Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R17sWpQRv2FBH1

Imitatio antiquorum

Ważne daty

1512 r. – powstają listy O imitacji Gianfrancesca Pica della Mirandoli, adresowane do Pietra Bemba.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R70RQ0pli46xz1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:

2) nabiera umiejętności szybkiego praktycznego zastosowania i ćwiczenia nowo nabytej wiedzy;

3) dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;

4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;

5) dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.

Nauczysz się

wyjaśniać pojęcie imitatio antiquorum;

wyjaśniać znaczenie wzorców antycznych dla kolejnych epok;

Imitatio antiquorum

Imitatio antiquorumImitatio antiquorumImitatio antiquorum to zasada twórcza, zgodnie z którą najdoskonalszym wzorcem artysty są dzieła starożytnych. Antyczne wzorce przez wieki wpływały silnie na kształt kultury europejskiej.

Imitatio antiquorum

R47lXNeIZ0DFh1
Fotografia nieznanego autora przedstawia pomnik Horacego stojący na wysokim cokole wykonanym z jasnego kamienia. Horacy został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku, na jego głowie widoczny jest wieniec laurowy, ubrany jest w długą szatę sięgającą niemal do ziemi. Horacy w jednej dłoni trzyma zwój, który próbuje komuś przekazać. Fotografia pomnika została wykonana w lekko zachmurzony dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Imitatio antiquorum to szeroko rozpowszechnione w kulturze europejskiej zjawisko naśladowania starożytnych mistrzów we wszystkich niemal dziedzinach nauki oraz sztuki. Samo określenie imitatio stanowi łaciński odpowiednik greckiego mimesis, przy czym termin grecki częściej odnoszono do naśladowania natury, podczas gdy łacińskim słowem opisywano czerpanie z wzorców kulturowych. Kwestia stymulującego wpływu wielkich osiągnięć cywilizacyjnych przeszłości na kultury współczesne stanowiła przedmiot zainteresowania twórców już w starożytności. Horacy, jeden z najsłynniejszych poetów antyku, tak zdiagnozował źródła wielkości kulturalnej Rzymu: „Podbita Grecja podbiła dzikiego zdobywcę i siedzibą sztuk uczyniła wieśniacze Lacjum”. Siebie samego Horacy postrzegał jako twórcę, który zdołał poezję rzymską rozwinąć tak, by dorównała swojej greckiej poprzedniczce.
Posąg Horacego, Wenuzja, Włochy, online-skills, CC BY 3.0
Rbso6wzes72b61
Czarno-biały portret nieznanego autora przedstawia postać Erazma z Rotterdamu, który został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku. Erazm pozuje z profilu, na jego głowie widnieje czarna czapka zakrywająca jego włosy. Ubrany jest w długą i kilkuwarstwową szatę. Mężczyzna siedzi przy pulpicie i wykonuje zapiski na karcie papieru. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Erazm z Rotterdamu, 2. Naśladowanie wzorców starożytnych było szczególnie istotną wartością kulturotwórczą w epoce renesansu. Fascynacja antykiem i ambicja, by sięgać do starożytnych źródeł bezpośrednio, bez uwzględniania tradycji średniowiecznej („ad fontes” – czyli wprost do źródeł) sprawiała, że poznawanie, podziwianie i naśladowanie greckich i rzymskich artystów stawało się nie tylko normą, ale jedną z podstawowych technik edukacji i samodoskonalenia twórczego. Antyk funkcjonował w świadomości artystów renesansu jako kultura ze wszech miar godna naśladowania, jednak na temat tego, w jaki sposób należy czerpać inspirację z