Ważne daty

Agogika jako ważny element dzieła muzycznego

AgogikaAgogikaAgogika to jeden z elementów dzieła muzycznego, który zajmuje się wszystkimi zjawiskami, dotyczącymi tempa w utworach muzycznych. Samo słowo agogika pochodzi od greckiego agōgḗ, które oznacza prowadzenie lub kierowanie.

Źródło:Źródło:Źródło:

Samo tempoTempotempo utworu jest wyjątkowo ważnym elementem - zbyt szybkie lub wolne wykonanie może diametralnie zmienić zamysł kompozytora. Z tego powodu twórcy próbowali określić, z jaką szybkością powinno się wykonywać ich utwory. Początkowo ustalenia dotyczyły głównie czynności wykonywanych przez ludzi, takich jak kroczenie lub uderzenia serca. Z czasem powstały oznaczenia słowne, które były zapisywane na początku utworów; wraz z rozwojem urządzeń mechanicznych oraz zegarów pojawiły się nowe sposoby na ustalanie tempa, takie jak uderzenia na minutę (odmierzane przez metronom) oraz podawanie czasu trwania w minutach i sekundach.

Rozwój słownych określeń tempa przypada na epokę baroku. To wtedy kompozytorzy zaczęli umieszczać w zapisie nutowym wskazówki, dotyczące szybkości wykonania utworu.

Warto pamiętać, iż nazwy poszczególnych temp są w języku włoskim. Zdarza się jednak, że określenia są pisane w języku ojczystym kompozytora - najczęściej francuskim (już w baroku, np. lent, czyli wolno), niemieckim (od czasu Beethovena; np. lebhaft, czyli żywo) lub angielskim (szczególnie w muzyce rozrywkowej; np. fast - szybko). Często zdarza się, że określenie tempa (i dodatkowo tonacji) jest używane jako nazwa utworu, jak Adagio g‑moll na smyczki i organy Thomasa Albinoniego.

RxQCkIxzGN8l51

Ilustracja przedstawia zdjęcie fragmentu partytury. Wśród zapisu nutowego widnieją słowne oznaczenia tempa (po niemiecku).

Oznaczenia agogiczne

Najważniejszy z podstawowych podziałów agogiki to rozróżnienie na tempa wolne, umiarkowane oraz szybkie. W każdej z tych grup można wymienić podstawowe określenia tempa. Są one w języku włoskim, jednak w celu lepszego zrozumienia, podana zostanie również polska nazwa.

• graveGravegrave - ciężko,

• largoLargolargo - szeroko,

• larghettoLarghettolarghetto - dość szeroko (nieco szybciej niż largo),

• lentoLentolento - powoli,

• adagioAdagioadagio - wolno.

• andanteAndanteandante - z wolna, w tempie spokojnego kroku,

• andantinoAndantinoandantino - nieco żywiej niż andante,

• moderatoModeratomoderato - umiarkowanie,

• allegrettoAllegrettoallegretto - dość żywo (nieco wolniej niż allegro).

• allegroAllegroallegro - prędko, ruchliwie,

• vivoVivovivo - żywo,

• vivaceVivacevivace - z ożywieniem,

• vivacissimoVivacissimovivacissimo - bardzo żywo,

• prestoPrestopresto - szybko,

• prestissimoPrestissimoprestissimo - bardzo szybko.

RgbBBenlSkiXi1

Ilustracja przedstawia zapis nutowy ze słownym oznaczeniem tempa (po włosku). W pierwszej pięciolinii klucz wiolinowy, w drugiej basowy. Za kluczami dwa bemole b i es. Na wszystkich pięcioliniach zapisane są nuty. Zaraz za kluczami i bemolami nad pierwszą pięciolinią - oznaczenie tempa: largo. Po sześciu taktach nowe oznaczenie - moderato.

Przytoczone określenia tylko w przybliżeniu precyzują tempo utworu. Każdy z wykonawców, który sam ma ocenić, jak szybkie jest tempo allegro poda nieco inną odpowiedź. Niektórym twórcom zależy na bardzo dokładnym uściśleniu tempa oraz charakteru swojego dzieła. W tym celu powstały dodatkowe określenia, które mają dodatkowo wpłynąć na wykonanie:

• maestosoMaestosomaestoso - majestatycznie; przykład - allegro maestoso, czyli prędko i majestatycznie,

• moltoMoltomolto - bardzo; przykład - molto vivo, czyli bardzo żywo,

• assaiAssaiassai - dość; przykład - adagio assai, czyli dość wolno,

• alla - tak jak; przykład - alla marcia, czyli marszowo,

• cantabileCantabilecantabile - śpiewnie; przykład - adagio cantabile, czyli wolno i śpiewnie,

• lacrimosoLacrimosolacrimoso - żałobnie; przykład - moderato lacrimoso, czyli umiarkowanie i żałobnie.

