Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R7Uh0iuR9UQPU1

Higiena, kosmetyka i ubiór w starożytnym Rzymie

Ważne daty

206 r. n. e. – rozpoczęcie budowy term Karakalli.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela.

RPSQy2zlG49qV1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:

6. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu życia publicznego i prywatnego w starożytnej Grecji i Rzymie:

3) życie domowe i rodzinne w Grecji i Rzymie (dom; rodzina; dzieci i edukacja; imiona i nazwiska greckie i rzymskie; ubiór w Grecji i Rzymie);

13. potrafi scharakteryzować i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu życia publicznego i prywatnego w starożytnej Grecji i Rzymie:

2) życie domowe i rodzinne w Grecji i Rzymie (dom; rodzina; dzieci i edukacja; imiona i nazwiska greckie i rzymskie; ubiór w Grecji i Rzymie);

Nauczysz się

omawiać obyczaje i kulturę starożytnego Rzymu;

omawiać zwyczaje związane z higieną, kosmetyką i ubiorem;

charakteryzować system rzymskich łaźniTermyłaźni oraz ich znaczenie w życiu starożytnych Rzymian.

Wprowadzenie

Zwyczaje Rzymian związane z higieną i kosmetyką znacznie różnią się od współczesnych, szczególnie gdy w grę wchodzi pojęcie prywatności w czasie wykonywania czynności uznawanych dziś za ściśle intymne. W czasie zajęć dowiesz się, dlaczego łaźnie miały dla Rzymian znaczenie nie tylko ze względu na higienę, ale również odgrywały rolę propagandową.

