Groteska w ujęciu Witolda Wojtkiewicza
Ważne daty
1879‑1909 – lata życia Witolda Wojtkiewicza
1898‑1900 – Nauka w warszawskiej Szkole Rysunkowej u Wojciecha Gersona,
1901 – podjęcie studiów w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u Leona Wyczółkowskiego
1905 – wstąpienie do „Grupy Pięciu”
1906 – udział w wystawie sztuk pięknych w Berlinie
1907 – autorska wystawa Wojtkiewicza w Paryżu
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
charakteryzować cechy twórczości Wojtkiewicza;
omawiać tematykę wybranych dzieł artysty;
określać w obrazach cechy groteski;
wskazywać elementy symboliczne w dziełach malarza;
dostrzegać nowatorski styl Wojtkiewicza.
Edukacja artystyczna
Witold Wojtkiewicz jest jedną z największych indywidualności w polskim malarstwie. W jego twórczości zderzają się symbolizm i groteskagroteska, dramat i komizm, satyra i liryzm. Urodził się w 1879 roku, kształcił się w szkoły realnej Józefa Pankiewicza Szkole Rysunkowej Wojciecha Gersona, w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u Leona Wyczółkowskiego, jednak trudna osobowość przyszłego artysty oraz sytuacja materialna zmuszają go do przerwania edukacji i podjęcie pracy. W latach 1903‑1904 ilustrował do krakowskiego tygodnika „Liberum veto oraz współpracował z innymi czasopismami.
Wczesna faza jego twórczości zdominowana była przez rysunek, najpierw ilustracyjny, satyryczny, o publicystycznej wymowie i politycznym wydźwięku, przeznaczony do elitarnych czasopism „Liberum Veto”, „Hrabia Wojtek” i „Chochoł”. Z czasem rysunek Wojtkiewicza stawał się coraz bardziej autonomiczny i wyrafinowany stylistycznie. Powstałe w latach 1903‑1904 rysunki zwane zbiorczo „Szkicami tragikomicznymi” ujawniły znamienną dla wyobraźni artysty skłonność do łączenia pierwiastka tragizmu z ironicznym dystansem. Wymowa tych prac mieściła się w sferze oddziaływania „metafizyki płci” głoszonej przez Stanisława Przybyszewskiego, który w 1898 r. zaszczepił w środowisku krakowskiej bohemy podstawowe tezy filozofii podporządkowującej ludzką egzystencję sile wszechogarniającego erotyzmu. Przejawiające się w rysunkach Wojtkiewicza wczesnoekspresjonistyczne tendencje kształtowały się również pod wpływem fascynacji sztuką Francisco Goi. Wymowa „Szkiców tragikomicznych” świadczyła zarazem o zachodzącym procesie przewartościowań ideologicznych wzorców Młodej Polski, procesie, który w dziedzinie literatury zainicjowały utwory Wacława Berenta, Stanisława Wyspiańskiego i Karola Irzykowskiego.
Źródło: https://culture.pl/pl/tworca/witold‑wojtkiewicz (dostęp z dnia 31.03.2018)
W roku 1905 Wojtkiewicz wstąpił do Grupy Pięciu (Grupy Norwid). Nawiązał współpracę z krakowskim kabaretem Zielony Balonik, dla którego projektował zaproszenia. Ważną rolę w twórczości artystycznej odegrała wystawa w Berlinie w 1906 roku, podczas której jego prace zwróciły uwagę Maurice Denis oraz André Gide'a, który w 1907 roku w Galerie Druet w Paryżu zorganizował autorską wystawę prac artysty.
Grupa Pięciu – korespondencja sztuk
Stylistyka malarska Wojtkiewicza nie uległa wpływom artystycznym jego nauczycieli. Na wskroś oryginalny, krytycznie patrzący na rzeczywistość malarz posługiwał się indywidualnym sposobem kreacji swych dzieł, wprowadzając ironięironię, groteskę, ale tez liryczność i baśniowość. Ogromną rolę w twórczości artysty miało członkostwo w założonej w 1905 roku „Grupie pięciu”, skupiającej młodych artystów, którzy uważali, że bohaterem nowego malarstwa musi być człowiek, jego życie, dole i niedole, jego bóle i radości, a nawet to wszystko czego nie można pojąć na drodze poznania intelektualnego (B. Czajkowski: Portret z pamięci. Wrocław 1971, s. 93). Członkowie grupy byli przekonani o z wspólnocie sztuk plastycznych, literatury i muzyki. Swoim patronem ogłosili Cypriana Kamila Norwida oraz założenia Baudelaire’a. W tym okresie pojawia się w twórczości Wojtkiewicza subiektywizm i krytyczna wizja rzeczywistości, często odwołująca się do przeszłości. W obrazie Orka z 1905 roku malarz operuje pastiszempastiszemznanych dzieł Ferdynanda Ruszczyca, Józefa Chełmońskiego Leona Wyczółkowskiego.
W obrazach Wojtkiewicza, a raczej w jego malarskich wypowiedziach spotykamy zawsze ulubiony typ smutnego błazna. Błazen Wojtkiewicza, poeta w umyślnie ośmieszającej go szacie, który na upudrowanej aż do zatracenia rysów twarzy ma uśmiech romantyka, błaznującego do łez z szarości życia. Błazen ten wędruje po dziełach jego w różnych przejawach: raz wzruszony do łez dziękuje publiczności za ofiarowane mu wieńce, raz orze ugór chłopski drewnianym koniem, a raz - kiedy w naturze wszystko do snu się kładzie i słońce krwawo zachodzi nad polską wsią - smutnie się na to patrzy. Dziwnie podobny do swego twórcy….
Źródło: S. Szreniawa‑Rzecki, O życiu i sztuce Wojtkiewicza, „Museion” 1911, zeszyt 4
Zapoznaj się z obrazami Józefa Chełmońskiego, Leona Wyczółkowskiego i Ferdynanda Ruszczyca. Odpowiedz, czym różni się konwencja Wojtkiewicza w stosunku do sposobu przedstawienia tego samego tematu przez powyższych artystów.
Wyjaśnij, na czym polega groteska w obrazie Wojtkiewicza „Orka”.
W obrazie „Krucjata dziecięca” Wojtkiewicz nawiązuje do wydarzeń średniowiecznych - dwóch fanatycznych krucjat, w których tysiące dzieci wyruszyły z Francji (1212) i Niemiec (1213) do Ziemi Świętej, aby z rąk niewiernych uwolnić grób Chrystusa i wyginęły po drodze. Źródłem inspiracji dla artysty mógł być poemat Marcela Schwoba Croisade des Enfants z 1896 roku, opublikowany na łamach „Chimery”.
I nie wiem przez jakie czarnoksięstwo wywabiono z domów rodzicielskich przeszło siedem tysięcy dzieci (...). Opowiadają, że idą do Jeruzalem, aby zdobyć Ziemię Świętą (...) Ta krucyata nie jest dziełem zbożnym. Nie odzyska ona dla chrześcijan Grobu Świętego (...). Te dzieci zginą (...). Aczkolwiek wiara ich błędna jest, chciałbyś karać obłęd siedmiu tysięcy niewiniątek? (...)Bóg poprowadził ku sobie maluczkich krzyżowców, przez święty grzech morza, niewiniątka zostały wytępione; ciała niewiniątek będą miały przytułek. Siedem okrętów zatonęło u skały Pustelnika; zbuduję na tej wyspie świątynię Nowych Niewiniątek…
Źródło: „Chimera”, 1901, T. 3, s. 238, 239, 254.
Mali męczennicy [...] skazani na śmierć z wyczerpania i głodu, na zatonięcie w morzu, zdradzeni przez pośredników i kupców, sprzedających ich w niewolę u niewiernych, te boleściwe niewiniątka, skazane na mękę krzyża i niewiedzące o tym, nie porzucały - pod obuchem okoliczności - swej misji. W takiej ich kondycji ujawniało się coś, co wielu odczuwało: że były to dzieci wyróżnione, dzieci Boże i boskie. W krucjacie dziecięcej, tak to nieraz przeżywano, objawiała się mityczna figura dziecka - mówiąc językiem Junga - jako bytu opuszczonego, porzuconego, a zarazem wyposażonego w boską potęgę.
Źródło: M. Janion, Krucjata niewiniątek?, w: Transgresje 5. Dzieci, Gdańsk 1988, t. I, s. 194
W obrazie Cyrk II (Przed teatrzykiem) Wojtkiewicz przedstawia świat cyrkowców. Jednak jest to tylko pretekst do wyrażenia potrzeby ucieczki w świat fantazji i marzeń. Jednocześnie obraz może być nawiązaniem do motywów pojawiających się w dziełach literackich: powieści Victora Hugo Człowiek śmiechu, Charles'a Baudelaire'a Paryski spleen, czy opery Ruggiera Leoncavalla Pajace. To nowe ujęcie, pozbawione prawie zupełnie dawnych cech na wpół obyczajowej charakterystyki widowiska, przemienia jarmarczną scenę w magiczny, senno‑baśniowy teatr wyobraźni. Feeryczną tę atmosferę wywołują przede wszystkim maski - pozorne ludzkie twarze traktowane jak martwe przedmioty. Zderzające się z ich niesamowitą wesołością apatyczne twarze tłumu, zmęczona postać kobiety siedzącej za stołem, ogarnięte przerażeniem pajacyki, tonące w papierowym przepychu tandetnej dekoracji, całe owo subtelne dramaturgiczne zaaranżowanie kompozycji odsłania - jakby przypadkiem - marginesy nie dość szczelnej powierzchni spektaklu, pod którą czai się jakiś prawie nieuchwytny koszmar. (W. Juszczak, Wojtkiewicz i nowa sztuka, Warszawa 1965, s. 113‑114).
Świat dziecka widziany oczyma Wojtkiewicza
Po powrocie z Paryża Wojtkiewicz namalował obrazy ukazujące zupełnie odrębną rzeczywistość. W jego dziełach pojawiły się motywy baśniowe, związane ze światem dziecięcym. Obrazy zmieniły tonację barwną – stały się jaśniejsze, kolory otrzymały wyrazisty ton, a bohaterami malarz uczynił królewny i królewiczów, dzieci, które przypominają marionetki. Świat dziecka u Wojtkiewicza jest spontaniczny i swobodny, bliższy naturze, a jednocześnie pojawia się w nim akcent melancholii i zadumy. Dzieci z obrazów Wojtkiewicza obarczone są przeżyciami i problemami świata dorosłych, utraciły swoja pierwotną niewinność i często muszą mierzyć się z wyzwaniami i problemami rzeczywistości. W obrazie Chrystus i dzieci zamiast radości Wojtkiewicz wprowadza atmosferę zadumy. Zamiast dziecięcej radości w zachowaniu dzieci widoczna jest melancholia i lęk.
Dziełem pełnym symbolicznych znaczeń jest Porwanie królewny. Przepełniony fantastyczno‑baśniową aurą obraz przedstawia sytuację, w której człowiek pragnie swobody i wyrwania się od codzienności w inny świat. W dziele wszystko jest niecodzienne, tajemnicze, oderwane od rzeczywistości. Obraz charakteryzuje się też ciekawymi zestawieniami barwnymi. Plamy kolorów są niezwykle zrównoważone, pojawiają się liczne półtony. Symboliczny wymiar sceny o dramatycznych losach dzieci, które przybierają cechy osób dorosłych wprowadza tajemniczy nastrój.
Kolor, zawsze głęboki i rozżarzony, niby z trudem wydobywa się na powierzchnię wapiennie suchą, przepaloną jakby i wygaszoną, pozbawioną na pierwszy rzut oka wszelkiego blasku. Każdy akord barwny niemal nadmiernie zostaje ściszony, przebijając wszędzie spod lekkiej, tak delikatnej, że wprost niezauważalnej czasem, zasłony szarawobiałego pyłu, którego uporczywa a utajona obecność wywołuje, już w sferze na wpół świadomych naszych doznań, wrażenie dziwnej martwoty owych, zda się, spopielałych pigmentów. [...] Im dłużej jednak obcujemy z tymi obrazami, tym bardziej ujawnia się wewnętrzne napięcie ich zestrojów barwnych, wzmaga się przytłumiona na początku wibracja ich koloru.”
Źródło: W. Juszczak, Wojtkiewicz i nowa sztuka , Warszawa 1965, s. 131‑132
Jego dziwne, pobudzające wyobraźnię, symboliczne i nacechowane ekspresyjnością, obrazy fascynowały i wzbudzały zachwyt. Uznany został za jednego z najważniejszych twórców XX wieku. Podziwiał go, doceniający jego oryginalność, Tadeusz Kantor. Wojtkiewicz zmarł młodo, w wieku niespełna dwudziestu dziewięciu lat. Z powodu wrodzonej, nieuleczalnej wady serca zmuszony do długotrwałego przebywania w łóżku. Był cierpiącym nadwrażliwym samotnikiem. Większość jego obrazów powstała po 1905 roku. Świat przedstawiony w jego twórczości, nacechowany melancholią i smutkiem, odwołuje się do wyobraźni dziecka, a właściwie do swoistej symbiozy realności i wizyjnej fantazji. (…)
Źródło: https://msl.org.pl/wydarzeniams/archiwum/wojtkiewicz‑za_murem,377.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
W odniesieniu do wybranych dzieł Wojtkiewicza i definicji groteski, określ jej charakter i wskaż funkcje, jakie pełni w obrazach artysty.
Odpowiedz, z jaką grupą związany był Wojtkiewicz.
- Grupa Jeden
- Grupa ośmiu
- Grupa zero
- Grupa Pięciu
Zaznacz artystów, u których kształcił się Wojtkiewicz.
- Józef Pankiewicz
- Aleksander Kotsis
- Józef Chełmoński
- Leon Wyczółkowski
- Wojciech Gerson
Rozpoznaj postacie z obrazu
Zapoznaj się z fragmentem definicji i rozpoznaj pojęcie, o którym mowa w tekście.
Kojarzenie jakości opozycyjnych, np. tragizmu z komizmem, patosu z trywialnością, piękna z brzydotą, beztroskiej błazenady z demoniczną grozą, baśniowej fantastyki z motywacją werystyczną, wysłowienia wykwintnego z wulgarnym - rodzi formy osobliwie zdeformowane, karykaturalne, monstrualne, niepoddające się logicznej weryfikacji, a przy tym narzucające się odbiorcy arbitralnie, w sposób, który łamie jego przyzwyczajenia i oczekiwania, nie wymaga jednak intelektualnego wnikania w strukturę dzieła.
Odpowiedź - ................
Słownik pojęć
(wł. grottesca, z franc. grotesque - dziwaczny) - kategoria estetyczna występująca w różnych dziedzinach sztuki (plastyka, muzyka, film, teatr). „Cechą konstytutywną groteski jest zespolenie elementów przeciwstawnych, których wzajemny stosunek odczuwa się jako konflikt, kolizję, niezborność, dysharmonię. Kojarzenie jakości opozycyjnych, np. tragizmu z komizmem, patosu z trywialnością, piękna z brzydotą, beztroskiej błazenady z demoniczną grozą, baśniowej fantastyki z motywacją werystyczną, wysłowienia wykwintnego z wulgarnym - rodzi formy osobliwie zdeformowane, karykaturalne, monstrualne, niepoddające się logicznej weryfikacji, a przy tym narzucające się odbiorcy arbitralnie, w sposób, który łamie jego przyzwyczajenia i oczekiwania, nie wymaga jednak intelektualnego wnikania w strukturę dzieła” (L. Sokół). Groteskowa deformacja służy najczęściej celom satyrycznym i parodystycznym, zwłaszcza w stosunku do utrwalonych konwencji i stereotypowych wzorców. ( Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)
kategoria estetyczna ukształtowana w kulturze starożytnej Grecji (ironia sokratejska), występująca w różnych funkcjach (satyryczna, jako forma dowcipu, drwina); ironia romantyczna wyrażała się w przekonaniu o całkowitej suwerenności aktu twórczego.
się w przekonaniu o całkowitej suwerenności aktu twórczego.
Pastisz – świadome naśladowanie stylu innego twórcy lub innej szkoły, epoki; dzieło będące świadomym naśladownictwem stylu innego twórcy lub innej szkoły, epoki.
Źródło:
http://encyklopediafantastyki.pl
https://encyklopedia.pwn.pl
https://sjp.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
M. Janion, Krucjata niewiniątek?, w: Transgresje 5. Dzieci, Gdańsk 1988, t. I
W. Juszczak, Wojtkiewicz i nowa sztuka, Warszawa 1965
Muzeum Narodowe w Warszawie. Galeria Malarstwa Polskiego. Przewodnik Multimedialny, płyta CD, 2005
S. Szreniawa‑Rzecki, O życiu i sztuce Wojtkiewicza, „Museion” 1911
Irena Kossowska: Witold Wojtkiewicz., Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, czerwiec 2002 [w:] Culture.pl