Dodatkowych określeń jest wyjątkowo sporo, a część kompozytorów dodaje swoje własne uwagi, które mają wpłynąć na wykonanie. Pomimo tego, tempo utworu określone słownie na zapisie nutowym jest w dalszym ciągu nieprecyzyjne i podaje szybkość wykonania w przybliżeniu.

Tempo może ulegać zmianie podczas trwania utworu. Czasem stosuje się także chwilowe zmiany agogiczne, czyli przyspieszenia lub zwolnienia. Używa się takich określeń, jak:

• accelerandoAccelerandoaccelerando - przyspieszając,

• allargandoAllargandoallargando - zwalniając albo: coraz wolniej,

• animandoAnimandoanimando - ożywiając,

• ritardantoRitardantoritardanto - opóźniając.

Powrót do pierwotnego tempa następuje po terminach:

• a tempoA tempoa tempo - wrócić do poprzedniego tempa,

• tempo I, tempo primo - tempo pierwotne.

Ważne jest też określenie rubatoRubatorubato, które oznacza pewnego rodzaju chwiejność tempa. Zakłada przedłużanie niektórych nut i skracanie innych w taki sposób, żeby cały takt trwał tyle samo. Włoskie słowo rubare oznacza kraść; rubato zabiera („kradnie”) część czasu trwania niektórych nut, żeby móc oddać go innym. Ten zabieg jest stosowany od XVIII wieku; używali go podczas swoich wykonań, m. in. Wolfgang Amadeusz Mozart oraz Fryderyk Chopin.

Słuchanie utworów muzycznych

Sonata cis‑moll op. 27 nr 2, czyli znana Sonata księżycowa to utwór Ludwiga van Beethovena. Wysłuchaj pierwszej części, czyli Adagio sostenuto. Jak już wiesz, adagio oznacza wolno; sostenuto natomiast - powściągliwie. Postaraj się usłyszeć, w jaki sposób wykonawca realizuje intencję kompozytora.

Rc0fl0i6nv7At

Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy. Nad podwójną pięciolinią z nutami umieszczony jest napis „Adagio sostenuto”. Na górnej pięciolinii - przeznaczonej dla prawej ręki pianisty, znajdują się połączone trójkami rozłożone akordy. Na dolnej pięciolinii - przeznaczonej dla lewej ręki - znajdują się długie podwójne dźwięki. Po naciśnięciu punktu interaktywnego zostanie wyświetlona informacja dodatkowa: Ludwig van Beethoven Sonata cis-moll opus 27 numer 2, część I - Adagio sostenuto. Dzieło skomponowane zostało z dedykacją dla siedemnastoletniej uczennicy, hrabiny Giulietty Guicciardi latem 1801 roku. Wykonawca: Alfred Brendel. Pod napisem znajduje się przycisk do uruchamiania muzyki. Utwór jest bardzo smutny, spokojny, w większości przygnębiający, czasami pojawiają się bardziej optymistyczne tony. Można to porównać do tego jakby przez „ciemne chmury przedzierały się promienie światła”

Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy. Nad podwójną pięciolinią z nutami umieszczony jest napis „Adagio sostenuto”. Na górnej pięciolinii - przeznaczonej dla prawej ręki pianisty, znajdują się połączone trójkami rozłożone akordy. Na dolnej pięciolinii - przeznaczonej dla lewej ręki - znajdują się długie podwójne dźwięki. Po naciśnięciu punktu interaktywnego zostanie wyświetlona informacja dodatkowa: Ludwig van Beethoven Sonata cis-moll opus 27 numer 2, część I - Adagio sostenuto. Dzieło skomponowane zostało z dedykacją dla siedemnastoletniej uczennicy, hrabiny Giulietty Guicciardi latem 1801 roku. Wykonawca: Alfred Brendel. Pod napisem znajduje się przycisk do uruchamiania muzyki. Utwór jest bardzo smutny, spokojny, w większości przygnębiający, czasami pojawiają się bardziej optymistyczne tony. Można to porównać do tego jakby przez „ciemne chmury przedzierały się promienie światła”

1

1. Ludwig van Beethoven
Sonata cis-moll op. 27 nr 2, Księżycowa
Część I - Adagio sostenuto.

Dzieło skomponowane zostało z dedykacją dla siedemnastoletniej uczennicy, hrabiny Giulietty Guicciardi latem 1801 roku.