imponujących dokonań przeszłości, prowadzone były w renesansie ożywione dysputy. Dostrzegano przede wszystkim dwa zagrożenia: niewolniczego naśladownictwa lub też sprzeniewierzenia się doskonałym wzorcom starożytnych. Ważny głos w dyskusji na temat naśladowania zajął jeden z najważniejszych renesansowych myślicieli, Erazm z Rotterdamu. Nawiązując do poglądów Seneki, porównał on działania artysty stosującego imitatio antiquorum do pracy pszczoły, która zbiera pyłki nektary z różnych roślin, czerpiąc z zewnętrznych źródeł materię. Miód, który stworzy, jest jednak oryginalnym osiągnięciem, wynikiem pracy, wielokrotnej, żmudnej przeróbki materii. Zadaniem artysty jest uczenie się w szkole najwybitniejszych wzorców, następnie zaś – twórcze ich przekształcanie oraz zyskiwanie artystycznej niezależności.
Erazm z Rotterdamu, [w:] „Ilustrowana historia świata Spamera” 1892, online-skills, CC BY 3.0
R1EcTCP4jdtMC1
Fotografia nieznanego autora przedstawia posąg Kwintyliana, który stoi na wysokim kamiennym cokole koło fontanny. Kwintylian został przedstawiony jako młody mężczyzna o krótkich włosach. Ubrany jest w długą szatę sięgającą niemal do ziemi. Jedną dłoń trzyma podniesioną do góry, a w drugiej trzyma zwój. Fotografia została wykonana na tle budynku, wokół którego rozwieszone zostały flagi. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Kwintylian, posąg, Calahorra, Hiszpania, 2. Naśladowanie – imitatio antiquorum – miało na celu wspieranie dzieł starożytnym autorytetem. Wychodzono z założenia, że osiągniecie doskonałości nie jest możliwe bez czerpania z najdoskonalszych wzorców gatunkowych. Imitacja stosowana była w swojej formie dydaktycznej i artystycznej. Pierwsza była uznaną metodą kształcenia poprzez naśladowanie mistrzów, ich stylu, metaforyki, obrazowania, tematyki. Druga stanowiła metodę twórczą samodzielnego już artysty, który w oparciu o wzorce i w nawiązaniu do dzieł starożytnych tworzył własne, oryginalne utwory. Tak rozumiana imitatio antiquorum bliska była pojęciu emulacji, czyli rywalizacji (aemulatio). Pełne rozumienie terminu możliwe było dla renesansowych myślicieli dzięki wykładni zawartej w dziele Kwintyliana „Kształcenie mówcy”. Opisuje on emulację jako wyższy stopień naśladowania, który bliższy jest parafrazie niż dosłowności. Twórca stosujący ją wyraża podziw i uwielbienie dla wzorca, jednocześnie współzawodniczy z nim w poszukiwaniu swej własnej drogi oraz artystycznej doskonałości. Taki wymiar naśladowania jest ważnym elementem imitatio antiquorum.
Kwintylian, Calahorra, Hiszpania, wikimedia.org, domena publiczna
R19WNsGe4gMIY1
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na okładkę „Psałterza Dawidów” autorstwa Jana Kochanowskiego. Okładka jest czarno-biała, czarne napisy i ornamenty zostały umieszczona na białej karcie. Na okładce widnieje napis: PSALTERZ DAWIDOW. JANA KOCHANOWSKIEGO. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Okładka Psałterza Dawidów Jana Kochanowskiego, 1610, 2. Literatura polska okresu renesansu to, podobnie jak w całej Europie, czas wielkiej fascynacji starożytnym dziedzictwem. Najsłynniejszy polski poeta epoki, „ojciec polskiej poezji”, Jan Kochanowski, czerpał motywy, wzorce oraz inspiracje z bogatego skarbca antycznej kultury. W dziełach mistrza z Czarnolasu odnaleźć można źródła stosowanej przez poetę techniki imitatio antiquorum. Na kształt „Odprawy posłów greckich” ogromny wpływ miała lektura Homerowej „Iliady”, fraszki zawierają wiele parafraz doskonałych utworów Anakreonta i Safony, elegie noszą ślady fascynacji twórczością Tibullusa i Propercjusza, pieśni wielokrotnie okazują się horacjańskie, zaś w całokształcie twórczości i umysłowości Kochanowskiego odczytywać można powiązania z utworami Homera, Simonidesa, Teokryta, Safony, Sofoklesa, Eurypidesa, Wergiliusza, Seneki, Katullusa, Owidiusza i Cycerona.
