Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1Lw5ewrU1LjN
Ilustracja przedstawia leżącego na trawie, elegancko ubranego (garnitur bez marynarki), młodego mężczyznę. Mężczyzna gra na skrzypcach.

Instrumenty muzyczne - strunowe smyczkowe

Ważne daty

1523 - pierwsza wzmianka o skrzypcach - włoski dokument, będący rachunkiem za naprawę instrumentu

1529 - pierwsze graficzne wyobrażenie skrzypiec - malowidła w kościele św. Krzysztofa w Vercelli we Włoszech

1538 - pierwszy znany występ z użyciem skrzypiec - przyjęcie cesarza Karola V i króla Franciszka I przez papieża Pawła III w Bolonii

1560 - data powstania najstarszych skrzypiec, które przetrwały do dzisiaj (wykonał je Andrea Amati)

1581 - pierwsza publikacja kompozycji na skrzypce, zawierająca muzykę taneczną dworu francuskiego

1596‑1684 - daty życia Nicola Amati, najwybitniejszego ze znanego rodu lutniczego Amatich

1643‑1737 - daty życia Antonio Stradivariusa, najsłynniejszego lutnikaLutniklutnika w dziejach muzyki

1

Scenaruisz lekcji dla nauczyciela

R12cawgbcXNLK1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, cc0.
1

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

1. Poznanie muzyki w ujęciu historycznym od zarania dziejów, przez starożytność, średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm do muzyki XX wieku i współczesności.

2. Postrzeganie muzyki w kontekście kultury poszczególnych epok, kształtujących ją zjawisk społecznych i wydarzeń historycznych oraz powiązanej z nimi estetyki.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych.

1. Dokonywanie analizy percepcyjnej i opisu różnorodnych dzieł muzycznych reprezentatywnych dla poszczególnych epok pod względem estetycznym, formalnym, strukturalnym i stylistycznym oraz ich interpretacja wraz z uzasadnieniem.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną.

Stymulowanie umiejętności krytyczno‑refleksyjnego myślenia o muzyce na różnych poziomach percepcji muzycznej, w odmiennych jej zakresach (bliższa – dalsza), wymiarach (kulturowym, etnicznym, użytkowym i in.), kontekstach (społecznym, humanistycznym, religijnym i in.) i biegunach (kultura wysoka versus masowa).

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

4. Renesans. Uczeń:

4) klasyfikuje renesansowe instrumenty muzyczne (lutnia, flety, szpinet, klawikord, viola) oraz wymienia słynnych lutników (rody lutnicze);

5. Barok. Uczeń:

3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);

6. Klasycyzm. Uczeń:

3) wymienia i klasyfikuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego i różnych zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;

7. Romantyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę romantyczną w kontekście estetyki epoki:

c) wymienia charakterystyczne cechy romantyzmu (uczuciowość, elementy narodowe i ludowe, wirtuozeria (wirtuozi, np. Niccolo Paganini, Fryderyk Chopin, Ferenc Liszt, Henryk Wieniawski i in.),

f) opisuje orkiestrę symfoniczną w romantyzmie (powiększenie składu, szczególnie u Hectora Berlioza i Gustava Mahlera, rola dyrygenta);

6) zna pojęcia: pokolenie 1933, pokolenie 1951/pokolenie Stalowej Woli, festiwal Warszawska Jesień, festiwal Młodzi Muzycy Młodemu Miastu w Stalowej Woli; potrafi wskazać kompozytorów polskich tworzących obecnie, korzystając z pomocy internetu.

Nauczysz się

rozpoznawać instrumenty strunowe smyczkowe oraz wskazywać różnice między nimi a instrumentami strunowymi szarpanymi i strunowymi uderzanymi;

wymieniać i charakteryzować instrumenty strunowe smyczkowe, należące do składu orkiestry klasycznej (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas);

wymieniać nazwy kilku dawnych i tradycyjnych instrumentów strunowych smyczkowych (viola da gamba, viola d'amore, fidel, mazanki, basetla, suka biłgorajska, gęśle);

posługiwać terminologią typową dla poznanej grupy instrumentów (słownictwo związane przede wszystkim z budową instrumentów i specyficznymi środkami artykulacji);

rozpoznawać z wyglądu klasyczne instrumenty strunowe smyczkowe i rozpoznawać brzmienie tych instrumentów w utworach muzycznych;

wymieniać tytuły i autorów kilku reprezentatywnych kompozycji muzycznych, przeznaczonych na wspomniane instrumenty.

