Frank Lloyd Wright - prekursor architektury organicznej
Ważne daty
1867‑1959 – lata życia Frank Lloyda Wrighta
1888‑1893 – odbycie praktyki w pracowniach Louisa Sullivana i Dankmara Adlera
1894 – jedna z pierwszych realizacji domu preriowego William H. Winslow House wybudowanego w River Forest, w Illinois
ok. 1893‑1909 – projekty tzw. domów preriowych
1915 – budowa Imperial Hotel w Tokio
1936‑1937 – realizacja Domu nad wodospadem w Bear Run w Pensylwanii
1948 – projekt Morris Shop w San Francisco
1954– projekt synagogi Beth‑Szolom w Elkins Park
1956‑1959 – przebudowa Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.
charakteryzować cechy architektury organicznej;
określać założenia architektoniczne Franka Lloyda Wrighta;
rozpoznawać najważniejsze budowle Franka Lloyda Wrighta;
omawiać wybrane dzieła architekta.
Frank Lloyd Wright – cechy stylu architekta
Frank Lloyd Wright (właśc. Frank Lincoln Wright) – amerykański architekt, który w latach 1888‑1893 kształcił się pod kierunkiem L. Sullivana i Dankmara Adlera w Chicago. W tym czasie oddziaływała na niego także tzw. Szkoła chicagowska. W 1893 roku Wright zakłada własne biuro projektowe i rozpoczyna działalność jako architekt. Zainspirowany pracami Sullivana i wyznaczoną przez niego zasadą funkcjonalizmu, wypracował własny styl, w którym budynek stanowi harmonijną całość z otoczeniem. Preferował naturalne materiały takie jak kamień, drewno, jednak stosował także beton. Operował swobodnie materiałem, czerpał natchnienie z natury. Chętnie projektował duże przestrzenie wypełnione oknami, światłem, powiązane z krajobrazem. Uznaje się go prekursorem architektury organicznej, czyli wkomponowanej i zespolonej z naturą. Jego budowle charakteryzowała z jednej strony prostota bryły i funkcjonalność, zaś z drugiej - ornamentyka; architekt nie stronił też od form monumentalnych. Jego twórczość postrzegana jest jako spontaniczna i swobodna. Każdy typ budowli otrzymywał inną formę, w zależności od swojego przeznaczenia i otoczenia, przeciwnie do funkcjonalistyczno‑konstruktywistycznych nurtów w architekturze europejskiej lat dwudziestych. Wright łączył różne wpływy i tradycje: z jednej strony nawiązywał do rodzimej, amerykańskiej tradycji budowlanej z XIX w., a z drugiej – czerpał z kultur lokalnych, jak i narodowej tradycji japońskiej.
Architektura organicznaArchitektura organiczna rozwijała się od końca XIX w. do lat 50‑60. XX w. Można wyróżnić dwie tendencje: idącą w kierunku koncepcji racjonalnych i geometrycznych oraz drugą, dążącą do rozwiązań irracjonalnych i organicznych. Oba sposoby funkcjonowały równocześnie, chociażby w budowie miast, wznoszonych czasem zgodnie z planami, a czasem w sposób swobodny i nieograniczony, jak roślina. W swojej pracy Wright chciał wyrazić siebie za pomocą architektury organicznie związanej z amerykańskim pejzażem i amerykańską przyrodą. Louis Sullivan (nauczyciel Wrighta) uważał, że organiczność to coś żywego, oznacza rozwój (w przeciwieństwie do architektury z roku ok. 1900, w której detale nie są związane z bryłą, forma pozbawiona jest funkcji). Budynki dopasowywane były do otaczającego krajobrazu i gruntu, wręcz „wtapiały się” w niego.
Koncepcja Wrighta oznaczała architekturę ściśle związaną z konkretnym krajobrazem, przestrzenią, w której się żyje. Traktowano ją zawsze indywidualnie, w zależności od położenia geograficznego, rzeźby terenu, klimatu, roślinności, właściwości lokalnych, miejscowych materiałów budowlanych oraz osobistych potrzeb człowieka. Dążono do zespolenia architektury z otaczającą przyrodą, zarówno poprzez stosowanie naturalnych materiałów budowlanych (głównie kamienia i drewna), jak i projektowania zgodnej z naturą formy, a także do stworzenia więzi człowieka z architekturą. Wnoszona architektura miała stanowić „przedłużenie” otaczającej dom przyrody. Dążenie do organiczności w kompozycji przestrzennej budynków wyrażało się stosowaniem otwartego planu budynków, o skrzydłach otaczających masywne, centralnie zlokalizowane kominy.
Architektura organiczna stanowiła przeciwieństwo funkcjonującego dotąd nurtu geometrycznego, reprezentowanego między innymi przez Gropiusa, Le Corbusiera i Miesa van der Rohe. Należy również podkreślić, że była to zupełnie inna organiczność od tej, którą reprezentował nurt architektury secesyjnej (głównie Gaudi). Przykładem jest jedna z najsłynniejszych realizacji Wrighta, czyli Dom nad Wodospadem (Fallingwater) w Bear Run, w Pensylwanii, wykonany w formie wysuniętych, silnie nadwieszonych balkonów żelbetowych i tarasów. Ekspresja form spotęgowana została kontrastami użytych materiałów: szkła, metalu i gładkiej betonowej płaszczyzny przeciwstawionej chropowatości naturalnego kamienia i skały. Silny kontrast stanowi również horyzontalność architektonicznych brył zestawiona z pionem kaskady wodospadu. Budynek zaprojektowany w 1935 roku był próbą połączenia nowoczesnych materiałów, żelbetu i szkła, z zasadą organicznego związania architektury z otaczającą ją przyrodą. Wright, chociaż stosował tradycyjne materiały budowane, to jednak dążył do wykorzystania wartości plastycznych materiałów w nowy sposób; interesował się również nowymi materiałami i konstrukcjami. Wnętrza zostały wyposażone rozmaicie, uwzględniając różnorodność ścian z cegły, klinkieru, tynków, okładzin z drewna.
Domy preriowe Wrighta
W latach 1893‑1909 powstały zaprojektowane przez Wrighta wolnostojące, jednorodzinne domy preriowe. Powiązane są integralnie z otaczającym je pejzażem, dopasowując się do niego, w szczególności do charakterystycznego krajobrazu amerykańskich równin. Założone często na planie krzyża, litery L, lub T, o skrzydłach sięgających daleko w głąb otaczających je równin. Punktem centralnym rzutu jest zawsze piec lub kominek – symbol ogniska domowego. Bryły budynków stanowią kompozycję układu horyzontalnego, podkreślonego niskim dachem z wyciągniętym okapem oraz elewacjami o dużych przeszkleniach w układzie poziomym. W przypadku domów tańszych okna były niewielkie, ale liczne. Zamiast tradycyjnych ścian zewnętrznych z typowymi otworami okiennymi, w domach preriowych Wright projektował przemienne partie murów (lub drewna) i szkła występującego również w narożnikach. Uzyskane tym sposobem efekty świetlne we wnętrzach spotęgowane były wąskimi snopami światła wpadającymi przez długie, szczelinowe przeszklenia rozdzielające płaszczyzny sufitów i ścian. Wnętrza charakteryzowały się także wygodą pomieszczeń. W ich centrum znajdował się kominek, wokół którego zorganizowana była przestrzeń domu. Poszczególne pokoje połączono rozsuwanymi drzwiami. Do tego typu projektów należą: Thomas Gale House (Oak Park, 1892), Willitts House (Highland Park, Illinois, 1901), Heurtley House (Oak Park, 1902), Martin House (Buffalo, N. Jork, 1904), Robie House (Chicago, 1906), Coonley House (Riverside, Illinois, 1907), Isabel Roberts House (River Forest, Illinois, 1908).
Domy usonijne
Rozwiązania stosowane w domach preriowych rozwijał Wright od lat trzydziestych w serii domów usonijnych (Usonian‑Houses), nazwanych tak od utopijnej Usonii Samuela Butlera. Przykłady tych budynków to własny dom architekta w Taliesin (Scottville, Arizona, odbudowany po raz trzeci w 1932 roku, dwa wcześniejsze budynki w 1914 i 1925 roku zniszczył pożar), pierwszy dom Herberta i Katherine Jacobs z 1936 roku, czy dom Charlesa Weltzheimera w Oberlin, Ohio z 1948 roku. Domy usonijne miały stanowić tańsze wersje wielkich, projektowanych wcześniej willi. Z założenia niewielkie, parterowe, o uproszczonej konstrukcji, z płaskimi dachami, bez strychu i piwnic. Podobnie jak w domach preriowych, w centrum domu Wright projektował kominek, a przestrzeń wewnętrzną starał się maksymalnie otworzyć. Poszczególnym funkcjom służyć miały różne obszary domu, nie pokoje. W formie pokoi projektowane były jedynie sypialnie.
