Ważne daty

Technika imitacji - podstawa fugi

Fuga to jedna z najbardziej kunsztownych form muzycznych. Jej podstawy, czyli polifonię i imitacjęImitacjaimitację znano już w średniowieczu, jednak wykorzystanie ich w pełni datuje się dopiero na barok. Dziś określa się, że fuga jest najważniejszą polifoniczną formą epoki baroku, a najważniejsze i najdoskonalsze dzieła tworzył Jan Sebastian Bach.

Imitacja, czyli inaczej naśladowanie, to nazwa jednej z technik kompozytorskich. Stanowi ona podstawę form polifonicznych. Polega na powtórzeniu melodii (lub jej części) jednego z głosów w innym głosie; podczas powtarzania pierwszy z głosów wprowadza dalszą część linii melodycznej, która kontrapunktuje naśladowaną melodię.
Imitacje mogą być dzielone ze względu na różne cechy:
- interwałInterwałinterwał, w jakim występują. Może to być pryma, sekunda lub inne;
- kierunek interwałów. Imitacja w ruchu prostym ma taki sam kierunek interwałów, w ruchu przeciwnym (czyli inwersjiInwersjainwersji) kierunek jest przeciwny względem oryginału, a w ruchu wstecznym (czyli raku) polega na odtworzeniu tematu od końca;
- zmiany rytmiczne. Imitacja z pomniejszonymi wartościami rytmicznymi melodii to dyminucjaDyminacjadyminucja, a z powiększonymi to augmentacjaAugmentacjaaugmentacja.

Fuga w średniowieczu i renesansie

Jedną z najstarszych form polifonicznych jest kanon, polegający na tzw. imitacji kanonicznej, która jest ścisłym powtarzaniem melodii w przesunięciu czasowym. Melodia jest skonstruowana w taki sposób, by być dla siebie samej kontrapunktem. Kanon może być zróżnicowany z uwagi na ilość głosów (najczęściej od dwóch do czterech) oraz czas opóźnienia ich wejść, interwał imitacji, środki polifoniczne (np. użycie raka oraz augmentacji) czy zakończenie. Tzw. kanon kołowy (inaczej rota) posługuje się imitacją w ruchu prostym z melodią w unisonie, który może powtarzać się bez końca.

Należy rozróżnić znaczenie terminu kanon - może on oznaczać technikę kanoniczną, może też być osobną formą muzyczną.

RSP8iDxgz7MI61

Ilustracja przedstawia manuskrypt średniowiecznego kanonu z XIII wieku Summer is icumen in.

Wśród renesansowych form dwie określa się jako najważniejsze w kształtowaniu się barokowej fugi. Są to ricercar oraz canzona, które były bardzo popularne w XVI wieku.

Ricercar imitacyjny był przeznaczony na zespół instrumentalny bądź na instrument solowy, taki jak lutnia czy organy. Wykształcił się z motetuMotetmotetu przeimitowanego i zawierał szereg tematów podlegających przeprowadzeniom. Wraz z rozwojem formy tematy były redukowane; najpopularniejsza forma ricercaru (z której powstała fuga) operowała jednym tematem.

Canzona to kolejna z form korzystających z techniki imitacyjnej. Odróżnia się od ricercaru o wiele większą swobodą w korzystaniu z tej techniki. Inne jest też jej pochodzenie - canzona jako utwór instrumentalny wywodzi się od transkrypcji chansonsChansonchansons (pieśni świeckich) na lutnię oraz instrumenty klawiszowe.

R1MhCH9At5kq91

Na ilustracji jest zdjęcie lutni - jednego z instrumentów, na który powstawały canzony. Zbudowana jest z pudła rezonansowego, przypominającego kształtem przeciętą na pół gruszkę. W środku pudła jest ażurowy otwór. Ma szeroką, krótką, prostokątną, połączoną z pudłem rezonansowym szyjkę. Całość zakończona jest rzeźbioną, umieszczoną pod kątem w stosunku do szyjki główkę.

