Geniusz barokowej rzeźby – Gianlorenzo Bernini, cz. 2
Ważne daty
1598‑1680 – lata życia Gian Lorenzo Berniniego
1606 – 1680 - przeniesienie się i pobyt w Rzymie
1655 - krótki pobyt w Paryżu na zaproszenie króla Ludwika XIV
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gian Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować cechy twórczości Berniniego jako artysty barokowego;
opisywać mecenat artystyczny artysty;
określać miejsca przechowywania rzeźb Berniniego;
prezentować, na czym polega odejście od figury serpentinata na rzecz wyznaczonych punków patrzenia;
analizować i interpretować wskazanych rzeźb artysty.
Realizm portretowych popiersi Berniniego
Popiersia portretowe pełnią istotną rolę w twórczości rzeźbiarskiej Berniniego. Są wśród nich zarówno portrety oficjalne (papieskie i królewskie), jak i osobiste. Wszystkie są doskonałym studium modela, w którym artysta łączy realizm przedstawienia z osobowością, dokonując dokładnej analizy psychologicznej. Z młodzieńczego okresu twórczości pochodzi energiczny wizerunek kardynała Scipione’a Borghese, artystycznego mecenasa artysty.
1.
Twarz kardynała jest silna, okrągła.
2.
Spojrzenie sprawia wrażenie zawieszonego na chwilę w przestrzeni, cechuje je przenikliwość.
3.
W niedopiętym guziku Bernini wyraził ironię.
Najbardziej osobistym dziełem jest Popiersie Costanzy Bonarelli, byłej żony Mattea Bonarelli’ego, jednego z uczniów i współpracowników Berniniego. Rzeźba zwraca uwagę erotyzmem, lekkością i intymnością. Zakochany w pięknej Costanzy Gian Lorenzo, dowiedziawszy się o romansie 18‑letniej kobiety z jego bratem Luigim, dokonał na niego napaści i polecił okaleczenie twarzy pięknej kobiety. Po interwencji Urbana VIII Luigi za udział w bójce został wygnany do Bolonii, Costanza za cudzołóstwo trafia do więzienia, gdzie także znaleźli się Gian Lorenzo i jego służący. Papież wykupił artystę i nakazał mu poślubić Caterinę Tezio, córkę prawnika, najpiękniejszą kobietę w mieście.
1.
Z twarzy Costanzy oraz jej spojrzenia emanuje pożądanie
2.
Wyeksponowany dekolt, wyłaniający się spod niedbale uchylonej bluzki/sukni wpływa na erotyczny charakter popiersia.
3.
Uchylone usta kojarzą się ze stanem ekstazy.
4.
Realizm podkreśla opracowanie faktury ubrania, włosów oraz blizna na twarzy.
Popiersie Francesca I d'Este, księcia Modeny jest typowym dla baroku ujęciem portretowym, łączącym okazałość z finezją, dekoracyjność z dynamiką. Mężczyzna ubrany jest w zarzucony na zbroję płaszcz z zapiętym pod szyją, koronkowym kołnierzem, ma głowę skierowaną w lewo, zdobi ją bogata peruka. Kilkanaście lat później, podczas pobytu w Paryżu, Bernini sportretował Ludwika XIV, będący wariacją na temat popiersia Francesca I d'Este.
Barokowy charakter nagrobków Berniniego
Jedną z najwcześniejszych prac Berniniego o charakterze sepulkralnym jest popiersie Nagrobka Giovanniego Battisty Santoniego, które wykonał dla kościoła Santa Prassede w Rzymie, mając 11 lat. Rzeźba cechuje się dbałością o detale i klasycznym realizmem.
Z typowo renesansowym typem nagrobka zerwał już Michał Anioł Buonarotti, przedstawiając postacie w pozycji siedzącej (Nagrobek Medyceuszy). Taką koncepcją posłużył się także Bernini w powstającym etapami grobowcu swojego protektora, papieża Urbana VIII. Artysta zaprojektował go jako sarkofagsarkofag oparty na efektach kolorystycznych – marmurowej, czarnej tumby, z której wyłania się szkielet zapisujący na tablicy imię papieża, także z marmuru białych personifikacji Sprawiedliwości i Miłosierdzia (Caritas) oraz postaci papieża odlanej z brązu i złoconej. Całość zamieścił na tle niszy wykładanej kolorowymi marmurami.