Orkiestra symfoniczna

RCeCSrGy3KZYt
Ilustracja przedstawia muzyków orkiestry symfonicznej grających podczas koncertu. Dodatkowo na ilustracji pojawia się punkt, który po naciśnięciu pozwala odtworzyć utwór: Hector Berlioz, Symfonia Fantastyczna. Symfonia fantastyczna op.14 jest programowym utworem przeznaczonym na orkiestrę. Posiada pięć części: Marzenia, namiętności, Bal, Scena na wsi, Marsz na stracenie, Sabat czarownic. Dzieło ma instrumentalną fakturę homofoniczną. Każda z części inspirowana jest kolejnymi etapami nieszczęśliwego zakochania.
Hector Berlioz, „Symfonia Fantastyczna” op. 14, online-skills, CC BY 3.0

Instrumenty strunowe to inaczej chordofonyChordofonychordofony. Ich źródłem dźwięku jest drgająca struna. Drganie to można uzyskać na różne sposoby: szarpiąc strunę, przeważnie palcami (w instrumentach strunowych szarpanych), uderzając o strunę (w instrumentach strunowych uderzanych) oraz pociągając strunę smyczkiem (w instrumentach strunowych smyczkowych).

Instrumenty strunowe smyczkowe cechuje podobna budowa - wszystkie posiadają główkę (w kształcie ślimaka, z wbitymi czterema kołkami), szyjkę (z bezprogowym gryfem, na którym rozpięte są cztery nylonowe lub metalowe struny) oraz pudło rezonansowe (z dwoma otworami w kształcie litery f). Niezbędny do gry na tych instrumentach jest wykonany z drewnianego pręta i końskiego włosia smyczek, który - w celu zwiększenia tarcia o strunę i ograniczenia poślizgu - smaruje się specjalną żywicą, zwaną kalafonią. Budową i naprawą instrumentów smyczkowych (a także szarpanych) zajmują się lutnicy. Do najsłynniejszych rodów lutniczych zaliczyć można działających od XVI do XVIII wieku Amatich i Guarnerich. Najwybitniejszym lutnikiem w dziejach muzyki był żyjący w XVII i XVIII wieku Antonio Stradivari.

Skrzypce

RQytaOUCXXq5w

Najmniejszym instrumentem smyczkowym są skrzypce. Ich struny stroi się kwintami na dźwięki g, d1, a1, e2, a skala obejmuje ponad cztery oktawy (od g do c5). Choć powstały w XVI wieku, obecną postać przyjęły dopiero w kolejnym stuleciu. Z uwagi na duże możliwości kolorystyczne, artykulacyjne i dynamiczne, skrzypce do dnia dzisiejszego należą do najpopularniejszych instrumentów solowych, stanowią także najważniejszy instrument orkiestry symfonicznej. Na skrzypcach gra się w pozycji stojącej - należy oprzeć je na lewym ramieniu, lewą ręką trzymać szyjkę instrumentu, a brodę położyć na specjalnym podbródku. Palcami lewej ręki naciska się struny w odpowiednich miejscach, dla uzyskania pożądanego dźwięku, zaś prawa ręka prowadzi smyczek. Utwory na skrzypce zapisywane są w kluczu wiolinowym. Do najbardziej znanych kompozycji na ten instrument należy m.in. III Koncert G‑dur KV 216 Wolfganga Amadeusza Mozarta, Koncert e‑moll op. 64 Feliksa Mendelssohna oraz Koncert D‑dur op. 77 Johannesa Brahmsa. Jednym z najsłynniejszych wirtuozów skrzypiec w dziejach muzyki był żyjący w XVIII i XIX w. Niccolò Paganini. W ubiegłym wieku w grze na skrzypcach szczególnie wyróżniali się Yehudi Menuhin i Max Rostal.

RZrpXhaheJXoe
R58y47VhHacaZ

Altówka

R16CUADpqV7iG

Nieco większym instrumentem smyczkowym jest altówka. Jej struny stroi się na dźwięki c, g, d1, a1, czyli o kwintę niżej niż struny skrzypiec, zaś jej skala mierzy od c do a3. Brzmienie instrumentu jest łagodniejsze i mniej błyskotliwe niż skrzypiec. Z uwagi na fakt, iż altówka posiada nieco mniejsze możliwości techniczne, rzadziej występuje w roli instrumentu solowego. Stanowi jednak istotny składnik zespołów kameralnych i orkiestry symfonicznej.

