Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RWCyidXIDviOP1

Historia medycyny starożytnej, cz. 2

Ważne daty

VI w. p.n.e. – IV w. n.e. – okres istnienia słynnego sanktuarium Asklepiosa w Epidauros

ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e. – lata życia Hipokratesa

293 r. p.n.e. – data wybuchu zarazy w Rzymie, sprowadzenie świętego węża Eskulapa

ok. 25 p.n.e. – 50 n.e. – lata życia Celsusa

23‑79 n.e. – lata życia Pliniusza Starszego

ok. 130 - 200 n.e. – lata życia Galena

1525 r. – pierwsze drukowane wydanie Corpus Hippocraticum

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1cZ9oFYJVSPc1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:

6. zna podstawowe techniki przekładu tekstu łacińskiego;

7. zna zasady tworzenia spójnego i zgodnego z polską normą językową przekładu z języka łacińskiego na język polski;

III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:

3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;

4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej.

Nauczysz się

wskazywać dokonania starożytnych Greków i Rzymian w dziedzinie medycyny;

określać łacińskie pochodzenie słownictwa związanego z medycyną, w tym słownictwa anatomicznego;

tłumaczyć tekst łaciński na język polski, korzystając ze słownika łacińsko‑polskiego.

Medycyna starożytnej Grecji i Rzymu

W tekstach greckiej kultury opisy zabiegów medycznych odnajdujemy bardzo wcześnie, bo już u Homera w poemacie Iliada (VIII‑VII w. p.n.e.). W pieśni XI poeta opisuje sposób, w jaki należy wyjąć z ciała strzałę i opatrzyć ranę. O wykonanie zabiegu na rannym poproszony zostaje Patroklos. Pod nieobecność synów Asklepiosa - Machaona i Podalejriosa, pomóc musi towarzysz Achillesa, którego ów uczył sztuki lekarskiej. Achilles z kolei był uczniem centaura Chirona. Z poprzedniej lekcji pamiętamy, że uczniem Chirona był również sam Asklepios. To od uczonego centaura pochodziła wszelka wiedza medyczna, którą opiekun lekarzy oraz szybkonogi Achilles przekazywali dalej.

Ocal mnie teraz, Patroklu, i wieź do naszych okrętów,
strzałę wyjm z biodra i ciemną krew, która sączy się z rany,
obmyj mi wodą zagrzaną i lek łagodny złóż na niej.
Czyń, postępując tak wiernie, jak cię nauczył Achilles,
tego zaś Chejron wyszkolił, najsprawiedliwszy z Centaurów.
Gdyż Podalejrios, a także Machaon, obaj lekarze,
jeden - jak sądzę - w namiocie leży raniony, lekarza
teraz bez skazy sam pilnie potrzebujący, a drugi,
wiodąc Aresa bój, jeszcze wśród Trojan jest na równinie.

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1982, pieśń XI, wersy 828‑836.