W rzymskiej łaźni

R14p49nB4b48x1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na łaźnie miejską w brytyjskim mieście Bath. Zbiornik wodny znajduje się na dziedzińcu budynku, wokół niego ciągną się kamienne kolumny. W tle widoczna jest grupa ludzi zwiedzająca budynek. Fotografia została wykonana w jasny i bezchmurny dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Łaźnia to pierwsze miejsce, do którego udawał się po przebudzeniu Petroniusz, arbiter elegantiarum z sienkiewiczowskiego „Quo vadis”. Właśnie kąpiel i masaż doprowadzały go do właściwej formy i sprawności, a swoją łaźnię traktował nie tylko jako miejsce służące dbaniu o higienę i relaks, ale również jako dzieło sztuki: W łaźniach publicznych bywał rzadko: chyba że zdarzył się jakiś budzący podziw retor, o którym mówiono w mieście, lub gdy w efebiach odbywały się wyjątkowo zajmujące zapasy. Zresztą miał w swej insuli własne kąpiele, które słynny wspólnik Sewerusa, Celer, rozszerzył mu, przebudował i urządził z tak nadzwyczajnym smakiem, iż sam Nero przyznawał im wyższość nad cezariańskimi, chociaż cezariańskie były obszerniejsze i urządzone z nierównie większym przepychem. Wynika stąd nie tylko, że posiadanie własnej łaźni było luksusem, dostępnym najbogatszym obywatelom, ale również, że łaźnie publiczne były miejscem spotkań towarzyskich, wydarzeń publicznych, zmagań sportowych. Henryk Sienkiewicz, „Quo Vadis”, Kraków, 2004.
Łaźnia w mieście Bath, Anglia, online-skills, CC BY 3.0
RPPJPwktpywRn1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na główny basen w łaźni miejskiej w brytyjskim mieście Bath. Zbiornik wodny znajduje się w pobliżu kamiennych kolumn, na których widoczne są metalowe latarnie. W tle znajdują się pomarańczowe ściany budynku. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Rzymskie łaźnie wyposażone były w system podłogowego ogrzewanie (hypocaustum), dzięki któremu można było kontrolować temperaturę wody w basenach, zapewniając zarówno zbiorniki z wodą gorącą, jaki i zimną. Łaźnie publiczne, często fundowane przez bogatych i wpływowych Rzymian dla zyskania poparcia w społeczeństwie, otwarte były dla wszystkich. Tradycyjnie kobiety i niewolnicy i służący korzystali z łaźni publicznej rano, podczas gdy panowie pojawiali się tam po południu. Jak mężczyźni zażywali kąpieli? Zazwyczaj udawali się najpierw na palestrę, czyli dziedziniec, by wykonać ćwiczenia fizyczne, a następnie zażywali relaksującej kąpieli. Byli przy tym bardzo przezorni – nie zostawiali odzieży i należących do siebie przedmiotów bez opieki, słusznie obawiając się kradzieży. Na szczęście nie brakowało niewolników, którzy, za drobną opłatą, strzegli własności zażywających kąpieli Rzymian.
Główny basen w łaźniach w Bath, Anglia, online-skills, CC BY 3.0
ROwshin0NrpRG1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na ruiny rzymskich łaźni w Izraelu. Na zdjęciu widoczne są kolumny oraz pozostałości murów budynku. Przed budynkiem widoczny jest kamienny chodnik. W tle znajduje się las. Fotografia została wykonana w lekko zachmurzony dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jak przebiegała rzymska kąpiel? Oto Twój przewodnik po łaźni – przestrzegaj kolejności, a wszystko pójdzie jak z płatka! 1. Palestra – dziedziniec – ćwiczenia fizyczne – tutaj zadbasz o kondycję i zapragniesz relaksującej kąpieli. 