Wykonawca: Alfred Brendel
Źródło:The Masterpieces - Beethoven: Piano Sonata No. 14 in C-Sharp Minor, Op. 27, No. 2 Moonlight {audio}

Kolejny z utworów to Marsz Turecki Wolfganga Amadeusza Mozarta. Jest to III część XI Sonaty fortepianowej, czyli Rondo Alla Turca. Zgodnie z zapisem, utwór jest w dość żywym tempie. Alla turca oznacza jak w muzyce tureckiej, do czego odnosi się popularnie używana nazwa utworu.

R1WX716ddbE0W

Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy Marsza Tureckiego, Mozarta. Pięciolinie połączone są akoladami po dwie, co sugeruje, że jest to zapis nut na fortepian. W pierwszej pięciolinii klucz wiolinowy w drugiej basowy. Za kluczem określenie metrum trzy czwarte, zaraz obok, nad pięciolinią, określenie tempa: allegretto. W górnych pięcioliniach widać dużo drobnych wartości rytmicznych, w zapisie dominują szesnastki i ósemki. W lewej ręce akompaniament składający się w większości z ósemek. Po naciśnięciu punktu interaktywnego zostanie wyświetlona informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart Sonata A-dur KV 331, część III - Alla turca allegretto (Marsz turecki). Utwór został skomponowany najprawdopodobniej w roku 1783. Dzieło pochodzi z Sonaty fortepianowej A-dur KV 331/300i na fortepian, gdzie stanowi trzecią (ostatnią) jej część. Wykonawca: Christoph Eschenbach. Jest też możliwość odtworzenia muzyki. Utwór jest żywy, radosny, szybki wykonany na fortepianie. Utwór miał naśladować instrumenty i sposób gry głośnych orkiestr wojskowych armii tureckiej - kapel janczarskich. W utworze wiele tematów, melodii powtarza się.

Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy Marsza Tureckiego, Mozarta. Pięciolinie połączone są akoladami po dwie, co sugeruje, że jest to zapis nut na fortepian. W pierwszej pięciolinii klucz wiolinowy w drugiej basowy. Za kluczem określenie metrum trzy czwarte, zaraz obok, nad pięciolinią, określenie tempa: allegretto. W górnych pięcioliniach widać dużo drobnych wartości rytmicznych, w zapisie dominują szesnastki i ósemki. W lewej ręce akompaniament składający się w większości z ósemek. Po naciśnięciu punktu interaktywnego zostanie wyświetlona informacja dodatkowa: Wolfgang Amadeusz Mozart Sonata A-dur KV 331, część III - Alla turca allegretto (Marsz turecki). Utwór został skomponowany najprawdopodobniej w roku 1783. Dzieło pochodzi z Sonaty fortepianowej A-dur KV 331/300i na fortepian, gdzie stanowi trzecią (ostatnią) jej część. Wykonawca: Christoph Eschenbach. Jest też możliwość odtworzenia muzyki. Utwór jest żywy, radosny, szybki wykonany na fortepianie. Utwór miał naśladować instrumenty i sposób gry głośnych orkiestr wojskowych armii tureckiej - kapel janczarskich. W utworze wiele tematów, melodii powtarza się.

1

1. Wolfgang Amadeusz Mozart
Sonata A-dur KV 331, część III - Alla turca allegretto (Marsz turecki)

Utwór został skomponowany najprawdopodobniej w roku 1783. Dzieło pochodzi z Sonaty fortepianowej A-dur KV 331/300i na fortepian, gdzie stanowi trzecią (ostatnią) jej część.

Wykonawca: Christoph Eschenbach
Źródło: Mozart, W.A.: Piano Sonatas Alla turca; Sonata facile; Fantasie & Sonata in C minor {audio}

Ostatni z prezentowanych utworów to ostatnia część Koncertu nr 2 g‑moll Lato Antonio Vivaldiego. Prezentowany fragment nosi tytuł Presto od oznaczonego tempa. Wysłuchaj utworu i spróbuj porównać szybkie tempo utworu do poprzednich, dwóch kompozycji.