1.
Z czarnej tumby (główna część gotyckich lub renesansowych grobowców w kształcie kamiennej skrzyni ozdobionej płaskorzeźbami), ustawionej na płycie z kolorowego marmuru, wyłania się kościotrup zapisujący imię papieża na czarnej płycie.
2.
Alegoria sprawiedliwości wsparta o tumbę trzyma w ręku swój atrybut – miecz.
3.
Personifikacja Miłosierdzia (Caritas) trzyma dziecko.
4.
Na tronie zasiada papież w pontyfikalnym stroju z ręką w geście błogosławieństwa.
5.
Na postumencie zamieszczone zostały pszczoły – herbowy znak rodu Barberinich.
Podobny schemat Bernini zastosował w Grobowcu Aleksandra VII, jednak zamiast tronującego papieża z gestem błogosławieństwa Gian Lorenzo przedstawił go jako modlący się, pozbawiony oznak dostojeństwa i chwały. Posąg zmarłego otaczają cztery postacie – alegoryczne Roztropność z wężem, Miłosierdzie, Sprawiedliwość i niebędąca alegorią, ale odnosząca się do moralnego pojęcia Prawda. Bernini wykorzystał też umieszczone pod draperią drzwi jako metaforyczne wejście do komnaty grobowej, z której ramię w geście memento morimemento mori wyciąga odlana z brązu Śmierć ze złotą klepsydrą.
Barokowe fontanny Berniniego
W okresie baroku fontanny stały się modne i stanowiły ważny element miejskich placów. Bernini wprowadził bo basenu fontanny rzeźbę jako element dominujący, kompozycyjnie rozbudowanej i posiadającej wiele punktów widzenia. Na Piazza Barberini, w pobliżu pałacu papieskiej rodziny, znajduje się Fontanna Trytona (Fontana del Tritone), stworzona za pontyfikatu Urbana VIII. Fontanna składa się z czterech skierowanych na wszystkie strony świata delfinów, na których ogonach znajduje muszla z klęczącym bogiem morskim Trytonem, grającym na muszli, z której wypływa woda. Papieskie insygnia oraz trzy pszczoły – metafora bezinteresownego działania oraz herb Barberinich, służą gloryfikacji pontyfikatu Urbana VIII.
1.
Kompozycja rzeźby jest dwudzielna – delfiny i Tryton.
2.
Herb Barberinich z pszczołami.
3.
Tryton grający na morskiej, zakręconej muszli.
4.
Delfiny spijają wodę z basenu.
5.
Papieskie insygnia.
Najbardziej widowiskową i monumentalną fontanną Berniniego jest zamówiona przez Innocentego X Fontanna Czterech Rzek. Jej centrum stanowi egipski obeliskobelisk z gołębiem trzymającym w dziobie gałązkę oliwną – symbol pokoju oraz emblemat rodu Pamphilich, z którego pochodził Innocenty X. Obelisk otaczają alegorie największych rzek świata: Nilu, Gangesu, Dunaju oraz Rio de la Plata, reprezentujących cztery kontynenty, umiejscowione pomiędzy charakterystycznymi dla nich zwierzętami i roślinnością. Na podstawie obelisku zamieszczony został papieski herb.
1.
Alegoria rzeki Ganges
2.
Alegoria rzeki Rio del Plata
3.
Alegoria rzeki Nil
4.
Alegoria rzeki Dunaj
Na pograniczu rzeźby i architektury – baldachim i tron w Bazylice św. Piotra
Po wstąpieniu Urbana VIII na papieski tron Bernini otrzymał zlecenie na zagospodarowanie skrzyżowania naw w Bazylice św. Piotra, gdzie znajdował się grób św. Piotra. Zaprojektowane przez artystę cyboriumcyborium, czyli baldachimbaldachim łączył elementy rzeźby i architektury. Gian Lorenzo wykorzystał antyczne brązowe kraty z Panteonu, zamykające wejście do przedsionka. Baldachim wsparty jest na czterech kolumnach nawiązujących do antycznej Świątyni Salomona oraz przegrody kolumnowej we wczesnochrześcijańskiej Bazylice św. Piotra.