Okładka „Psałterza Dawidów” Jana Kochanowskiego, 1579, wikimedia.org, domena publiczna
RUG1W1tOegnqg1
Obraz autorstwa Charlesa-Francoisa Jalaberta pod tytułem „Horacy, Wergiliusz i Varius w domu Mecenasa” przedstawia 4 mężczyzn. Jeden z nich stoi przed pozostałymi trzymając w dłoni kartkę. Gestykuluje. Siedzący mężczyźni słuchają go z zaciekawieniem. Przemowa odbywa się na tarasie domostwa, z którego widoczne są liczne drzewa oraz duża góra. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jedną z licznych pieśni Horacego, najsłynniejszego rzymskiego poety, która okazała się dla Jana Kochanowskiego źródłem inspiracji do zmierzenia się z doskonałym wzorcem przeszłości, była pieśń Do Mecenasa: Horacy, Pieśń II, 20 (Do Mecenasa) Niezwykłe mając i niekruche skrzydła wzlecę poeta z dwóch natur złożony w przejrzysty eter nie będę już dłużej mieszkał na ziemi i wyższy nad zawiść wzgardzę miastami ja co z ubogiego rodu wyszedłem a goszczę u ciebie ja Mecenasie mój drogi nie umrę nie będę więźniem za wodami Styksu Tuż tuż chropawa mi skóra golenie ściska przemieniam się w ptaka o białym łbie u ramion i zewsząd u palców jakież mi gładkie wyrastają pióra Szybszy niż Ikar już oglądam w locie huczącą w dole cieśninę Bosforu Syrty Getulów śpiewający łabędź hyperborejskie nawiedzam równiny Mnie pozna Dak i mieszkaniec Kolchidy Gelon siedzący aż na końcu świata mnie uzna moje będzie chwytał pieśni Hiszpan obyty i Gal znad Rodanu Niechaj nie będzie nenii na zbytecznym pogrzebie ani szkaradnych narzekań i żalów zabroń uderzać w lamenty i niepotrzebnych oszczędź mi honorów. 2. Powyższy wiersz Horacego to jedna z najbardziej rozpoznawanych i najważniejszych jego pieśni, zawierająca dwa niezwykle ważny topos, obecny do dziś w europejskiej kulturze. Chodzi oczywiście o motyw poetyckiej nieśmiertelności oraz dumy autora z pozostawionej po sobie twórczości. Tematykę pieśni określić można zarówno mianem autobiograficznej (zawiera odwołania do życia poety), jak i metapoetyckiej, ponieważ poruszony zostaje problem poety i poezji. Ten właśnie utwór stanie się inspiracją i wzorcem dla Kochanowskiego, który, z pełnym oddaniem i podziwem dla rzymskiego mistrza, dokonał twórczej parafrazy w swojej Pieśni XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony).
Ch. F. Jalabert, „Wergiliusz, Horacy, Wariusz i Mecenas”, ok. 1846, [w:] „Wprowadzenie do klasycznej literatury łacińskiej” Oakland 1904, bridgemanimages.com, GFDL 1.2
R1VVUQVaTufHD1
Czarno-biały portret nieznanego autora pokazuje postać Jana Kochanowskiego jako mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna pozuje z pół profilu, ma krótkie włosy oraz bujny zarost. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Ilustracja interaktywna 1. Jan Kochanowski. Pieśni. Księgi wtóre. Pieśń XXIV. Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony
Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony
Natury: ani ja już przebywać na ziemi
Więcej będę, a więtszy nad zazdrość, ludnemi
Miasty wzgardzę. On, w równym szcześciu urodzony,