R1XSesUUMCCDw1
Ilustracja przedstawia fragment malarstwa czerwonofigurowego „Achilles opatruje Patroklosa”, który znajduje się na czarnym pucharze. Po lewej stronie siedzi ubrany w zbroję ranny Patroklos. Przed jego nogą znajduje się strzała wyjęta z ramienia. Obok Patroklosa klęczy Achilles opatrujący mu ranę. Także on ubrany jest w zbroję. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Achilles opatruje Patroklosa 2. Hipokrates nauczający na wyspie Kos . Ilustracja „Hipokrates naucza studentów pod drzewem platanu na wyspie Kos” autorstwa Eresta Boarda przedstawia starszego mężczyznę stojącego na polanie pomiędzy drzewami. Obok niego znajdują się młodzi mężczyźni słuchający wykładu w skupieniu. Z lewej i prawej strony znajdują się dwa białe posągi. Za Hipokratesem widoczne jest białe krzesło wykonane z kamienia. W oddali widoczne są okręty wpływające do zatoki. Erest Board, „Hipokrates naucza studentów pod drzewem platanu na wyspie Kos” Kolekcja Wellcome, Londyn, Wielka Brytania, wikimiedia.org, CC BY 4.0 3. Chiron naucza Achillesa. Ilustracja przedstawia pracę nieznanego autora o tytule „Chiron nauczający Achillesa”. Na ilustracji znajdują się dwie postacie stojące w pomieszczeniu. Postać z lewej strony to Chiron – faun - hybryda człowieka (mężczyzny) z koniem. Chiron jest w średnim wieku, rude włosy, na głowie ma zaplecione gałązki oliwne. Na plecach widoczny jest płaszcz. Z prawej strony widoczny jest młody Achilles, który niesie w rękach instrument strunowy, kształtem przypominający małą harfę. Mężczyzna ma krótką zbroję. W tle widoczne są ściany z figurami przypominającymi twarz. Autor nieznany, „Chiron nauczający Achillesa, rok powstania nieznany, Narodowe Muzeum Archeologiczne, Neapol, Włochy, wikimedia.org, domena publiczna. 4. Demokryt i Hipokrates. Ilustracja przedstawia pracę Pietera Lastmana pod tytułem „Hipokrates składa wizytę Demokrytowi. Na pierwszym planie znajdują się dwaj starsi mężczyźni. Jeden z nich (po lewej stronie) ubrany jest w niebieską szatę, czerwoną narzutę oraz biały turban, przygląda się drugiemu mężczyźnie siedzącego na kamieniu i tworzącego zapiski w księdze – łysemu, brodatemu starcowi, który ubrany jest w niebieską szatę oraz czerwoną narzutę. Obok mężczyzn widoczne są księgi, rzeka, oraz truchła zwierząt – owcy i sarny. Mężczyźni siedzą pod wysokim drzewem. W tle widoczni są ludzie siedzący na skarpie obok kolumnowego budynku. Pieter Lastman, „Hipokrates składa wizytę Demokrytowi”, 1622, Muzeum Sztuk Pięknych, Lille, Francja, wikimedia.org, domena publiczna
Przedstawienie na pucharze – „Achilles opatruje Patroklosa”, VI w. p.n.e., Stare Muzeum w Berlinie, Niemcy, wikimedia.org, domeba publiczna

Z czasem Asklepios zaczął być czczony jako uzdrowiciel chorych, opiekun lekarzy i sztuki lekarskiej. Miejsca jego kultu w Grecji, tzw. Asklepieja, stanowiły miejsca pielgrzymowania chorych, szukających pomocy. W naszej poprzedniej lekcji czytaliśmy tekst łaciński, opisujący sposób „poszukiwania” lekarstwa w sanktuariach Asklepiosa. Najbardziej znany ośrodek kultu boga znajdował się w Epidauros, pozostałe mieściły się w innych ważnych ośrodkach, takich jak Ateny, Korynt, Pergamon.

W V w. p.n.e. działał Alkmeon z KrotonuAlkmeon z KrotonuAlkmeon z Krotonu, uczeń Pitagorasa, który jako pierwszy miał docenić rolę mózgu jako centralnego ośrodka zmysłów. Przeprowadzał sekcje, badał mózg i zachowania ludzi, był też zwolennikiem nieśmiertelności duszy. O jego działalności dowiadujemy się od Diogenesa LaertiosaDiogenes LaertiosDiogenesa Laertiosa, słynnego biografa filozofów z III w. n.e.

