćwiczenie 5
Opisz sposób funkcjonowania konstrukcji przyporowej.
Ćwiczenie 6

Uzupełnij dane na temat poniższej ilustracji.

RGPoCo9duM7n2
RVaaOiqGiFd1Q
Typ okna: Tu uzupełnij Nazwa kościoła: Tu uzupełnij w Tu uzupełnij
Inna wersja zadania

Podaj nazwę dużego okna gotyckiego w postaci różycy.

R1D3mtw7r4t5p
Ćwiczenie 7
Przyporządkuj wypowiedzi właściwym autorom. Autorzy: Sugeriusz, Bernard z Clairvaux Wypowiedź 1. Przeciwnicy nasi utrzymują także, że święty Duch, czyste serce, pełna wiary intencja winny wystarczać do tej świętej funkcji; i my także stwierdzamy wyraźnie i z naciskiem, że o nie właśnie idzie przede wszystkim. Mniemamy wszelako, że winniśmy cześć okazywać także przez zewnętrzną ozdobność naczyń sakralnych, a niczym na świecie w takim stopniu, jak przy służbie związanej ze świętą ofiarą, z całą zewnętrzną okazałością. Wypowiedź 2. Ściany kościoła błyszczą złotem, a biedacy w nich gołym ciałem.[…] Cóż warte będą piękne kształty, na których zaraz nieustanny kurz osiądzie? A wreszcie po cóż to wam, wy biedacy, zakonnicy, ludzie oddani sprawom duchowym? […]. Krótko mówiąc, tak obfita i tak zadziwiająca wielu form różnorodność jawi się wszędzie, że łacniej w marmurze czytać się pragnie, niźli w księgach i chętniej spędza się dzień, wpatrując się w te rzeczy, niż o boskich rozmyślając prawach.

Słownik pojęć

Apsyda
Apsyda

w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

Archiwolta
Archiwolta

profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku.

Bazylika
Bazylika

w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się: - bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych; pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

Cokół
Cokół

najniższy nadziemny człon budowli lub poszczególnych elementów architektury (np. kolumny, filaru, portalu), stanowiący ich podstawę konstrukcyjną albo wyłącznie wizualną.

Fiala
Fiala

pinakiel, sterczyna, charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami  żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

Filar
Filar

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.

Głowica
Głowica

kapitel, górna, wieńcząca część kolumny, pilastra, filara. Pełni funkcję konstrukcyjną jako człon pośredniczący między podporą i elementami podpieranymi.

Kościół halowy
Kościół halowy

budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł., pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych.

Kwiaton
Kwiaton

dekoracyjny element w kształcie dwu- lub czteroramiennego pęku kwiatów czy liści, ułożonego w jednej albo kilku kondygnacjach; wykonywany głównie z kamienia; wieńczył hełmy wież, szczyty, wimpergi, pinakle itp., stanowiąc charakterystyczny motyw architektury gotyckiej.

Kolumna
Kolumna

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.

Laskowanie
Laskowanie

gotycka dekoracja z wąskich kamiennych prętów (lasek) o różnych profilach; niekiedy łączone łukami i arkadami, przybierały formę maswerku; szczególnie charakterystyczne dla sztuki późnogotyckiej; stosowano do zdobienia pól elewacji, obramień otworów lub do pionowego podziału otworów okiennych, pól wimperg.

Łęk jarzmowy – łuk
Łęk jarzmowy – łuk

element konstrukcyjny lub dekoracyjny, zakrzywiony i podparty na obu końcach. Łuki dekoracyjne występują głównie na tle murów i są wykonywane w stiuku lub tynku. Łuki konstrukcyjne stosuje się w sklepieniach, do przykrywania wszelkiego typu otworów, jako przęsła mostów, wiaduktów itp.

Maswerk
Maswerk

dekoracja arch. charakterystyczna dla sztuki gotyckiej;  składał się z elementów geometrycznych. (laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- i czteroliści, rybich pęcherzy) wykonanych w kamieniu i cegle; maswerk stosowano do wypełniania głównie ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i in. elementów arch.; niekiedy także pólścienny (zw. ślepym.).