Wykształcenie się formy fugi barokowej

Na XVII wiek określa się czas powstania fugi jako formy. W poprzednich epokach termin fuga miał różne znaczenia - podczas średniowiecza oznaczał on kontrapunkt, natomiast w czasie renesansu utwór z wykorzystaniem techniki imitacyjnej. Ostatecznie połączenie form ricercaru, canzony, a także innych utworów zawierających imitację skrystalizowało fugę. Najczęściej zawierała ona od dwóch do sześciu głosów, a od połowy XVIII wieku była oparta na systemie dur‑moll. Istotną kwestią jest też budowa fugi, która została omówiona na kolejnym slajdzie. Większość fug składa się z trzech lub czterech części, jednak nie jest to reguła. Zbiór Das Wohltemperierte Klavier Jana Sebastiana Bacha zawiera zarówno fugi o trzech i czterech, jak i o dwóch lub większej ilości części. Ponadto istnieją fugi o więcej niż jednym temacie - najczęściej są to dwa, z rzadka trzy, a do wyjątków należą cztery tematy. Tak, jak kanon, fuga może być samodzielnym utworem lub częścią większej formy.

Rev7JnMrQwkQj1

Ilustracja przedstawia portret rysunkowy Jana Sebastiana Bacha. Jest on czarno-biały i uproszczony. Kompozytor ma na głowie perukę o długich, kręconych włosach. Na dole widnieje napis Johann Sebastian Bach.

Budowa fugi

Temat (tzw. dux) jest najważniejszą częścią fugi; jest wprowadzany przez jeden z głosów, rozpoczynając utwór. Często zawiera motyw czołowy (czoło), czyli najbardziej charakterystyczny zwrot, który poprzez swoją wyrazistość jest łatwo zauważalny (co jest ważne, kiedy w utworze dochodzi do znacznego zagęszczenia głosów). Sam temat może być jednoczęściowy (attacca, posiada tylko czoło), dwuczęściowy (soggetto, ma czoło oraz ewolucję lub kodę) lub trzyczęściowy (andamento, posiada czoło, ewolucję oraz kodę).

Odpowiedź to głos imitujący temat, najczęściej w kwincie bądź kwarcie. Może być realna, która niezależnie od harmonii utworu powtarza kolejne dźwięki z dokładną transpozycją lub tonalna, która przestrzega stosunków harmonicznych.

Kontrapunkty to prowadzone wraz z tematem głosy, które pomagają w określaniu tonacji i przeprowadzaniu jej zmian. Kontrapunkt stały to jedna linia melodyczna, która zawsze towarzyszy tematowi; zmienny zakłada różne linie melodyczne przy każdym wystąpieniu tematu.

Przeprowadzenia to części fugi, kiedy temat pojawia się w różnych głosach. Ekspozycja to pierwsze przeprowadzenie tematu. Jeśli temat pojawi się we wszystkich głosach, to przeprowadzenie jest kompletne, jeśli pojawi się tylko w części, jest niekompletne, a jeśli w części będzie więcej niż raz, to przeprowadzenie nazywamy nadkompletnym.

Łączniki i epizody to bardziej swobodne części, w których temat nie występuje (czasem kompozytorzy wykorzystują jego fragmenty, jednak nigdy całość).

Koda (lub coda) to ostatni odcinek utworu, stanowiący jego zakończenie. Często występuje w niej nuta pedałowa, która tworzy podstawę basową, opierając się na I, V lub IV stopniu tonacji.

R7O8N7mtotUrd

Jan Sebastian Bach "Preludium"

Fuga wśród kompozycji Jana Sebastiana Bacha

Wśród wielu utworów stworzonych przez Bacha można odnaleźć sporą ilość fug. Historycy są zgodni co do tego, iż fuga w twórczości tego kompozytora osiągnęła doskonałość formalną, fakturalną oraz wyrazową. Najważniejsze dzieła Bacha to dwa zbiory - dwutomowy Das Wohltemperierte Klavier oraz Kunst der Fuge.