ReX49rfY8cbKUPozostałości sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos, wikimedia.org, domena publiczna1
Fotografia autorstwa Heiko Górskiego pt. „Pozostałości sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos”, na której widoczne są ruiny budynku. W centrum fotografii znajdują się schody, które prowadzą na szczyt ruin budynku. Po lewej i prawej stronie widoczne są kamienne ściany, z widocznymi łukami. Ściany budynku są wykonane z jasnego kamienia, na pierwszym piętrze widoczne są pozostałości po kolumnach. W oddali znajdują się turyści. Tło fotografii stanowi zielony las, który góruje nad budynkiem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Ilustracja interaktywna 1. Sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos było ośrodkiem medycyny świątynnej. 2. Fotografia autorstwa Jerzego Ciechanowicza przedstawia pozostałości po sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos. Zdjęcie zostało wykonane z oddali, i przedstawia widok na kompleks od strony wschodniej. Na pierwszym planie znajdują się kamienie, oraz drzewa. Na drugim planie znajduje się budynek, ze schodami w centrum. W oddali widoczni są turyści oraz drzewa górujące nad budynkiem. (fot.), Pozostałości sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos, ok. 380 r. p.n.e, Grecja, wikimedia.org, CC BY 3.0 3. Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na kolumny Sanktuarium Asklepiosa. Na zdjęciu znajdują się kolumny, które stanowią główny punkt zdjęcia (środek zdjęcia). Kolumny są odgrodzone łańcuchem. W tle widoczne są zielone drzewa oraz niebieskie bezchmurne niebo. Kolumny z Sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos, ok. 380 r. p.n.e., Grecja, wikimedia.org, CC BY 3.0
Heiko Gorski (fot.), Pozostałości sanktuarium Asklepiosa na wyspie Kos, Grecja, wikimedia.org, domena publiczna

„Ojcem medycyny” nazywany jest tradycyjnie Hipokrates z Kos, wybitny lekarz i twórca szkoły medycznej, działający na przełomie V i IV w. p.n.e. Miał pobierać nauki u Demokryta, jego imię nosi tzw. „Corpus Hippocraticum”, stanowiący najstarszy zbiór tekstów o tematyce medycznej. Nie mamy dowodów na to, że którąkolwiek z ksiąg napisał sam Hipokrates, przyjęło się jednak sądzić, że wyszły one spod rąk autorów związanych z ośrodkiem kultu Asklepiosa na wyspie Kos. Sam Hipokrates miał podkreślać znaczenie higieny i zalecać dietę. Jemu także przypisuje się naukę o czterech płynach (łac. humores) w organizmie człowieka (krew, flegma, żółć, czarna żółć). Miały one mieć wpływ na funkcjonowanie czterech ludzkich temperamentów: sangwinicznego, flegmatycznego, cholerycznego i melancholijnego.

R1K8N7veFcnyi1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na rękopis „Corpus Hippocraticum” – zżółknięta, zabrudzona karta na której znajdują się teksty o tematyce medycznej. Pismo nie jest niewyraźne, zapisane czarnym i czerwonym kolorem. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Ilustracja interaktywna 1. Teoria humoralna była niezwykle popularna w starożytności i średniowieczu; pewne jej elementy były obecne m.in. w psychiatrii nawet do XIX w. 2. Ilustracja przedstawia strony tytułowe Corpus Humanum. Po lewej: Strona tytułowa pierwszego wydania „Corpus Hippocraticum” na którym widoczna jest ilustracja zawierająca Eskulapa owiniętego na tyczce. Z prawej strony widoczna jest pieczęć. Przekład autorstwa Franciscusa Asulanusa, Wenecja, 1526 r., researchgate.net, CC BY 3.0 Po prawej: Strona tytułowa drugiego wydania „Corpus Hippocraticum”, przekład autorstwa Janusa Cornariusa na którym również znajduje się Eskulap owinięty na tyczce, Bazylea, 1538 r., researchgate.net, CC BY 3.0.
Średniowieczny rękopis „Corpus Hippocraticum”, kolekcja prywatna, wikimedia.org, domena publiczna

W Rzymie sztuka medyczna rozwinęła się za pośrednictwem Greków. Wcześniej stanowiła ona bardziej wiedzę tajemną, domenę kapłanów. Wedle legendy, na początku III w. p.n.e., gdy w Rzymie szalała zaraza, wyrocznia nakazała sprowadzenie do Rzymu świętego węża, symbolizującego boga Asklepiosa. Wyprawiono się po niego aż do Epidauros. Przywieziony z Grecji wąż wpełzł do Tybru i przepłynął na tzw. Wyspę Tyberyjską, wskazując w ten sposób miejsce budowy świątyni poświęconej Eskulapowi. Świątynia została zburzona w średniowieczu, a na jej miejscu powstała Bazylika św. Bartłomieja. W okresie renesansu na wyspie wybudowano również szpital.