On ja, jako mię zowiesz, wielce ulubiony
Mój Myszkowski, nie umrę ani mię czarnemi
Styks niewesoła zamknie odnogami swemi. Już mi skóra chropawa padnie na goleni,
Już mi w ptaka białego wierzch sie głowy mieni;
Po palcach wszędy nowe piórka sie puszczają,
A z ramion sążeniste skrzydła wyrastają.
Terazże nad Ikara prędszy przeważnego
Puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego
I Syrty Cyrenejskie, Muzom poświęcony
Ptak, i pola zabiegłe za zimne Tryjony.
O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I róznego mieszkańcy świata Anglikowie,
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają.
Niech przy próznym pogrzebie żadne narzekanie,
Żaden lament nie będzie ani uskarżanie:
Świec i dzwonów zaniechaj, i mar drogo słanych,
I głosem żałobliwym żołtarzów śpiewanych. 2. Lektura obydwu wierszy uświadamia nam, że imitatio antiquorum wykroczyło w tym przypadku poza sferę tłumaczenia i naśladowania wzorca pod względem zarówno tematyki, jak i użytych środków poetyckich. Mimo że szacunek i uwielbienie dla Horacego są to ewidentnie zauważalne, na bazie pieśni starożytnego poety powstał utwór całkowicie oryginalny, wyrażający osobiste odczucia i refleksje Kochanowskiego. Charakterystycznym zabiegiem jest wprowadzenie w niektórych miejscach kontekstów rodzimych i osobistych. Dla przykładu – imię Mecenasa, opiekuna Horacego, zastąpione zostaje nazwiskiem Piotra Myszkowskiego, który był mecenasem autora „Trenów”. Antyczne nazwy geograficzne i nazwy narodowości (Dak, Kolchida, Geron, Gal) zastąpione zostają nazwami opisującymi rzeczywistość bliższą Kochanowskiemu w XVI w. Pojawiają się więc: Moskwa, Tatarowie, Hiszpan, Anglikowie.
Portret Jana Kochanowskiego drzeworyt Aleksandra Regulskiego według rysunku Józefa Buchbindera, Biblioteka Narodowa, domena publiczna
R5SleWkdHu4RO1
Czarno-biały portret nieznanego autorstwa przedstawia postać Pierre Ronsarda, którego przedstawiono z profilu jako mężczyznę w podeszłym wieku. Na jego twarzy widoczny jest średniej długości zarost. Na głowie ma wieniec laurowy zakrywający jego krótkie włosy. Pierre Ronsard ubrany jest w zbroję oraz jasną szatę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Można powiedzieć, że przyjęta w renesansie jako norma działań artystycznych zasada imitatio antiquorum miała wielkie znaczenie dla tworzenia się i wzbogacania w tym okresie europejskiej kultury, również kultur narodowych. Francuscy poeci z grupy o nazwie Plejada dyskutowali o tym, w jaki sposób naśladowanie antycznych wzorców może wzbogacić ich ojczysty język. Jak wiemy adaptacja technik literackich, motywów, tematyki, środków stylistycznych oraz figur retorycznych z bogatej łaciny na grunt rozwijających się języków narodowych przyczyniło się do powstania prawdziwych arcydzieł. Również polszczyzna w okresie renesansu, głównie dzięki Janowi Kochanowskiego, staje się językiem, w którym wyrazić można złożone stany emocjonalne, refleksje o ludzkim życiu, problemy egzystencjalne oraz przemyślenia filozoficzne w artystyczny sposób. Przenoszenie wzorców antycznych i ich adaptacja umożliwiły stosowanie języka polskiego jako środka artystycznej ekspresji; twórczość łacińska zaczyna od tego momentu w polskim renesansie dominować nad twórczością w języku łacińskim.
Pierre Ronsard, jeden z głównych przedstawicieli francuskiej Plejady, [w:] „Ilustrowana historia świata Spamera” 1892, online-skills, CC BY 3.0