Trzony kolumn zdobią liście oliwkowe i laurowe, odnoszące się do wielkiego zamiłowania papieża Urbana VIII do poezji, a także stylizowane motywy jaszczurek (będących aluzją do nowych narodzin i poszukiwania Boga) oraz pszczół. Te ostatnie są motywem charakterystycznym dla herbu Barberinich i występują także na marmurowych bazach kolumn. Cztery kolumny spięte są od góry belkowaniem z wklęsłym gzymsem, znamiennym dla architektury baroku. Górna część baldachimu ma formę czterech stylizowanych grzbietów delfinów, co obrano dla nadania lekkości całej strukturze i nie są tego w stanie zaburzyć nawet cztery pełnoplastyczne posągi, ustawione na osi kolumn. Są one ożywione typowym sposobem dla sztuki baroku, czyli przez nierównomiernie nałożone złocenia.
Źródło: http://www.isztuka.edu.pl/i-sztuka/node/414 (dostęp z dnia 31.03.2018)
1.
Baldachim - fragment kolumn ze zwieńczeniem.
2.
Kolumna – detal z dekoracją roślinno-figuralną.
Ostatnim wielkim dziełem projektowanym przez Berniniego we wnętrzu Bazyliki św. Piotra, zleconym przez Aleksandra VII, jest oprawa dla Cathedra Petri, będąca według legendy tronem św. Piotra, zespolona pod względem artystycznym z baldachimem. Gian Lorenzo wykorzystał efekty naturalnego światła, włączając w kompozycję projektu okno znajdujące się w apsydzie. Tron ustawiony został na obłokach; u dołu stanęli czterej Ojcowie Kościoła w bogato drapowanych szatach, a u góry umieszczono wieniec aniołów dookoła gołębicy Ducha Świętego, wykonanej w witrażu.
Znaczenie Berniniego dla sztuki baroku
Zapoznaj się z audiobookiem podsumowującym twórczość Berniniego. Na podstawie tych informacji i wybranych dzieł artysty uzasadnij, że Gian Lorenzo jest typowym przedstawicielem baroku.
Siła ukryta w kamieniu
Wskaż imiona papieży, dla których zostały przeznaczone nagrobki.
Rozpoznaj przedstawione w rzeźbie alegorie.
Rozpoznaj rodzaj zaprezentowanego poniżej zabytku. Uzupełnij jego nazwę.
................ nad grobem św. Piotra.
Na podstawie treści lekcji, omów budowę baldachimu znajdującego się nad grobem świętego Piotra w bazylice świętego Piotra.
Uzupełnij dane o poniższym obiekcie.
Nazwa obiektu: Tron św. ............
Zleceniodawca: ............................
Postać oznaczona literą A: Święty ................
Postać oznaczona litera B: Święty ................
Wymień części, z jakich składa się kompleks rzeźb „Tron świętego Piotra”.
Słownik pojęć
1. osłona z tkaniny umocowana nad tronem, łożem lub rozpięta na drążkach, noszona nad władcami, dostojnikami lub nad przedmiotami kultu; 2. dekoracyjny element w kształcie daszka, umieszczony np. nad amboną.
1. daszek w kształcie baldachimu nad ołtarzem, popularny w bazylikach wczesnochrześcijańskich, w sztuce romańskiej i gotyckiej; 2. ozdobna puszka lub puchar z przykrywą do przechowywania komunikantów w tabernakulum.
pamiętaj o śmierci – słowa pozdrowienia i pożegnania, używane w zakonach trapistów, kartuzów i kamedułów.
pomnik w kształcie ostrosłupa.
grobowiec w kształcie trumny z kamienia, rzadziej z drewna lub metalu.
Słownik pojęć opracowano na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Ałpatow M., Historia sztuki, tom 3, Renesans i Barok, Arkady, Warszawa 1964
Białostocki J., Gian Lorenzo Bernini, Arkady, Warszawa 1980
Białostocki J., Sztuka cenniejsza niż złoto, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001
Stopczyk S., Geniusze rzeźby, WSiP, Warszawa 1991
Tomkiewicz W., Piękno wielorakie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971