CelsusCelsusCelsusCelsusW literaturze łacińskiej zachowały się informacje nt. schorzeń i stosowanych leków. Znajdujemy je m.in. w dziełach encyklopedystów – chociażby w Historii naturalnej Pliniusza Starszego (23–79 r. n.e.), lub w dziele O sporządzaniu leków Skryboniusza Largusa (I w. n.e.). Zachowała się również księga O medycynie CelsusCelsusCelsus (I w. n.e.). Była to część większej encyklopedii, jednak kolejne księgi, dotyczące prawa, retoryki i sztuki wojennej, nie zachowały się do naszych czasów.

Najważniejsze dokonania w dziedzinie medycyny miał jednak II w. n.e. rzymski lekarz greckiego pochodzenia Galen. Urodzony w Pergamonie, swoje pierwsze doświadczenie nabywał, lecząc rannych w walkach gladiatorów. Z czasem został lekarzem na dworze cesarza Marka Aureliusza. Jego liczne sekcje (głównie na zwierzętach) pomogły mu wyciągać wnioski na tematy anatomiczne, działania układu krwionośnego, pokarmowego i oddechowego. Galen znał nauki Hipokratesa, opierał się na systemie humoralnym, ale śmiało formułował również własne wnioski. Jego praca miała bardzo duży wpływ na świadomość lekarzy średniowiecza. Dziś wiemy jednak, że niektóre założenia Galena, dotyczące funkcjonowania ludzkiego ciała, były dalekie od rzeczywistości.

Tekst łaciński: DĒ HOMINE SĀNŌ

Polecenie 1

Przeczytaj tekst łaciński, zwróć uwagę na zawarte w nim słownictwo anatomiczne. Następnie wykonaj zadania.

Sānum hominem oportet varium habēre vītae genus: modo rūrī esse, modo in urbe, saepiusque in agrō; nāvigāre, vēnārī, quiēscere interdum, sed frequentius sē exercēre; siquidem ignāvia corpus hebetat, labor firmat, illa mātūram senectūtem, hīc longam adulēscentiam reddit. Prōdest etiam interdum balneō, inter‑dum aquīs frīgidīs ūtī; modo unguī, modo id ipsum neglegere; nūllum genus cibī fugere quō populus ūtātur; interdum in convictū esse, interdum ab eō sē retrahere; bis diē potius quam semel cibum capere, et semper quam plūrimum.

Na podstawie: Androphili Asclepiadei Liber In Quo Pauca Explicantur, Quorum Scitu Sanitas Conservari Et Vita Hominis Ab Ignorantia Medicorum Poterit Esse Secura, CAP. XII, S. 42; pozycja z internetowych zasobów books.google.pl