Das Wohltemperierte Klavier, czyli równie temperowany (tyczy się to strojenia) instrument klawiszowy to dwutomowy zbiór preludiów oraz fug. Pierwszy tom pochodzi z 1722 roku, drugi - z ok. 1744. W każdym z nich znajdują się dwadzieścia cztery polifoniczne cykle, które stanowią prezentację wszystkich tonacji istniejących w ramach stroju równomiernie temperowanego. Są ułożone w porządku jednoimienno‑chromatycznym: C‑dur, c‑moll, Cis‑dur, cis‑moll, D‑dur, d‑moll etc. Większość fug jest trzy- lub czterogłosowa i operuje jednym tematem.

Kunst der Fuge, czyli Sztuka fugi, to ostatnie z dzieł Bacha. Nie sprecyzował on obsady wykonawczej; utwory utrzymane są w tonacji d‑moll. Cykl jest przykładem na polifoniczne wariacje, dla których pierwszy utwór jest tematem. Ostatnia z fug nie została dokończona; miała posiadać cztery tematy, z których czwarty składał się z dźwięków B‑A-C‑H.

RpeCnTpGH5wQs

Ilustracja przedstawia zapis nutowy. Cztery zamieszczone na pięciolinii nuty odczytujemy w zapisie literowym B A C H.

Motyw B‑A‑C‑H w pracach najbardziej znanych kompozytorów romantyzmu

R7QaeSocwZVBL

Ilustracja interaktywna grafikę przedstawiającą Jana Sebastiana Bacha. Kompozytor ma skupiony wyraz twarzy. Ma na głowie siwą perukę z falowanymi włosami. Ubrany jest w białą koszulę oraz ciemną kamizelkę i marynarkę z metalowymi, zdobionymi guzikami. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Temat B-A-C-H jest najbardziej znany z niedokończonej, ostatniej fugi ze zbioru Kunst der Fuge. Nie oznacza to jednak, iż jest to jedyne zastosowanie przez Bacha zapisu swojego nazwiska w nutach. Kompozytor wykorzystywał ten fakt już wcześniej, np. w sinfonii f-moll (BWV 795) czy fudze h-moll z pierwszego tomu das wohltemperierte Klavier. Popularność motywu wzrosła mocniej w XIX wieku, kiedy to Bach oraz jego muzyka stała się obiektem mocnego zainteresowania. Wtedy inni kompozytorzy zaczęli umieszczać B-A-C-H we własnych utworach. Ulrich Prinz wymienia ponad czterysta takich dzieł.

Ilustracja interaktywna grafikę przedstawiającą Jana Sebastiana Bacha. Kompozytor ma skupiony wyraz twarzy. Ma na głowie siwą perukę z falowanymi włosami. Ubrany jest w białą koszulę oraz ciemną kamizelkę i marynarkę z metalowymi, zdobionymi guzikami. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Temat B-A-C-H jest najbardziej znany z niedokończonej, ostatniej fugi ze zbioru Kunst der Fuge. Nie oznacza to jednak, iż jest to jedyne zastosowanie przez Bacha zapisu swojego nazwiska w nutach. Kompozytor wykorzystywał ten fakt już wcześniej, np. w sinfonii f-moll (BWV 795) czy fudze h-moll z pierwszego tomu das wohltemperierte Klavier. Popularność motywu wzrosła mocniej w XIX wieku, kiedy to Bach oraz jego muzyka stała się obiektem mocnego zainteresowania. Wtedy inni kompozytorzy zaczęli umieszczać B-A-C-H we własnych utworach. Ulrich Prinz wymienia ponad czterysta takich dzieł.