2. Apodyterium – przebieralnia – tutaj się rozbierasz, pamiętaj jednak o najęciu niewolnika do pilnowania odzieży – w przeciwnym razie będziesz zmuszony wracać do domu nago! 3. Tepidarium – sala łaziebna. Tutaj zaczyna się Twoja kąpiel, stąd możesz przejść do sali o niższej temperaturze lub do sali z gorącą parą. 4. Sudatoria – sala z parą – tutaj gorące powietrze otwiera pory w skórze 5. Caldarium – tutaj zrelaksujesz się w basenie z gorącą wodą, a wynajęci niewolnicy natrą cię oliwą i zeskrobią z twojego ciała brud za pomocą specjalnych sierpowatych narzędzi (strigiles) 6. Tepidarium – powrót do sali łaziebnej, tutaj się ochłodzisz 7. Frigidarium – gdy twoje ciało lekko się ochłodzi, jesteś już gotowy, by wejść do lodowatej wody, a następnie – poddać się kolejnym zabiegom oliwienia i skrobania. Gratulacje! Właśnie masz za sobą swoją pierwszą rzymską kąpiel! Pamiętaj, by – jeżeli masz na to ochotę – rozmawiać w czasie wszystkich zabiegów z przyjaciółmi, filozofować lub po prostu rozmyślać o swoim życiu!
Ruiny starożytnych łaźni rzymskich w Izraelu, online-skills, CC BY 3.0
R1BO6eYnvJQM71
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na Rzymską łaźnię w Herkulanum, na jej dnie widoczna jest mozaika przedstawiająca postać mężczyzny, który ma dwa syrenie ogony zamiast nóg. Mężczyzna w jednej dłoni trzyma rybę, a w drugiej kij. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje. 1. Kąpiel w naszym dzisiejszym rozumieniu jest sprawą intymną, dokonującą się w odosobnieniu i z dużą dbałością o jej prywatny charakter. Zupełnie inaczej traktowali kąpiel starożytni Rzymianie, dla których kąpiel był wydarzeniem wręcz towarzyskim. Oprócz higieny, którą zapewniały: kąpiel, nacieranie oliwą, zeskrobywanie brudu, wizyta w łaźni dawała również okazję do prowadzenia interesów, poznawania ludzi oraz pozwania najnowszych plotek. Wizyta w łaźni rzymskiej spełniała więc role podobną do tej, jak dzisiejsze wyjście na siłownię, wizyta w salonie piękności, spotkanie z przyjaciółmi.
Rzymska łaźnia w Herkulanum, Włochy, online-skills, CC BY 3.0
R12o0h3nhhxcW1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na Rzymską łaźnię w Pompejach. Wewnątrz budynku znajduje się posadzka, ściany, na których widoczne są pozostałości po malowidłach. Budynek jest zniszczony i stanowi zabytek. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje. 1. Możliwość korzystania z łaźni była bardzo ważna dla obywateli starożytnego Rzymu, dlatego każdy, kto wystąpił w roli fundatora, z miejsca zyskiwał popularność i wdzięczność ludu. Taki cel przyświecał Karakalli, który nie tylko ufundował słynne termy, ale również zadbał o to, by odzwierciedlały one jego pozycję oraz aspiracje. W ten sposób powstały łaźnie mogące pomieścić jednocześnie sześćset osób i mające długość oraz szerokość dwóch współczesnych boisk piłkarskich. Dostęp do wody był prawem każdego obywatela, prawda jednak była taka, że bogatsi obywatele mogli dużo łatwiej z niej korzystać. Woda dostarczana akweduktami była rozdzielana hierarchicznie: 10% – cezar 40% – bogaci obywatele 50% – użytek publiczny. Oczywiście, bogaci obywatele uiszczali za specjalny przydział wody odpowiednio naliczony podatek, zaś woda przeznaczona do użytku publicznego trafiała do łaźni, żłobów i fontann. Najbiedniejsi byli zmuszeni przynosić wodę z łaźni do domów.
Łaźnie w Pompejach, Włochy, online-skills, CC BY 3.0
R1EmjJMzcoDBE1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na ruiny rzymskich łaźni w Hiszpanii. Budynek ma kamienne schody oraz kąpielisko wyłożone płytami. Wokół kąpieliska znajdują się łuki i kolumny. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje. 1. Łaźnia dla starożytnych Rzymian była miejscem symbolicznym. Była znakiem cywilizacji i kultury, które niosło ze sobą Cesarstwo Rzymskie, przeciwieństwem barbarzyństwa oraz zdziczenia. W słynnych termach Karakalli znajdowały się dwie biblioteki z tekstami po grecku i po łacinie. Łaźnie pojawiały się na terenach podbitych przez Rzym, ze swoją wyszukaną architekturą oraz ideą higieny, spotkań, rozmów, dyskusji, sportów, które stanowiły integralną część funkcjonowania cywilizowanej społeczności.
Rzymskie łaźnie, Hiszpania, online-skills, CC BY 3.0