Tłumaczeniem0f2155bb0fd69618_0000000000013Tłumaczenie

R1VKP5L92k3Z1
Ćwiczenie 1
Do podanych postaci dobierz odpowiedni opis: Chiron Możliwe odpowiedzi: 1. rzymski encyklopedysta, autor „Historii naturalnej”, 2. słynny lekarz z wyspy Kos, 3. grecki bóg, opiekun sztuki medycznej, 4. uczony centaur, nauczyciel Asklepiosa, 5. autor księgi „O medycynie” Asklepios Możliwe odpowiedzi: 1. rzymski encyklopedysta, autor „Historii naturalnej”, 2. słynny lekarz z wyspy Kos, 3. grecki bóg, opiekun sztuki medycznej, 4. uczony centaur, nauczyciel Asklepiosa, 5. autor księgi „O medycynie” Hipokrates Możliwe odpowiedzi: 1. rzymski encyklopedysta, autor „Historii naturalnej”, 2. słynny lekarz z wyspy Kos, 3. grecki bóg, opiekun sztuki medycznej, 4. uczony centaur, nauczyciel Asklepiosa, 5. autor księgi „O medycynie” Pliniusz Starszy Możliwe odpowiedzi: 1. rzymski encyklopedysta, autor „Historii naturalnej”, 2. słynny lekarz z wyspy Kos, 3. grecki bóg, opiekun sztuki medycznej, 4. uczony centaur, nauczyciel Asklepiosa, 5. autor księgi „O medycynie” Celsus Możliwe odpowiedzi: 1. rzymski encyklopedysta, autor „Historii naturalnej”, 2. słynny lekarz z wyspy Kos, 3. grecki bóg, opiekun sztuki medycznej, 4. uczony centaur, nauczyciel Asklepiosa, 5. autor księgi „O medycynie”
R6CAUfcWlsvFq
Ćwiczenie 2
Wskaż zdania zgodne z prawdą. Możliwe odpowiedzi: 1. Machaon i Podalejrios byli synami Asklepiosa. 2. Diogenes Laertios zasłynął jako autor żywotów filozofów. 3. Jedna z ksiąg dzieła encyklopedycznego Celsusa dotyczyła medycyny. 4. Hipokrates pochodził z wyspy Naksos. 5. Pliniusz Starszy napisał dzieło „O sporządzaniu leków”.
RyzUgJaeJFu4e
Ćwiczenie 3
Na podstawie krótkiego opisu wskaż tytuł dzieła. Jest to przykład malarstwa czerwonofigurowego i, przedstawia scenę na którym widoczni są dwaj mężczyźni. Jeden z nich jest ranny w ramię, a drugi mężczyzna zakłada opatrunek na ramię. Możliwe odpowiedzi: 1. Achilles opatruje Patroklosa 2. Hipokrates nauczający na wyspie Kos 3. Chiron naucza Achillesa 4. Demokryt i Hipokrates
R14SRdklifb0G
Ćwiczenie 4
Wskaż zdania zgodne z prawdą. Możliwe odpowiedzi: 1. „Labor corpus hebetat. – Praca czyni ciało ociężałym.", 2. „Hominī aquīs frīgidīs uti prōdest. – Człowiekowi pomaga używanie zimnej wody.", 3. „Labor mātūram senectūtem reddit. – Trud przynosi wczesną starość.", 4. ”Ignāvia mātūram senectūtem reddit. – Gnuśność przynosi wczesną starość."
RkFHeNqFnTBIl
Ćwiczenie 5
Wpisz słowa (ignavia, genus, balneo) w odpowiednie miejsce. Labor corpus firmat, Tu uzupełnij hebetat. Sānum hominem oportet varium habēre vītae Tu uzupełnij. Prōdest etiam interdum Tu uzupełnij, interdum aquīs frīgidīs ūtī.
Polecenie 2

Przeczytaj ponownie fragment Iliady Homera, następnie odpowiedz na pytania.

Ocal mnie teraz, Patroklu, i wieź do naszych okrętów,
strzałę wyjm z biodra i ciemną krew, która sączy się z rany,
obmyj mi wodą zagrzaną i lek łagodny złóż na niej.
Czyń, postępując tak wiernie, jak cię nauczył Achilles,
tego zaś Chejron wyszkolił, najsprawiedliwszy z Centaurów.
Gdyż Podalejrios, a także Machaon, obaj lekarze,
jeden - jak sądzę - w namiocie leży raniony, lekarza
teraz bez skazy sam pilnie potrzebujący, a drugi,
wiodąc Aresa bój, jeszcze wśród Trojan jest na równinie.

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1982, pieśń XI, s. 142, wersy 828‑836.