R1LTB7A9oua3k
Ilustracja interaktywna 1. Podczas gry altówkę trzyma się w ten sam sposób, co skrzypce. Kompozycje na ten instrument zapisuje się w kluczu altowym lub w kluczu wiolinowym. Do najbardziej znanych utworów altówkowych zaliczyć można koncerty Ignazego Pleyela, Béla Bartóka i Grażyny Bacewicz. Wybitnymi altowiolistami naszych czasów są Jurij Baszmiet i Pinchas Zukerman.
Altowiolista Michał Bryła, www.wroclaw.pl, domena publiczna

Wiolonczela

R8SiuHwmzrOdn

Kolejnym instrumentem z grupy smyczkowej jest wiolonczela. Jej struny stroi się o oktawę niżej niż struny altówki, na dźwięki C, G, d, a, zaś skala obejmuje prawie cztery oktawy (od C do a2). Z uwagi na większe rozmiary instrumentu, gra się na nim w pozycji siedzącej, opierając o podłogę instrument trzymany między kolanami. Dzięki bogatemu, głębokiemu brzmieniu wiolonczela nie tylko wchodzi w skład zespołów i orkiestr, lecz stanowi także ceniony instrument solowy. Utwory na wiolonczelę zapisuje się w kluczu basowym, wiolinowym lub tenorowym. Do najbardziej znanych kompozycji wiolonczelowych należy Koncert h‑moll op. 104 Antonína Dvořáka oraz Koncert d‑moll Édouarda Lalo. Wybitnymi wiolonczelistami byli żyjący w XIX i XX wieku Pablo Casals oraz zmarły na początku XXI wieku Mścisław Roztropowicz.

Kontrabas

R1dscWdaZaDbJ
Ilustracja interaktywna 1. Największym i najniżej brzmiącym instrumentem smyczkowym jest kontrabas. Posiada przeważnie cztery struny, strojone kwartami: E1, A1, D, G i osiąga skalę od E1 do g1. Nieraz spotkać można także kontrabas pięciostrunowy, z dodaną najniższą struną C1. Z uwagi na rozmiary instrumentu, grający stoi (jeśli jest solistą) lub siedzi na wysokim stołku, stawiając instrument skośnie przed sobą (jeśli gra w orkiestrze).
Kontrabasista ze swoim instrumentem, online-skills, CC BY 3.0

Kontrabas transponuje o oktawę w dół, a jego partię zapisuje się w kluczu basowym. Przez długi czas instrument ten był traktowany wyłącznie jako element orkiestry, a jego rola sprowadzała się do dublowania partii wiolonczel o oktawę niżej. Jako instrument solowy kontrabas zaistniał dopiero w XIX wieku, dzięki działalności pierwszego wirtuoza tego instrumentu - Domenico Dragonetti. Do najważniejszych kompozycji kontrabasowych zaliczyć można m.in. Sonatę na kontrabas i fortepian Paula Hindemitha.

Wysłuchamy teraz zespołowego brzmienia instrumentów smyczkowych. Brzmienie kwartetu smyczkowego (dwoje skrzypiec, altówka, wiolonczela) zaprezentowane zostanie na przykładzie Menueta Luigiego Boccheriniego, zaś brzmienie całej sekcji smyczkowej w orkiestrze symfonicznej usłyszymy w IV części IX symfonii e‑moll Z nowego świata op. 95 Antonína Dvořáka. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy swoje spostrzeżenia.

RKizj3tUJhZA1
RjbzietzHus2v

Aby w pełni uświadomić sobie niezwykłą różnorodność brzmienia instrumentów smyczkowych należy wiedzieć, że poza standardowymi rodzajami artykulacji wydobyć można specyficzne, niecodzienne efekty. Należy do nich m.in. col legnoCol legnocol legno (uderzanie o strunę drzewcem smyczka), détachéDétachédétaché (wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka), flażoletFlażoletflażolet (lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie) czy pizzicatoPizzicatopizzicato (gra palcami, bez użycia smyczka).