Zadania

RI3IsSaxcnCeF
Ćwiczenie 1
Metafora naśladującego artysty jako pszczoły użyta została przez Erazma z Rotterdamu, który obraz ten zaczerpnął z pism: Możliwe odpowiedzi: 1. Seneki, 2. Cycerona, 3. Horacego
RHsHq3xS1BfOq
Ćwiczenie 2
Imitatio to łaciński odpowiednik terminu: Możliwe odpowiedzi: 1. decorum, 2. mimesis, 3. katharsis
RrnoxDIi0XyPw
Ćwiczenie 3
Uzupełnij tekst wyrazami: Czerpanie inspiracji z dzieł 1. imitatio antiquorum, 2. renesansu, 3. mimesis, 4. aemulario, 5. nowożytnych, 6. starożytnych, 7. ad fontes autorów było kwestią szczególnie istotną w epoce 1. imitatio antiquorum, 2. renesansu, 3. mimesis, 4. aemulario, 5. nowożytnych, 6. starożytnych, 7. ad fontes. Wynikało to z idei powrotu do źródeł z łac.1. imitatio antiquorum, 2. renesansu, 3. mimesis, 4. aemulario, 5. nowożytnych, 6. starożytnych, 7. ad fontes. Samo niewolnicze naśladowanie traktowane było jako działanie niegodne prawdziwego twórcy. Imitacja zawierać musiała w sobie element twórczej rywalizacj- 1. imitatio antiquorum, 2. renesansu, 3. mimesis, 4. aemulario, 5. nowożytnych, 6. starożytnych, 7. ad fontes
RRmYAH9WZfhlj
Ćwiczenie 4
Muza, którą Horacy przywołuje w pieśni zaczynającej się od słów Exegi monumentum to: Możliwe odpowiedzi: 1. Erato, 2. Melpomena, 3. Klio
R1ydnepbmlpCg
Ćwiczenie 5
Połącz w pary wyrazy oraz ich tłumaczenia: imitatio Możliwe odpowiedzi: 1. naśladowanie wzorców, 2. wybudowałem pomnik, 3. powrót do źródeł, 4. twórcze współzawodnictwo aemulatio Możliwe odpowiedzi: 1. naśladowanie wzorców, 2. wybudowałem pomnik, 3. powrót do źródeł, 4. twórcze współzawodnictwo ad fontes Możliwe odpowiedzi: 1. naśladowanie wzorców, 2. wybudowałem pomnik, 3. powrót do źródeł, 4. twórcze współzawodnictwo exegi monumentum Możliwe odpowiedzi: 1. naśladowanie wzorców, 2. wybudowałem pomnik, 3. powrót do źródeł, 4. twórcze współzawodnictwo
RzXUYJVSGAOvs
Ćwiczenie 6
Mimesis oznacza: Możliwe odpowiedzi: 1. naśladowanie, 2. współzawodniczenie, 3. przekształcenie
R1sSvYIfMmAaI1
Ćwiczenie 7
Wskaż autora dzieła Kształcenie mówcy. Możliwe odpowiedzi: 1. Horacy 2. Kwintylian 3. Seneka Młodszy

Słowniki

Słownik pojęć

Ad fontes
Ad fontes

z łaciny: do źródeł, do początków; renesansowe hasło powrotu do utworów w wersji oryginalnej (nietłumaczonej i niekomentowanej).

Decorum
Decorum

przyzwoitość, przystojność, wzgląd, pozór, odpowiedniość; zasada poetyki, zgodnie z którą określonym tematom odpowiadają określone gatunki i style.

Exegi monumentum aere perennius
Exegi monumentum aere perennius

łac. „wzniosłem pomnik trwalszy od spiżu”, Horacy, Pieśni, 3, 30, 1, autor o swojej poezji.

Imitatio antiquorum
Imitatio antiquorum

to szeroko rozpowszechnione w kulturze europejskiej zjawisko naśladowania starożytnych mistrzów we wszystkich niemal dziedzinach nauki oraz sztuki

Mimesis
Mimesis

kategoria estetyczna rozwinięta przez Arystotelesa, określająca stosunek między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym.

Non omnis moriar
Non omnis moriar

łac. nie „wszystek umrę, będę żył w swoich utworach”, Horacy, Pieśni, 3, 30, 6.

Słownik łacińsko‑polski

RDamn9Y09mRZm1
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online skills, licencja: CC0.

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Słownik literatury staropolskiej, Pod. red. T. Michałowskiej, Wroclaw 1990.

M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień‑Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2004.

W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2003.

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2014.

J. Ziomek, Renesans, Warszawa 2008.

A. Fulińska, Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu, Warszawa 2000.

A. Fulińska, Renesansowa aemulatio: alegacja czy intertekstualność?, Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja, nr 4/1997, s. 5‑15.