1

1. Temat B-A-C-H jest najbardziej znany z niedokończonej, ostatniej fugi ze zbioru Kunst der Fuge. Nie oznacza to jednak, iż jest to jedyne zastosowanie przez Bacha zapisu swojego nazwiska w nutach. Kompozytor wykorzystywał ten fakt już wcześniej, np. w sinfonii f-moll (BWV 795) czy fudze h-moll z pierwszego tomu das wohltemperierte Klavier. Popularność motywu wzrosła mocniej w XIX wieku, kiedy to Bach oraz jego muzyka stała się obiektem mocnego zainteresowania. Wtedy inni kompozytorzy zaczęli umieszczać B-A-C-H we własnych utworach. Ulrich Prinz wymienia ponad czterysta takich dzieł.

R4a1NjXdQwPmT

Ilustracja interaktywna przedstawia poster z wizerunkiem Roberta Schumanna. Jest ona czarno-biała i sprawia wrażenie rozmazanej. Młody kompozytor ma poważny wyraz twarzy, ciemne włosy i wyraźnie zaznaczone ciemne brwi. Na dole drukowanymi literami napisano Robert Schumann. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Robert Schumann był jednym z najważniejszych kompozytorów epoki romantyzmu. Stworzył on cykl sześciu fug wykorzystujących motyw B-A-C-H (op. 60), które były przeznaczone na organy.

Ilustracja interaktywna przedstawia poster z wizerunkiem Roberta Schumanna. Jest ona czarno-biała i sprawia wrażenie rozmazanej. Młody kompozytor ma poważny wyraz twarzy, ciemne włosy i wyraźnie zaznaczone ciemne brwi. Na dole drukowanymi literami napisano Robert Schumann. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Robert Schumann był jednym z najważniejszych kompozytorów epoki romantyzmu. Stworzył on cykl sześciu fug wykorzystujących motyw B-A-C-H (op. 60), które były przeznaczone na organy.

1

1. Robert Schumann był jednym z najważniejszych kompozytorów epoki romantyzmu. Stworzył on cykl sześciu fug wykorzystujących motyw B-A-C-H (op. 60), które były przeznaczone na organy.

R1dSgHIHxZhD2

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białą fotografię Franza Liszta. Kompozytor jest w starszym wieku i ma poważny wyraz twarzy. Włosy ma zaczesane do góry, siwe, w długości do ucha. Ubrany jest w ciemną marynarkę, spod której wyłania się kołnierz białej koszuli. Lewą rękę ma włożoną pod zapiętą połę marynarki. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Franz Liszt to kolejny z ważnych dla romantyzmu kompozytorów. Stworzył on Fantazję i fugę na temat B-A-C-H, przeznaczone na organy. Kilkanaście lat po skomponowaniu powstała transkrypcja i aranżacja utworu na fortepian.

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białą fotografię Franza Liszta. Kompozytor jest w starszym wieku i ma poważny wyraz twarzy. Włosy ma zaczesane do góry, siwe, w długości do ucha. Ubrany jest w ciemną marynarkę, spod której wyłania się kołnierz białej koszuli. Lewą rękę ma włożoną pod zapiętą połę marynarki. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Franz Liszt to kolejny z ważnych dla romantyzmu kompozytorów. Stworzył on Fantazję i fugę na temat B-A-C-H, przeznaczone na organy. Kilkanaście lat po skomponowaniu powstała transkrypcja i aranżacja utworu na fortepian.

1

1. Franz Liszt to kolejny z ważnych dla romantyzmu kompozytorów. Stworzył on Fantazję i fugę na temat B-A-C-H, przeznaczone na organy. Kilkanaście lat po skomponowaniu powstała transkrypcja i aranżacja utworu na fortepian.