RWWZ3wQmrXLmT
Ćwiczenie 6
Kto uczył Patroklosa sztuki lekarskiej? Możliwe odpowiedzi: 1. Chiron, 2. Achilles, 3. Hektor
R19mx3jYREMon
Ćwiczenie 7
Czyim uczniem był Achilles? Możliwe odpowiedzi: 1. Chirona, 2. Podalejriosa, 3. Machaona
R1R8mey8G3HnH
Ćwiczenie 8
Po której ze stron walczył Patroklos? Możliwe odpowiedzi: 1. po stronie Greków, 2. po stronie obrońców Troi, 3. był neutralny
R4c2OJMb1HtmJ
Ćwiczenie 9
Na podstawie zdobytej wiedzy, wskaż tytuł dzieła, który pojawił się na lekcji: Możliwe odpowiedzi: 1. Chiron naucza Achillesa 2. Hipokrates opatruje Achillesa 3. Patroklos nauczający na Wyspie Kos
m0f2155bb0fd69618_0000000000013

Słowniki

Słownik pojęć

Alkmeon z Krotonu
Alkmeon z Krotonu

uczeń Pitagorasa, filozof i nauczyciel sztuki lekarskiej, który jako pierwszy miał docenić rolę mózgu jako centralnego ośrodka zmysłów

Asklepios
Asklepios

syn Apollina i Koronis, wychowanek Chirona, ojciec lekarzy — Machaona i Podalejriosa, oraz Hygiei — personifikacji zdrowia. W rzymskiej mitologii – Eskulap.

Celsus
Celsus

rzymski uczony i encyklopedysta, autor księgo O medycynie, która zachowała się z większego dzieła encyklopedycznego.

Chejron
Chejron

centaur znany z prawości, mądrości i wiedzy medycznej, nauczyciel Asklepiosa, wychowawca Achillesa i Jazona.

Diogenes Laertios
Diogenes Laertios

pisarz i erudyta z III w. n.e., autor dzieła Żywoty i poglądy słynnych filozofów.

Epidauros
Epidauros

miasto w starożytnej Grecji, w Argolidzie, w północno‑wschodniej części płw. Peloponez, na południowy wschód od Koryntu.

Galen
Galen

rzymski lekarz i pisarz z II w. n.e., zajmował się badaniami anatomicznymi, był również lekarzem na dworze cesarza Marka Aureliusza.

Hipokrates z Kos
Hipokrates z Kos

wybitny lekarz i twórca szkoły medycznej, działający na przełomie V i IV w. p.n.e. Miał pobierać nauki u Demokryta, jego imię nosi tzw. Corpus Hippocraticum, stanowiące najstarszy zbiór tekstów o tematyce medycznej.

Machaona i Podalejriosa
Machaona i Podalejriosa

synowie Asklepiosa, biegli lekarze, walczyli w wojnie trojańskiej.

Patroklos
Patroklos

wojownik, towarzysz Achillesa, u jego boku walczył w wojnie trojańskiej. Zginął w natarciu na Troję z ręki Hektora, gdy nosił zbroję Achillesa, który wycofał się z walki. Pragnąc pomścić jego śmierć, Achilles postanowił zabić Hektora w pojedynku.

Pliniusz Starszy
Pliniusz Starszy

rzymski historyk, pisarz i erudyta, autor dzieła encyklopedycznego Historia naturalna.

Skryboniusz Largus
Skryboniusz Largus

rzymski lekarz z I w. n.e., działał w okresie panowania cesarza Klaudiusza, autor dzieła O sporządzaniu leków.

Słownik łacińsko‑polski

R1PluSCHxlcc21
Słownik łacińsko-polski. Poniżej widać hasła łacińskie. Obok każdego hasła pojawia się ikonka pozwalająca na jego odsłuchanie. Pod każdym hasłem znajduje się jego polskie tłumaczenie. U dołu strony umieszczone są przyciski: zmiana języków, edycja oraz przywróć słownik do stanu początkowego.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Homer, Iliada, tłum. K. Jeżewska, Wrocław 1982.

Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.

A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa 2001.

L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1986.