Jeden z nietypowych dla instrumentów smyczkowych rodzaj artykulacji wykorzystany został przez Piotra Czajkowskiego w III części V symfonii f‑moll op. 36. Określmy, jaki to rodzaj artykulacji i wymieńmy się spostrzeżeniami.

R6pESXY3CvoPX

Instrumenty strunowe smyczkowe dawne i ludowe

RT3x9WBRE84b41
nie jest dostępna dla wszystkich uczniów
Źródło: AMFN.
R1VHOwy7a9eFT
Ilustracja interaktywna 1. Oprócz klasycznych instrumentów smyczkowych spotkać można instrumenty dawne, takie jak średniowieczny fidel czy barokowa viola da gamba i viola d'amore oraz instrumenty ludowe, jak mazanki, basetla, suka biłgorajska i gęśle.
Muzyk grający na suce biłgorajskiej, tabor.domtanca.art.pl, CC BY 3.0
R1et0TEO0cItn
Ilustracja interaktywna 1. W porównaniu do klasycznego instrumentarium, instrumenty strunowe smyczkowe dawne i ludowe cechuje nieco inna budowa i technika gry, co stanowi o odmiennym kolorycie ich brzmienia.
Viola da gamba
R1QS3tNcb74Zt
R1cTm8gPtI6vz

Zadania

RraZfxPVRr2nZ
Ćwiczenie 1
Spośród poniższych odpowiedzi wybierz alternatywne określenie dla instrumentów strunowych smyczkowych. Możliwe odpowiedzi: 1. Chordofony smyczkowe, 2. Aerofony smyczkowe, 3. Elektrofony smyczkowe, 4. Membranofony smyczkowe
RHV2x8MPT8w3N
Ćwiczenie 2
Z poniższych elementów budowy instrumentów wybierz ten, który nie występuje w klasycznych instrumentach smyczkowych. Możliwe odpowiedzi: 1. Smyczek wykonany z drewnianego pręta i końskiej sierści, 2. Główka z wbitymi czterema kołkami, 3. Pudło rezonansowe z otworami w kształcie litery f, 4. Szyjka z progowym gryfem
RvUlPOYNI4RVN1
Ćwiczenie 3
Wymień nazwy instrumentów smyczkowych.
R1G3aeBddOC37
Ćwiczenie 4
Każdemu z poniższych instrumentów przyporządkuj dźwięki, na które stroi się jego struny. Przeciągnij pasujące elementy z dolnej sekcji do górnej. Skrzypce Możliwe odpowiedzi: 1. C, G, d, a, 2. E1, A1, D, G, 3. c, g, d1, a1, 4. g, d1, a1, e2 Altówka Możliwe odpowiedzi: 1. C, G, d, a, 2. E1, A1, D, G, 3. c, g, d1, a1, 4. g, d1, a1, e2 Wiolonczela Możliwe odpowiedzi: 1. C, G, d, a, 2. E1, A1, D, G, 3. c, g, d1, a1, 4. g, d1, a1, e2 Kontrabas Możliwe odpowiedzi: 1. C, G, d, a, 2. E1, A1, D, G, 3. c, g, d1, a1, 4. g, d1, a1, e2
R7D8ufCDcGinb
Ćwiczenie 5
Każdemu z wirtuozów przyporządkuj właściwy mu instrument: Domenico Dragonetti Możliwe odpowiedzi: 1. altówka, 2. kontrabas, 3. wiolonczela, 4. skrzypce Jurij Baszmiet Możliwe odpowiedzi: 1. altówka, 2. kontrabas, 3. wiolonczela, 4. skrzypce Mścisław Roztropowicz Możliwe odpowiedzi: 1. altówka, 2. kontrabas, 3. wiolonczela, 4. skrzypce Niccolò Paganini Możliwe odpowiedzi: 1. altówka, 2. kontrabas, 3. wiolonczela, 4. skrzypce
RDVgM5XfzremI
Ćwiczenie 6
Każdemu z nietypowych sposobów artykulacji, możliwych do uzyskania na instrumentach smyczkowych, przyporządkuj właściwą definicję: col legno Możliwe odpowiedzi: 1. lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie, 2. wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka, 3. gra palcami, bez użycia smyczka, 4. uderzanie o strunę drzewcem smyczka détaché Możliwe odpowiedzi: 1. lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie, 2. wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka, 3. gra palcami, bez użycia smyczka, 4. uderzanie o strunę drzewcem smyczka flażolet Możliwe odpowiedzi: 1. lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie, 2. wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka, 3. gra palcami, bez użycia smyczka, 4. uderzanie o strunę drzewcem smyczka pizzicato Możliwe odpowiedzi: 1. lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu w celu uzyskania dźwięku o delikatnej, miękkiej barwie, 2. wykonywanie każdego dźwięku oddzielnym ruchem smyczka, 3. gra palcami, bez użycia smyczka, 4. uderzanie o strunę drzewcem smyczka
Polecenie 1