Od budownictwa wysokościowego po konstrukcje żelbetowe
W 1903 r. Wright wznosi gmach administracji handlowo‑przemysłowego przedsiębiorstwa Larkin Company w Buffalo, stanowiący układ ceglanych bloków, symetrycznie zgrupowanych wedle dwóch krzyżujących się osi. Budynek wyróżnia prostota i widoczny umiar. Architekt wprowadził tu po raz pierwszy wiele technicznych ulepszeń, takich jak ścianki wiszące, metalowe meble, wewnętrzna wspólna atrialna przestrzeń biurowa.
Żelbetową konstrukcją zainteresował się dopiero w 1905 r. Wykorzystał ją do budowy szkieletowego gmachu fabryki E‑Z w Chicago. Gmach fabryki E‑Z to pięciokondygnacyjny budynek, o fasadachfasadach podzielonych ceglanymi lizenami, między którymi znajdują się okna. Rok później żelazobeton wykorzystał Wright w konstrukcji kościoła Unitarinów w Oak Park (1906 r.). Jego układ jest całkowicie osiowy, a obie części wiąże łącznik o charakterze wspólnego przedsionka.
W latach 1915‑1922 Wright przebywał w Japonii, gdzie na osobiste zlecenie cesarza zbudował hotel Imperial. Żelbetowa konstrukcja hotelu okazała się odporna na wstrząsy sejsmiczne – budynek przetrwał trzęsienie ziemi w 1923 r. Kompleks hotelowy stanowi zespół wielu symetrycznie i horyzontalnie skomponowanych brył, z licznymi ryzalitami, uskokami, gzymsami i okapami. Wnętrza są wieloplanowe, barwne, wykładane cegłą i rzeźbioną lawą.
Wright uznał, że idealną konstrukcją dla wieżowca jest struktura naśladująca drzewo, z wyrastającymi z pnia gałęziami stanowiącymi wsporniki i podziałem na dwie części, gdzie krótsza, lecz mocniejsza część podziemna, dzięki parciu ziemi utrzymuje w pionie atakowaną przez wiatry wysmukłą część nadziemną. Dzięki tak rozumianej „organicznej” konstrukcji, projekty wieżowców autorstwa architekta również mogą być zaliczane do nurtu architektury organicznej.
W latach 1936‑1939 Wright zaprojektował zespół budynków administracyjnych Johnson Wax Headquarters w Racine, Wisconsin dla firmy S.C. Johnson & Son. Budynki powstały na potrzeby chemicznej firmy S.C. Johnson. Ich konstrukcja była żelbetowa. Na szczególną uwagę zasługuje hala biurowa, nakryta szklanym sufitem wspartym na żelbetowych podporach w formie grzybów o szerokich płaskich kapeluszach, oraz wieża laboratoryjna sześciopiętrowa, na całym niemal obwodzie każdego piętra przeszklona, dzielona pasami cegieł kryjących stropy.
Beth‑Szolom w Elkins Park to jedyna synagoga zaprojektowana prze Franka Lloyda Wrighta. Pierwsze skojarzenie przywołuje świątynie Majów, z typowym dla piramid nachyleniem ścian. Nachylone ściany nakryte są charakterystycznym stromym dachem z przezroczystego włókna szklanego. W ciągu dnia wnętrze jest oświetlone naturalnym światłem wpadającym przez półprzezroczyste ściany. Główna świątynia może pomieścić około 1020 osób. W drugiej świątyni, znajdującej się na pierwszym piętrze synagogi, może zmieścić się około stu wiernych. Główne sanktuarium znajduje się na drugim piętrze. Zarówno wnętrze, jak i cała świątynia, przypominają namiot.
Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku powstawało przez 17 lat (1942‑1959). Jest ostatnim dziełem Wrighta – architekt zmarł na sześć miesięcy przed jego otwarciem. Główna bryła budynku ukształtowana została w formie zwężającej się ku podstawie spiralnej rotundy. Połączony z nią walec mieści pomieszczenia administracyjne. Sama rotunda, nakryta szklana kopułą doświetlającą wnętrze, zawiera spiralny chodnik okrążający wnętrze w sześciu zwojach. Wnętrze muzeum miało odzwierciedlać budowę muszli: według koncepcji Wrighta goście muzeum powinni zaczynać zwiedzanie „od końca”, to znaczy wjeżdżać windą na ostatni poziom, a następnie stopniowo schodzić po wijącej się w dół wokół centralnej studni spirali. Ostatecznie zamiar został zrealizowany, a większość ekspozycji jest dziś planowana od dołu do góry. Budynek stanowi połączenie różnych kształtów: trójkątów, owali, łuków, kół i kwadratów. Znajdziemy tu owalne kolumny, powtarzające się kształty fontann i schodów, oraz okrągłe i spiralne wzory na podłogach.
Zadania
Przyporządkuj cechy stylowe do budowli domu nad wodospadem w Bear Run w Pensylwanii.
- Prosta, zwarta bryła.
- Rozczłonkowana bryła „wychodząca” w otaczającą przestrzeń.
- Niewielkie, wysoko umieszczone okna.
- Wielkie przeszklenia w układzie horyzontalnym.
- Materiały budowlane: beton, stal.
- Materiały budowlane naturalne: kamień, drewno, cegła.
- Wewnętrzna przestrzeń podzielona na odrębne pomieszczenia.
- Wewnętrzna przestrzeń otwarta.
Rozpoznaj budowle. Wpisz ich nazwy.
Do przykładów architektury dopisz miasta, w których się znajdują.
Przyporządkuj styl do powyższego zdjęcia.
- Układ symetryczny
- Układ asymetryczny
- Liczne ryzality
- Płaska elewacja bez uskoków
- Obecność gzymsów
- Kompozycja brył horyzontalna
- Wertykalna dominacja w układzie brył
- Widoczna konstrukcja żelbetowa
Zaznacz budowle organiczne.
- 1
- 2
- 3
- 4
Wskaż przeznaczenie obiektów.
Rozpoznaj, czyje mieszkania zamieszczone są na zdjęciach. Przyporządkuj właścicieli do obiektu.
Dom Herberta i Katherine Jacobs, Dom Charlesa Weltzheimera
Wybierz dwie budowle organiczne i na ich podstawie scharakteryzuj styl. W zadaniu wykorzystaj materiały źródłowe (internet, literatura).
Słownik pojęć
nurt w architekturze rozwijający się od końca XIX do lat 60. XX w., zakładający iż budownictwo powinno być kształtowane podobnie jak natura, czerpiąc z niej organiczne formy. Stosowane w architekturze organicznej materiały, motywy i podstawowe zasady porządkowania powtarzają się w całym budynku jako całości. Idea architektury organicznej odnosi się nie tylko do dosłownego związku budynków z naturalnym otoczeniem, ale także do tego, jak projekt budynku jest traktowany stanowiąc jednolity organizm. Architektura organiczna to także projekt każdego elementu budynku: od okien, po podłogi, po poszczególne krzesła, które mają wypełnić przestrzeń. Wszystko odnosi się do siebie nawzajem, odzwierciedlając porządkowanie naturze.
budownictwo willowe powstające w latach 1893‑1909 r., powiązane integralnie z otaczającym je pejzażem, dopasowując się do niego. Charakteryzują się także niskim dachem z wyciągniętym okapem oraz dużymi przeszkleniami. W przypadku domów tańszych okna były niewielkie, ale liczne. Otwarte wnętrze było więc wypełnione światłem. W centrum domu na skrzyżowaniu pomieszczeń umieszczony miał być kominek. Projekty tego typu domów powstawały przez dekadę, od ok. 1901 do 1911 r., a do najbardziej znanych należą między innymi Robie House oraz Coonley House.
frontowa ściana budynku, główna elewacja, różniąca się od pozostałych kompozycją architektoniczną. W fasadzie zlokalizowane było najczęściej główne wejście.
Źródło:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria budynków
Bibliografia
Broniewski Tadeusz, Architektura ostatnich dwóch stuleci, Wrocław, Warszawa, Kraków 1967.
Copplestone Trewin, Frank Lloyd Wright. Przegląd retrospektywny, tłum. S.W. Fiszer, Warszawa 1998.
Łysiak Waldemar, Frank Lloyd Wright, Chicago‑Warszawa 1999.
Trzeciak Przemysław, Przygody architektury XX wieku, Warszawa 1974.