R1JUlJfWR3Ce7

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białą fotografię Johannesa Brahmsa. Kompozytor jest w starszym wieku. Jego włosy są siwe, zaczesane do tyłu i sprawiają wrażenie niedokładnie ułożonych. Mężczyzna ma wąsy i długą brodę. Ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę, jasną ozdobę przypominającą kokardę lub musznik oraz ciemną kamizelkę i marynarkę. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Johannes Brahms to kolejny z kompozytorów, który w swoich dziełach odniósł się do twórczości Bacha. Napisał on fugę as-moll na organy, w której pojawia się charakterystyczny motyw.

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białą fotografię Johannesa Brahmsa. Kompozytor jest w starszym wieku. Jego włosy są siwe, zaczesane do tyłu i sprawiają wrażenie niedokładnie ułożonych. Mężczyzna ma wąsy i długą brodę. Ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w białą koszulę, jasną ozdobę przypominającą kokardę lub musznik oraz ciemną kamizelkę i marynarkę. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Johannes Brahms to kolejny z kompozytorów, który w swoich dziełach odniósł się do twórczości Bacha. Napisał on fugę as-moll na organy, w której pojawia się charakterystyczny motyw.

1

1. Johannes Brahms to kolejny z kompozytorów, który w swoich dziełach odniósł się do twórczości Bacha. Napisał on fugę as-moll na organy, w której pojawia się charakterystyczny motyw.

RtqC4Sml3fGoo

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białe zdjęcie Mikołaja Rimskiego - Korsakowa. Kompozytor siedzi na krześle, ma nogę założoną na nogę. Jest to mężczyzna w starszym wieku z poważną miną. Jego włosy są dość siwe, zaczesane do tyłu, choć delikatnie unoszące się ku górze. Ma długą siwą brodę i długie wąsy. Na nosie ma okrągłe okulary. Ubrany jest w białą koszulę, wzorzysty krawat, zapiętą ciemną kamizelkę i marynarkę zapiętą tylko na jeden górny guzik oraz ciemne spodnie. Na prawej pole marynarki u góry znajduje się skośna kieszeń, a spod kamizelki wystaje kawałek łańcucha, być może od zegarka. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Mikołaj Rimski-Korsakow był jednym z pierwszych kompozytorów, którzy odnosili się do znanego motywu, jednak nie korzystali przy tym wyłącznie formy fugi lub organów. Stworzył on cykl sześciu wariacji opartych o temat B-A-C-H (op. 10), który był przeznaczony na fortepian. Tylko jedna z nich była fugą.

Ilustracja interaktywna przedstawia czarno - białe zdjęcie Mikołaja Rimskiego - Korsakowa. Kompozytor siedzi na krześle, ma nogę założoną na nogę. Jest to mężczyzna w starszym wieku z poważną miną. Jego włosy są dość siwe, zaczesane do tyłu, choć delikatnie unoszące się ku górze. Ma długą siwą brodę i długie wąsy. Na nosie ma okrągłe okulary. Ubrany jest w białą koszulę, wzorzysty krawat, zapiętą ciemną kamizelkę i marynarkę zapiętą tylko na jeden górny guzik oraz ciemne spodnie. Na prawej pole marynarki u góry znajduje się skośna kieszeń, a spod kamizelki wystaje kawałek łańcucha, być może od zegarka. Na ilustracji znajduje się pulsujący punkt, po jego jego otwarciu pokazuje się informacja 1. Mikołaj Rimski-Korsakow był jednym z pierwszych kompozytorów, którzy odnosili się do znanego motywu, jednak nie korzystali przy tym wyłącznie formy fugi lub organów. Stworzył on cykl sześciu wariacji opartych o temat B-A-C-H (op. 10), który był przeznaczony na fortepian. Tylko jedna z nich była fugą.

1

1. Mikołaj Rimski-Korsakow był jednym z pierwszych kompozytorów, którzy odnosili się do znanego motywu, jednak nie korzystali przy tym wyłącznie formy fugi lub organów. Stworzył on cykl sześciu wariacji opartych o temat B-A-C-H (op. 10), który był przeznaczony na fortepian. Tylko jedna z nich była fugą.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna