Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1HgDW9JAbCAb1

Harnasie Karola Szymanowskiego

Ważne daty

1882‑1937 – lata życia Karola Szymanowskiego

Wybrane kompozycje Szymanowskiego nawiązujące do podhalańskiego folkloru muzycznego

1900‑1904Wariacje fortepianowe h‑moll na temat ludowy op. 10

1921Słopiewnie op. 46 bis

1923‑1931Harnasie op. 55

1924‑1926Mazurki na fortepian op. 50

1933‑1934Mazurki na fortepian op. 62

1

Scenariusz dla nauczyciela

R100d4qKIlR9d1
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

8. Muzyka XX i XXI wieku. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę w kontekście estetyki epoki – wymienia i opisuje wybrane style i techniki muzyki XX i XXI w.: impresjonizm, ekspresjonizm, dodekafonia, serializm, punktualizm, neoklasycyzm, nawiązania do jazzu, folkloryzm, witalizm, aleatoryzm, sonoryzm, muzyka elektroakustyczna, improwizowana, multimedialna, performance;

4) omawia polską muzykę XX wieku i jej twórców, dokonując klasyfikacji zgodnie ze stylami i kierunkami: Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Grażyna Bacewicz, Witold Lutosławski, Andrzej Panufnik, Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki, Eugeniusz Knapik, Aleksander Lasoń, Andrzej Krzanowski, Paweł Szymański, Hanna Kulenty, Paweł Mykietyn, Agata Zubel i in..

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

Nauczysz się

przedstawiać i charakteryzować folkloryzm w Dwudziestoleciu Międzywojennym;

przedstawiać stosunek Szymanowskiego do folkloryzmu;

przedstawiać jaki wpływ wywarła na twórczość Karola Szymanowskiego kultura muzyczna Podhala;

przedstawiać ideę folkloryzmu Karola Szymanowskiego na przykładzie baletu Harnasie.

Wprowadzenie

W 1924 Jan Stanisław Bystroń, socjolog i etnograf, zwracał uwagę na proces stopniowego zamierania tradycyjnych pieśni ludowych i zastępowanie tego repertuaru prostymi przyśpiewkami: Coraz mniej słyszy się już pieśni, coraz więcej krótkich śpiewek, tworzonych dorywczo i szybko ginących w niepamięci. Coraz to bardziej nikną stare pieśni, wśród których tyle jest szczerego a nieświadomego artyzmu; owe przyśpiewy, krakowiaki, wyrwasy, czy jak je tam w rozmaitych okolicach nazywają, odpowiadają być może szybszemu tętnu życia współczesnego, ale są niewątpliwym znakiem upadku pieśni ludowej.

W podobnym tonie wypowiedział się w 1935 Karol Szymanowski wskazując jedną z funkcji sztuki wysokiej – utrwalenie reliktów folkloru muzycznego: Niestety, formy kultury ludowej, chłopskiej, są skazane na zagładę. Zadaniem nas, artystów, jest je zachować dla potomności. […] jednym z zadań, nie jedynym.

R1FFWM2lPleZs1
Autor nieznany, Karol Szymanowski przed willą „Atma” w Zakopanem, 1935, culture.pl, CC BY 3.0

Folklor w twórczości Szymanowskiego

Zainteresowanie Karola Szymanowskiego muzyką ludową w szczególny sposób rozbudził muzykolog Adolf Chybiński, popularyzator folkloru Podhala. Ich spotkanie w 1920 we Lwowie, podsycane wcześniejszymi pobytami kompozytora w Zakopanem, zaowocowało zmianą negatywnego stosunku Szymanowskiego do tworzywa ludowego i muzyki folklorystycznej.

RweobugqVzfrC1
Autor nieznany, Adolf Chybiński, 1912, reprodukcja zdjęcia za: Przegląd Muzyczny, nr 18, 1912 r., drwilliamhughes.blogspot.com, CC BY 3.0

Pomimo skomponowania Wariacji fortepianowych h‑moll na temat ludowy (1900 - 1904), Szymanowski najczęściej w pejoratywny sposób wyrażał się o polskich kompozycjach czerpiących inspiracje z muzyki ludowej. Recenzując pieśni Zdzisława Jachimeckiego doceniał ich materiałową niezależność: Najwięcej się cieszę, że w nich nie ma nic dyletantyzmu i taniego jeżdżenia po „swojskich” oberkowo‑sielankowych motywach” (1907), a nawiązując do opery Jerzego Gablenza równie dosadnie konstatował: Och, te wstrętne wycinanki, te oberki, te dana‑dana, to przekleństwo naszej sztuki (1910).

RhyMDwLdVL9v01
Utwór: Karol Szymanowski, pt. „Wariacje fortepianowe h-moll”, wykonanie: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się spokojnym, sentymentalnym charakterem.

Zaprezentowane w 1920 przez Chybińskiego melodie nut Sabałowych zachwyciły Szymanowskiego do tego stopnia, że rok później wzmiankował w korespondencji o chęci skomponowania baletuBaletbaletu Harnasie, a niedługo potem w zupełnie inny sposób wyraził się o możliwości inkorporowania tworzywa ludowego do muzyki profesjonalnej: Otóż żywotność pieśni, czy mówiąc ogólnie, muzyki ludowej, jest zjawiskiem bezwzględnie dodatnim; to jakby z głębi serca rasy wiecznie bijące źródło żywego natchnienia, jakby wydarte z łona gór złomy marmuru, oczekujące tylko wysiłku twórczej ręki, zdolnej nadać im wiecznotrwałe kształty prawdziwego dzieła sztuki. Z jego słów wyraźnie przebijają echa XIX‑wiecznych idei, w świetle których ducha narodu postrzegać można prawdziwie przez pryzmat kultury najniższych warstw społeczeństwa. Szymanowski odnalazł go w kulturze zakopiańskich górali, w jej „cechach rasowych”, które starał się przenieść do swojej twórczości.

R1RNcqMJQQ6ep1
Autor nieznany, Jan Krzeptowski – legendarny Sabała, najsłynniejszy podhalański skrzypek, XIX w., mikroprofesor.pl, CC BY 3.0

Poznając muzykę Podhala podczas góralskich posiad oraz prywatnych spotkań z przyjaciółmi‑góralami, szczególnie z Heleną Roj‑Kozłowską, czy rodziną Bartka Obrochty, Szymanowski z zachwytem chłonął odrębność tonalną, rytmiczną, melodyczną i fakturalną tego regionu folklorystycznego. Echa tych fascynacji odnaleźć można we wspomnieniach, np. Jerzego M. Rytarda: Karol chodził kulejąc po obszernej izbie […] i słuchał, i patrzył na palce muzykantom, nadstawiał ucha w ciekawszych, oryginalniejszych miejscach, rozgryzał te dziwne, prymitywne melodie, rozbierał na poszczególne elementy. […] Gdy Bartuś [Obrochta] – proszony o to – powtarzał nutę, pamiętam, że Karol był zaskoczony pewnymi, za każdym razem innymi zmianami w zasadniczej melodii. […] „To jego granie jest właściwie pewnego rodzaju improwizacją – zawyrokował Karol.

RGgV2Ov67pXAg1
Autor nieznany, Bartuś Obrochta, XX w., z-ne.pl, CC BY 3.0

Pod wpływem tych fascynacji powstały Słopiewnie oparte na materiale nuty Sabałowej, fortepianowe Mazurki, balet Harnasie, IV Symfonia, II Koncert skrzypcowyII Kwartet smyczkowy.

R5wtTWXqHDnrO
Utwór: Św. Franciszek z cyklu Słopiewnie. Wykonawcy: Dagmara Świtacz, Piotr Sałajczyk (Karol Szymanowski). Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Z kolei z inspiracji zbiorem Puszcza Kurpiowska w pieśni ks. Władysława Skierkowskiego, powstały solowe i chóralne Pieśni kurpiowskie.

R1U9FsSV4MNZA
Autor nieznany, Ks. Władysław Skierkowski, XX w., wikipedia.org, domena publiczna
R1cQi7hEDPK1z
Utwór: "Uwoz mamo raz" ze zbioru "Pieśni kurpiowskich". Wykonawcy: Olga Pasiecznik (Karol Szymanowski). Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

Jednakże Karol Szymanowski nie utożsamiał utworów będących opracowaniami czy stylizacjami muzyki ludowej z twórczością narodową. W wywiadzie dla Musical America w 1921, powiedział: Charakter muzyki jakiegokolwiek narodu nie zawsze sprowadza się mechanicznie do kwestii takich czy innych rytmów. Innymi słowy, ani cała polska muzyka nie jest utrzymana w rytmie mazurka, ani też cała muzyka utrzymana w rytmie mazurka wcale nie musi być typowo polska.

Harnasie

Władysław Obrochta, potomek słynnego skrzypka Bartusia, po latach w audycji radiowej wspominał Szymanowskiego, który Jak na wesele pojechał, to stale miał przy sobie ołówek i kartke, i cały czas ino spisywoł i spisywoł, kreśloł i kreśloł, słuchał i pisał. Na podstawie tych szkiców i notatek powstał w latach 1922 - 1923 zeszycik nazwany Notatnikiem Szymanowskiego, zawierający zapisane przez kompozytora melodie wykorzystane w balecie Harnasie oraz w fortepianowych Mazurkach. Adolf Chybiński przeglądając ów notatnik zasugerował, iż kształt, jaki nadał tym zapisom Szymanowski, odbiegał od oryginału. Ów muzykolog sugerował jednocześnie, iż zanotowane szkice wraz z dodanym niekiedy szkieletem akompaniamentu, przypominały raczej melodie w takim […] brzmieniu, w jakim je pragnął słyszeć, a nie w brzmieniu oryginalnym.

RoSL0Zg4OASsZ1
Utwór muzyczny: „Nuta Orawska”, wykonanie: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
RLR65izM8C8O81
Utwór: Karol Szymanowski, pt. „Eli nuta”, wykonanie: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Kompozycja posiada umiarkowane tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.
R1bK4r1dQFh8y1
Autor nieznany, Helena Roj-Rytardowa, XX w., pinkwart.pl, CC BY 3.0

Choć idea utworu zrodziła się znacznie wcześniej (być może kiedy Szymanowski poznał Igora Strawińskiego i jego „rosyjskie” balety), praca nad Harnasiami rozpoczęła się w roku 1923 – w liście do przyjaciela Szymanowski pisał we wrześniu: […] zacząłem szkicować tę zakopiańską historię i, zdaje się, nieźle się udaje. Po kilku latach pracy entuzjazm twórczy osłabł, by ostatecznie w roku 1931 z zachwytem wyznać Zofii Kochańskiej: […] dla polskiej muzyki [… to] granitowy słup.

LibrettoLibrettoLibretto Harnasiów Karola Szymanowskiego

RLAUM2gF5dXSy
Film edukacyjny pt. „Libretto Harnasiów Karola Szymanowskiego”. W kwietniu 1923 r. Karol Szymanowski przyjął zaszczytną funkcję drużby weselnego i zapraszał gości na wesele swych przyjaciół: Heleny Roj-Kozłowskiej (Gąsienicy-Roj) i Jerzego Mieczysława Rytarda. Jarosław Iwaszkiewicz, nawiązując do dramatu Stanisława Wyspiańskiego, określił góralskie wesele Rytardów powtórzeniem parady bronowickiej. Zaślubiny, podczas których przygrywała kapela Bartłomieja Obrochty, stały się bezpośrednim impulsem powstania baletu Harnasie. Nad librettem współpracował Szymanowski z Heleną i Jerzym Rytardami oraz Jarosławem Iwaszkiewiczem. Jest to balet-pantomima w trzech obrazach na tenor solo, chór mieszany i orkiestrę. Bohaterami utworu są bezimienni: Dziewczyna, Pasterz i Zbójnik. W I obrazie, rozpoczynającym się sceną redyku, Dziewczyna spotyka górala, który wyznaje jej miłość. Obraz II – góralskie wesele, przerwane zostaje wtargnięciem zbójników i porwaniem dziewczyny. Statyczny obraz III, epilog, ukazuje na tle krajobrazu tatrzańskiego parę kochanków. Premiera baletu miała miejsce w roku 1935 w Pradze. Rok później wystawiono go w operze paryskiej, a premiera polska odbyła się już po śmierci Szymanowskiego, w roku 1938.
Libretto „Harnasiów” Karola Szymanowskiego, online-skills, CC BY 3.0

Balet ten jest przykładem opracowania melodii ludowych wprowadzonych w tkankę utworu. Szymanowski cytuje w Harnasiach podhalańskie śpiewki (wszystkie fragmenty wokalne – solowe i chóralne – są wierne góralskiej tradycji) oraz instrumentalne ‘nuty’ (schematy melodyczno‑harmoniczne wykonywane przez kapele góralskie).

RqIfDoRdniuAK1
Utwór: Karol Szymanowski, „Taniec z baletu Harnasie” (transkrypcja na skrzypce i fortepian), wykonanie: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.

PartyturęPartyturaPartyturę utworu rozpoczyna fragment nuty Sabałowej, jednej z trzech, które Szymanowskiemu prezentował we Lwowie Adolf Chybiński. W nieco inny sposób fragment ten interpretuje Kazimierz Nowacki, dopatrując się w inicjalnych frazach utworu syntezy kilku melodii góralskich (z dominującą rolą Sabałowej). W świetle takiej supozycji początek kompozycji interpretować można jako nabierające cech mitycznych muzyczne przedstawienie Podhala.

R1Mh6DwwcuKqM
Utwór: Harnasie - wersja estradowa (fragment). Wykonawca: Chór Filharmonii Narodowej (Karol Szymanowski). Nagranie z transmisji zakończenia sezonu artystycznego 2013/2014. Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się tajemniczym, złowrogim charakterem.

Inspirując kolejnych twórców

„Przenosząc Podhale na scenę” Szymanowski zainspirował w polskiej kulturze muzycznej dalsze kompozycje „góralskie”, by przywołać – obok licznych suit – balet Artura Malawskiego Wierchy, III Koncert skrzypcowy Grażyny Bacewicz czy podhalański poliptyk Wojciecha Kilara i Koncert klawesynowy Henryka Mikołaja Góreckiego.

RFkbz2l9YFeXV1
Artur Malawski, „Wierchy” - spektakl z 1962 r., archiwum.teatrwielki.pl, CC BY 3.0

Zadania

Polecenie 1

Wysłuchaj poematu symfonicznego Wojciecha Kilara Krzesany i spróbuj zinterpretować słowa kompozytora: Gdyby nie Szymanowski, nie byłoby Krzesanego.

R1V8jVACNheRv
Utwór: Krzesany. Wykonawca: The Karol Szymanowski Youth Symphony Orchestra (Wojciech Kilar). Nagrano w Teatrze Wielkim w Warszawie (27 wrzesień 2016 rok). Kompozycja posiada zróżnicowane tempo zmieniające się w trakcie utworu. Cechuje się spokojnym charakterem.
R15QyPtMWvRY7
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem
Inna wersja zadania

Omów folkloryzm w Dwudziestoleciu Międzywojennym.

RchSRTlXihZP2
Ćwiczenie 1
Wskaż pierwszą kompozycję Szymanowskiego, w której pojawiło się nawiązanie do folkloru Podhala. Możliwe odpowiedzi: 1. Harnasie, 2. Mazurki, 3. Wariacje fortepianowe h-moll na temat ludowy
R1SQekcV0Cncu
Ćwiczenie 2
Zaznacz osoby, dzięki którym Szymanowski poznał muzyczny folklor Podhala. Możliwe odpowiedzi: 1. Sabała, 2. Bartłomiej Obrochta, 3. Helena Roj-Rytardowa, 4. Stanisław Niewiadomski, 5. Igor Strawiński, 6. Adolf Chybiński
RaG2ckytXOlen
Ćwiczenie 3
Przedstaw stosunek Szymanowskiego do folkloryzmu.
Rl7fSPqgT1OT2
Ćwiczenie 4
Połącz kompozycje z datami, w których one powstawały: Wariacje fortepianowe h-moll na temat ludowy op. 10 Możliwe odpowiedzi: 1. 1900 - 1904, 2. 1923 - 1931, 3. 1933 - 1934 Harnasie Możliwe odpowiedzi: 1. 1900 - 1904, 2. 1923 - 1931, 3. 1933 - 1934 Mazurki na fortepian op. 62 Możliwe odpowiedzi: 1. 1900 - 1904, 2. 1923 - 1931, 3. 1933 - 1934
RMLFT2dT6vKsS
Ćwiczenie 5
Wskaż zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Karol Szymanowski od najmłodszych lat cenił wszystkie kompozycje inspirowane folklorem., 2. Polska premiera baletu Harnasie odbyła się rok przed śmiercią kompozytora., 3. Harnasie zainspirowały szereg utworów, m.in. Wierchy Artura Malawskiego., 4. Impulsem do powstania baletu Harnasie było wesele przyjaciół Szymanowskiego., 5. Folklor podhalański poznawał Szymanowski za pośrednictwem zbiorów Władysława Skierkowskiego.
ReEsnjdxpm6GV
Ćwiczenie 6
Szkicownik Szymanowskiego, w którym twórca zapisywał wybrane melodie góralskie, nazwany został: Możliwe odpowiedzi: 1. Podhale Szymanowskiego, 2. Notatnik Szymanowskiego, 3. Szkicownik góralski
RxLPsiH7Ch2kG
Ćwiczenie 7
Wskaż osoby, z którymi współpracował Szymanowski tworząc libretto baletu Harnasie. Możliwe odpowiedzi: 1. Artur Malawski, 2. Jarosław Iwaszkiewicz, 3. Jerzy Mieczysław Rytard

Słownik pojęć

Balet
Balet

widowisko teatralne z muzyką, w którym uczucia i emocje wyrażane są tańcem.

Libretto
Libretto

tekst będący podstawą muzycznych dzieł scenicznych.

Partytura
Partytura

zapis nutowy wszystkich mediów wykonawczych danego utworu (instrumentów i głosów).

Źródło:

Wojciech Marchwica, Słownik muzyki, Zielona Sowa, Kraków 2006

Biblioteka muzyczna