Animacja 3D pt. Higiena i ubiór w starożytnym Rzymie

R19FUPC8RPeik1
Animacja 3D pod tytułem Higiena i ubiór w starożytnym Rzymie. Na ścianach wirtualnego pomieszczenia znajduje się sześć obrazów w złotych ramach. Pierwszy obraz przedstawia pomnik Owidiusza, który został wykonany z szarego kamienia. Przedstawiony na rzeźbie mężczyzna jest w podeszłym wieku, ubrany jest w długą szatę, w dłoni trzyma zwój. Obraz jest opatrzony następującym opisem: Rzymianin w todze to obraz, który najczęściej przemawia do nas, gdy szukamy skojarzeń dotyczących ubioru w starożytnym Rzymie. Dostojni senatorowie, patrycjusze w długich szatach są wręcz symbolem mody męskich potomków Romulusa i Remusa. Pod togą Rzymianin nosił krótką, sięgającą do kolan szatę – tunikę. Drugi obraz przedstawia młodą parę – mężczyznę i kobietę. Oboje ubrani są w kolorowe szaty. Obraz jest opatrzony następującym opisem: Nie należy dać się zwieść pozornej niedbałości i nonszalancji togi. Ubiór ten, stosowany przez arystokrację babilońską i asyryjską oraz Etrusków, wymagał specjalnych umiejętności – aby toga nie opadła, nosząca ją osoba musiała cały czas trzymać rękę na wysokości talii. O tym, jak złożonym w istocie ubiorem była toga świadczy chociażby fakt, że ubierano ją przy pomocy niewolników. Trzeci obraz to scena z filmu Quo Vadis, na której to znajdują się dwaj mężczyźni ubrani siedzący na tarasie z widokiem na morze. Obaj ubrani są w białe togi. Obraz jest opatrzony następującym opisem: Sienkiewiczowski arbiter elegantiarum, czyli autorytet w sprawach elegancji, Gajusz Petroniusz, zawsze pojawiał się publicznie tylko w idealnie ułożonej todze. Posiadał specjalnie przeszkolone niewolnice – vestiplicae – których główną funkcją było układanie fałd togi. Petroniusz sprawę tę traktował niezwykle poważnie; świadczy o tym między innymi pochwała, jaką obdarzył swoją niewolnicę odpowiedzialną za układanie jego szat: „Dobrześ ułożyła dziś fałdy i rad jestem z ciebie,Eunice”. Czwarty obraz przedstawia trzy szare zęby na białym tle. Obraz jest opatrzony następującym opisem: Rzymianie mieli swoje osiągnięcia nie tylko w utrzymywaniu higieny ciała, ale również i na polu higieny jamy ustnej. W czasach świetności Imperium Rzymskiego funkcjonowały nawet sztuczne zęby z kości słoniowej i złota! Podobnie, jak w przypadku układania szat, również i w przypadku dbałości o zęby Rzymianie korzystali z pomocy specjalnie w tym celu przeszkolonego niewolnika. To właśnie on czyścił zęby i dziąsła swego pana miękką gałązką pokrytą specjalnym środkiem czyszczącym. Piąty obraz to ilustracja przedstawiająca ucztę Messaliny – grupa osób biesiaduje w pokoju. W pomieszczeniu widoczne są kobiety oraz mężczyźni, którzy spożywają posiłek. Obraz jest opatrzony następującym opisem: Rzymianie słynęli z wystawnych uczt, których menu mogło wpływać na psucie się zębów, a wobec braku rozwiniętej stomatologii musieli liczyć się z ryzykiem szybkiej utraty zębów. Oczywiście, podobnie jak dziś, szczególnie rzymskim pięknościom, zależało na pięknym wyglądzie, stosowały więc specyfiki do czyszczenia zębów o składzie bardzo kontrowersyjnym z punktu widzenia dzisiejszej stomatologii. Messalina stosowała specyfik zawierający sproszkowane rogi jelenia, powszechnie używano również zmielonych skorup oraz muszel. Jednak tym, co najbardziej szokuje, jest fakt, że do specyfików czyszczących zęby dodawano mocz, ze względu na zawartość amoniaku. Szósta fotografia przedstawia widok na dziedziniec, na którym znajduje się zbiornik wodny przeznaczony do kąpieli. Obok zbiornika wodnego znajdują się kamienne kolumny. Po kliknięciu na punkt znajdujący się pod obrazem zostanie wyświetlona informacja dodatkowa. Rzymianie nie mieli zaufania do idei mydła, wyrabianego w czasach antycznych z popiołu oraz tłuszczu zwierzęcego. Dużo większą popularnością cieszyło się nacieranie oliwą i zdrapywanie brudu specjalnie do tego przeznaczonymi narzędziami. Mianem mydła Rzymianie określali raczej celtycką płukankę do mycia włosów. Podobnie, jak w przypadku kąpieli, również korzystania z toalety Rzymianie nie traktowali jako czynności, której koniecznie musi towarzyszyć wysoki stopień intymności. W Rzymie istniały toalety publiczne (forica), które były otwartymi pomieszczeniami, z długimi ławami, zawierającymi w sobie otwory. Bez najmniejszego skrępowania ludzie siadali koło siebie, korzystając z ubikacji i jednocześnie prowadząc rozmowy. Higienę zapewniały umywalki, fontanny oraz kanalik z wodą zapewniający higienę intymną.
„Higiena i ubiór w starożytnym Rzymie”, online-skills, CC BY 3.0