Nawa
Nawa

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

Ościeże
Ościeże

powierzchnia wewnętrzna muru ujmującego otwór okienny, drzwiowy itp.

Pinakiel – fiala
Pinakiel – fiala

sterczyna, charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element architektoniczny w postaci wysmukłej kamiennej sterczyny, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami  żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

Portal
Portal

ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

Przypora  (skarpa)
Przypora  (skarpa)

pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolnostojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system).

Rozeta
Rozeta

w średniowiecznej architekturze sakralnej duży kolisty otwór okienny w szczytach lub nad portalami, wypełniony bogatą dekoracją w układzie koncentrycznym (maswerk, witraż); charakterystyczny zwłaszcza dla głównej fasady świątyni.

Skarpa – (przypora)
Skarpa – (przypora)

pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolnostojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system).

Sklepienie
Sklepienie

konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.

Sterczyna
Sterczyna

pionowy, wieńczący element dekoracji arch., np. pinakiel, mały obelisk itp.

Teocentryzm
Teocentryzm

przekonanie, że Bóg jest przyczyną, ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego, co istnieje; w teologii chrześcijańskiej — zasada strukturalna, akcentująca merytoryczne pierwszeństwo zagadnień dotyczących bezpośrednio Boga.

Triforium/Tryforium
Triforium/Tryforium

w kościołach romańskich i gotyckich rząd trójdzielnych ślepych arkadek lub galeria mieszcząca się w grubości muru i otwierająca się do wnętrza rzędem przeprutych arkadek; 2) trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze.

Tympanon
Tympanon

wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stosowane w architekturze klasycznej i budowlach nowożytnych; 2) w architekturze romańskiej i gotyckiej półokrągłe lub ostrołukowe pole w górnej części portalu nad nadprożem, zdobione reliefem.

Wieża  sił
Wieża  sił

masywny i wysoki filar wbudowany w zewnętrzną ścianę nawy bocznej bazylikowych kościołów gotyckich; element systemu przyporowego przejmujący siły skośne z węzłów sklepień nawy głównej, które przenoszone są za pośrednictwem łęków przyporowych nad dachami naw bocznych.

Witraż
Witraż

kompozycja wykonana z barwnego szkła okiennego, złożona z kawałków szkła łączonych ramkami ołowianymi (zw. dwutówkami) i osadzanych między żelaznymi sztabami, dzielącymi je na kwatery, stanowi wypełnienie otworu okiennego.

Wysklepek
Wysklepek

pole pomiędzy żebrami w sklepieniu żebrowym.

Zwornik
Zwornik

klucz, środkowy, szczytowy  kliniec łuku lub niektórych typów sklepień, wyróżniający się kształtem, wielkością i dekor. opracowaniem; może być wykonany z kamienia, cegły, rzadziej z drewna (wtedy zwykle pełni funkcję wyłącznie dekoracyjną).

Żebro
Żebro

łuk podsklepienny z ciosów kamiennych lub profilowanej cegły, wzmacniający sklepienie i akcentujący dekoracyjne linie przenikania się pól sklepiennych.

Definicje opracowano na postawie:

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003

https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia‑architektury (dostęp z dnia 31.03.2018)

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996

T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Ossolineum, Kraków, 1969

E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963

C. Davidson Cragoe, Jak czytać architekturę? Najważniejsze informacje o stylach i detalach, Arkady, Warszawa 2009

N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, t. 1, przełożył J. Wydro, Warszawa 1978

O. von Simson, Katedra gotycka - jej narodziny i znaczenie, tłum. A. Palińska, Warszawa 1989.

N. Stevenson. Architektura bez tajemnic, Świat Książki, 2009

Zrozumieć średniowiecze, oprac. R. Mazurkiewicz, Tarnów 1994

http://staropolska.pl/tradycja/sredniowiecze/Otto_von_Simson_01.html (dostęp z dnia 31.03.2018)