Dokonaj krótkiego, kilkuzdaniowego opisu dowolnego z klasycznych instrumentów smyczkowych. Pamiętaj o zwięzłym opisie budowy i techniki gry, wskazaniu strun i skali instrumentu oraz scharakteryzowaniu jego brzmienia.

R1RsY5jbbV3kG
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
RNRZsf3Ydc5yD
Ćwiczenie 7
Do każdej z poniższych kompozycji na instrument smyczkowy przyporządkuj jej autora: Koncert na wiolonczelę h-moll op. 104 Możliwe odpowiedzi: 1. Feliks Mendelssohn, 2. Paul Hindemith, 3. Johannes Brahms, 4. Antonin Dvořák Koncert na skrzypce e-moll op. 63 Możliwe odpowiedzi: 1. Feliks Mendelssohn, 2. Paul Hindemith, 3. Johannes Brahms, 4. Antonin Dvořák Sonata na kontrabas i fortepian Możliwe odpowiedzi: 1. Feliks Mendelssohn, 2. Paul Hindemith, 3. Johannes Brahms, 4. Antonin Dvořák Koncert na skrzypce D-dur op. 77 Możliwe odpowiedzi: 1. Feliks Mendelssohn, 2. Paul Hindemith, 3. Johannes Brahms, 4. Antonin Dvořák

Słownik pojęć

Chordofony
Chordofony

z gr. chordé = struna, phoné = dźwięk - inaczej instrumenty strunowe, czyli takie, w których źródłem dźwięku jest drgająca struna. Dzielą się na instrumenty strunowe smyczkowe (chordofony smyczkowe), strunowe szarpane (chordofony szarpane) oraz strunowe uderzane (chordofony uderzane).

Col legno
Col legno

określenie artykulacyjne - w instrumentach strunowych smyczkowych uderzanie o strunę drzewcem smyczka.

Détaché
Détaché

określenie artykulacyjne - wykonywanie każdego dźwięku na instrumentach strunowych smyczkowych oddzielnym ruchem smyczka.

Flażolet
Flażolet

określenie artykulacyjne - dźwięk o miękkiej, delikatnej barwie, wydobywany z instrumentów strunowych smyczkowych i szarpanych przez lekkie dotknięcie struny palcem w określonym miejscu.

Gryf
Gryf

w instrumentach strunowych: listwa z drewna, nad którą są umieszczone struny.

Kalafonia
Kalafonia

żywica służąca do nacierania włosia smyczka w celu zwiększenia jego tarcia o strunę i ograniczenia poślizgu.

Lutnik
Lutnik

artysta rzemieślnik, budowniczy instrumentów strunowych szyjkowych (głównie skrzypce, także altówki, wiolonczele, kontrabasy, lutnie, mandoliny, gitary).

Pizzicato
Pizzicato

określenie artykulacyjne - gra na instrumentach strunowych smyczkowych wyłącznie palcami (bez użycia smyczka).

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

RCeCSrGy3KZYt
Ilustracja przedstawia muzyków orkiestry symfonicznej grających podczas koncertu. Dodatkowo na ilustracji pojawia się punkt, który po naciśnięciu pozwala odtworzyć utwór: Hector Berlioz, Symfonia Fantastyczna. Symfonia fantastyczna op.14 jest programowym utworem przeznaczonym na orkiestrę. Posiada pięć części: Marzenia, namiętności, Bal, Scena na wsi, Marsz na stracenie, Sabat czarownic. Dzieło ma instrumentalną fakturę homofoniczną. Każda z części inspirowana jest kolejnymi etapami nieszczęśliwego zakochania.
Hector Berlioz, „Symfonia Fantastyczna” op. 14, online-skills, CC BY 3.0