Zadania

RJ0aXFXltf1yB
Ćwiczenie 1
Rzymski specyfik do czyszczenia zębów mógł zawierać: Możliwe odpowiedzi: 1. sok z cytryny, 2. mocz, 3. wino
RLckm6PLJiLoW
Ćwiczenie 2
Fundatorem imponujących łaźni publicznych był: Możliwe odpowiedzi: 1. Cyceron, 2. Neron, 3. Karakalla
RapxubD2DEHu8
Ćwiczenie 3
Połącz w pary terminy oraz ich wyjaśnienia: hypocaustum Możliwe odpowiedzi: 1. autorytet w sprawach elegancji i dobrego smaku, 2. system ogrzewania podłogowego, 3. sala łaziebna, 4. pomieszczenie w łaźni, zawierające basen z zimną wodą arbiter elegantiarum Możliwe odpowiedzi: 1. autorytet w sprawach elegancji i dobrego smaku, 2. system ogrzewania podłogowego, 3. sala łaziebna, 4. pomieszczenie w łaźni, zawierające basen z zimną wodą tepidarium Możliwe odpowiedzi: 1. autorytet w sprawach elegancji i dobrego smaku, 2. system ogrzewania podłogowego, 3. sala łaziebna, 4. pomieszczenie w łaźni, zawierające basen z zimną wodą frigidarium Możliwe odpowiedzi: 1. autorytet w sprawach elegancji i dobrego smaku, 2. system ogrzewania podłogowego, 3. sala łaziebna, 4. pomieszczenie w łaźni, zawierające basen z zimną wodą
RtsWdEUZ68Dzp
Ćwiczenie 4
Niewolnica, która zajmowała się układaniem szat, to: Możliwe odpowiedzi: 1. vestiplica, 2. terma, 3. forica
R1IPke9YWokIN
Ćwiczenie 5
Połącz w pary imiona i opisy osób: Petroniusz Możliwe odpowiedzi: 1. używała do czyszczenia zębów środka zawierającego sproszkowane rogi jelenia, 2. niewolnica specjalizująca się w układaniu szat, 3. posiadał łaźnie mogące konkurować wystrojem z łaźniami Nerona, 4. wybudował łaźnie mogą ce pomieścić 600 osób naraz Messalina Możliwe odpowiedzi: 1. używała do czyszczenia zębów środka zawierającego sproszkowane rogi jelenia, 2. niewolnica specjalizująca się w układaniu szat, 3. posiadał łaźnie mogące konkurować wystrojem z łaźniami Nerona, 4. wybudował łaźnie mogą ce pomieścić 600 osób naraz Eunice Możliwe odpowiedzi: 1. używała do czyszczenia zębów środka zawierającego sproszkowane rogi jelenia, 2. niewolnica specjalizująca się w układaniu szat, 3. posiadał łaźnie mogące konkurować wystrojem z łaźniami Nerona, 4. wybudował łaźnie mogą ce pomieścić 600 osób naraz Karakalla Możliwe odpowiedzi: 1. używała do czyszczenia zębów środka zawierającego sproszkowane rogi jelenia, 2. niewolnica specjalizująca się w układaniu szat, 3. posiadał łaźnie mogące konkurować wystrojem z łaźniami Nerona, 4. wybudował łaźnie mogą ce pomieścić 600 osób naraz
R1cMb0wWpECzt
Ćwiczenie 6
Sierpowate narzędzia do zeskrobywania brudu z ciała to: Możliwe odpowiedzi: 1. caldares, 2. strigiles, 3. serpiles
RzRy7OyYhKwee
Ćwiczenie 7
Połącz łacińską nazwę pomieszczenia z jego funkcją: Palestra Możliwe odpowiedzi: 1. przebieralnia, 2. sala kąpielowa, 3. dziedziniec, 4. sala z parą Apodyterium Możliwe odpowiedzi: 1. przebieralnia, 2. sala kąpielowa, 3. dziedziniec, 4. sala z parą Tepidarium Możliwe odpowiedzi: 1. przebieralnia, 2. sala kąpielowa, 3. dziedziniec, 4. sala z parą Sudatoria Możliwe odpowiedzi: 1. przebieralnia, 2. sala kąpielowa, 3. dziedziniec, 4. sala z parą

Słowniki

Słownik pojęć

Hypocaustum
Hypocaustum

system podłogowego ogrzewania, stosowany w domach i łaźniach rzymskich; pod posadzką znajdowała się przestrzeń podpierana siecią filarów, pomiędzy którymi krążyła para pochodząca z ogromnych pieców karmionych paliwem przez niewolników. Unosząc się, para ogrzewała zbiorniki wodne i całe pomieszczenia.

Termy
Termy

łaźnie publiczne budowane w miastach starożytnej Grecji, szczególnie w okresie hellenistycznym, charakterystyczne przede wszystkim dla kultury rzymskiej.

Vestiplica
Vestiplica

(łac. praczka) kobieta zawodowo pracująca w pralni, trudniąca się praniem, często także prasowaniem i sortowaniem odzieży.

Słownik łacińsko‑polski

R1LWTPfmK0iJ71
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Z. Kubiak, Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2014.

P. Veyne (red.), Człowiek Rzymu, Warszawa 2000.

L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2008.