R1WBIf9uv3s7I

Ilustracja interaktywna przedstawia portret Antonio Vivaldiego. Mężczyzna ma perukę, sięgającą do ramion. Białą, niezapiętą pod szyją koszulę. Na portrecie ma duże ciemne oczy, zgrabny nos i usta. W lewej dłoni trzyma skrzypce, w prawej gęsie pióro. Przed nim leży papier nutowy. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis: Antonio Vivaldi Koncert nr 2 g-moll Lato. RV 315, część III - Presto. Dzieło powstało około roku 1729 w Mantui, wydane zostało w Amsterdamie w 1725 roku z dedykacją dla hrabiego Wenzlow von Morzin. Pojawia się też możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany przez solistę skrzypka, orkiestrę smyczkową i klawesyn. Utwór jest bardzo żywiołowy, szybki. Wartości rytmiczne są bardzo drobne, przebiegi dźwięków bardzo szybkie. Utwór może przywodzić na myśl letnią burzę.

Ilustracja interaktywna przedstawia portret Antonio Vivaldiego. Mężczyzna ma perukę, sięgającą do ramion. Białą, niezapiętą pod szyją koszulę. Na portrecie ma duże ciemne oczy, zgrabny nos i usta. W lewej dłoni trzyma skrzypce, w prawej gęsie pióro. Przed nim leży papier nutowy. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetla się napis: Antonio Vivaldi Koncert nr 2 g-moll Lato. RV 315, część III - Presto. Dzieło powstało około roku 1729 w Mantui, wydane zostało w Amsterdamie w 1725 roku z dedykacją dla hrabiego Wenzlow von Morzin. Pojawia się też możliwość odtworzenia muzyki. Na nagraniu utwór wykonywany przez solistę skrzypka, orkiestrę smyczkową i klawesyn. Utwór jest bardzo żywiołowy, szybki. Wartości rytmiczne są bardzo drobne, przebiegi dźwięków bardzo szybkie. Utwór może przywodzić na myśl letnią burzę.

1

1. Antonio Vivaldi
Koncert nr 2 g-moll Lato (L'Estate), RV 315, część III - Presto

Dzieło powstało około roku 1720 w Mantui. Wydane zostało w Amsterdamie w 1725 roku z dedykacją dla hrabiegio Wenzlow von Morzin.

Wykonawca: Musici di San Marco & Alberto Lizzio
Źródło: Vivaldi Four Seasons - Violin Concertos RV 526 Il ritiro & RV 524

Metronom

Inne oznaczenia tempa utworu wiążą się z większą precyzją i dokładniejszym określeniem szybkości wykonania utworu. Dokładnie tempo można wskazać od czasu pojawienia się metronomu w 1816 roku. MetronomMetronomMetronom - jest nazywany także taktomierzem; jest to urządzenie (początkowo mechaniczne, działające na zasadzie wahadła, w obecnych czasach często elektroniczne), które odmierza uderzenia na minutę (BPMBPM, czyli z angielskiego beats per minute). Tempo określa się na początku utworu poprzez podanie czasu trwania jednej nuty, np. M.M. ♪ = 70. Oznacza to, że metronom w tempie siedemdziesiąt wybija ósemki. W jednej minucie mieści się siedemdziesiąt ósemek. Skrót M.M. oznacza metronom Maelzla.

R1V7x67vjvy5L

Ilustracja interaktywna przedstawia metronom. Ustawione na białym tle - drewniane urządzenie w kształcie trójkąta, ma odchylone w bok wahadło. Na ilustracji umieszczony jest aktywny punkt, po wybraniu którego wyświetli się dodatkowa informacja: Skrót M.M. oznacza metronom Maelzla.

Ilustracja interaktywna przedstawia metronom. Ustawione na białym tle - drewniane urządzenie w kształcie trójkąta, ma odchylone w bok wahadło. Na ilustracji umieszczony jest aktywny punkt, po wybraniu którego wyświetli się dodatkowa informacja: Skrót M.M. oznacza metronom Maelzla.

1

1. Skrót M.M. oznacza metronom Maelzla.

Zapis czasowy

Ostatnim z najważniejszych oznaczeń - tempoTempotempo jest określeniem czasu trwania w minutach i sekundach. Jednym z najbardziej znanych utworów, który ma takie oznaczenie, jest dzieło Johna Cage'a z 1953 roku o nazwie 4'33”, czyli Cztery minuty trzydzieści trzy sekundy. Utwór zawiera same pauzy i jest przeznaczony na dowolny instrument, głos lub orkiestrę. Jego nazwa pochodzi od czasu wykonania. Utwór często jest określany jako cztery i pół minuty ciszy w odniesieniu do trwania oraz braku dźwięków.

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

F. Wesołowski, Zasady Muzyki, Kraków 2014.