Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Oceń projekt
RHE6SB4Bbm5R01

Jak analizować architekturę?

Ważne daty

ok. V/III tys. - 300 n.e. - starożytność

ok. 400 - 1000 - wczesne średniowiecze

ok. 1000 - 1300 - styl romański

ok. 1150 - 1550 - styl gotycki

ok. 1400 - 1600 - renesans

ok. 1550 - 1760 - barok

ok. 1760 - 1830 - klasycyzm

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1ALzPfzuFQf41
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online skills, cc0.
1

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;

13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:

a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,

2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;

5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury.

Nauczysz się

rozpoznawać style architektoniczne;

posługiwać się terminologią odnoszącą się do budownictwa i architektury;

opisywać dzieła architektoniczne różnych epok;

rozumieć funkcje poszczególnych części budynku;

analizować plan oraz układ przestrzenny;

opisywać fasadę, elewacje oraz wnętrza budynku;

rozróżniać ornamenty i detale architektoniczne oraz przypisywać je do właściwego okresu w sztuce.

Starożytność

Prototypem starożytnych świątyń był megaronmegaronmegaron. Najważniejszym pomieszczeniem była cellacella (naos)cella (naoscella (naos)naos) mieszcząca posąg bóstwa. Cellę poprzedzał pronaospronaospronaos (przedsionek) z dwiema kolumnami między antami (przedłużenie ścian bocznych) - templum in antis. W niektórych świątyniach anty występowały także w tylnej części budynku, tworząc opistodomosopistodomosopistodomos. Świątynie antyczne otaczała kolumnada (perypter).

W okresie starożytnym powstał pierwszy traktat architektoniczny O architekturze ksiąg dziesięć, którego autorem był Witruwiusz (właściwie Marcus Vitruvius Pollio, ur. ok. 80–70 roku p.n.e., zm. po 15 roku p.n.e). Witruwiusz określił właściwości dobrego budynku. Trzy główne cechy, które charakteryzowały bryłę architektoniczną, to firmitas (trwałość)**, utilitas (użyteczność)**, venustas (piękno). Świątynie greckie ucieleśniały klasyczne piękno rozumiane jako połączenie harmonii, symetrii i rytmu. Ich idealne proporcje były wynikiem obliczeń matematycznych i stosowania kanonu – wzoru, reguły budowania.

Megaron:

- kolumny między antami,

- pronaos - przedsionek,

- naos – główna sala z kolumnami, pośrodku palenisko, nad którym znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu.

R11s5u5HnXyQS1
Ilustracja przedstawiająca plan oraz przekrój Megaronu. Charakterystyczny typ budowli w starożytnej kulturze egejskiej, składowa, reprezentacyjna część pałaców mykeńskich i jednocześnie prototyp podstawowej formy starożytnych świątyń greckich. Służył celom reprezentacyjnym oraz kultowym. Jego forma przypominała perystyl, do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku izby umieszczano palenisko, nad którym znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu.
Megaron - przekrój i plan, online-skills, CC BY 3.0
mf18808fface1bf2d_1516699512108_0

W starożytności wykształciły się następujące porządki architektonicznePorządek architektonicznyporządki architektoniczne:

  • dorycki - kolumna nie posiada bazy, a jej głowica ma bardzo prosty kształt, trzon jest kanelurowany (żłobiony),

  • joński – głowicę zdobią woluty,

  • koryncki – głowica ma kształt koszyka uformowanego z dwóch rzędów liści akantu,

  • toskański – prosty, wywodzi się ze świątyń etruskich, trzon gładki,

  • kompozytowy - porządek rzymski, z połączenia porządku jońskiego i korynckiego.

W traktacie O architekturze ksiąg dziesięć Witruwiusz szczegółowo omówił trzy greckie porządki architektoniczne. Utożsamił je z pięknem ludzkich postaci - dorycki z mężczyzną, joński z kobietą, koryncki z młodą dziewczyną: Tak więc wynajdując dwa różne typy kolumn, wzięli oni za wzór piękno nagiego, nieprzyozdobionego męskiego ciała dla jednej z nich (dorycka), a dla drugiej (jońska) delikatność, strojność i proporcje właściwe kobietom... Trzeci porządek jest odzwierciedleniem dziewczęcej smukłości Wilkinson, 50 teorii architektury, które powinieneś znać, wyd. PWN, Warszawa 2011, s.8).

Szczytowym osiągnięciem architektury greckiej (oraz jedną z najpiękniejszych i najsłynniejszych budowli świata) jest Partenon – dorycka świątynia Ateny Partenos. Wzniesiona została w czasach Peryklesa przez architekta Iktinosa i budowniczego Kallikratesa oraz Fidiasza, który zaprojektował i częściowo wykonał jej bogatą dekorację rzeźbiarską. Do arcydzieł antyku należy również inna świątynia Akropolis ateńskiej – joński Erechtejon. Słynie on z unikalnego Ganku Kor, w którym zamiast tradycyjnych kolumn zastosowano kariatydy – podpory w kształcie posągów kobiecych.

Rz7qKscCNMuA81
Ilustracja przedstawia świątynię poświęconą Atenie Partenos na akropolu ateńskim. Zbudowana z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim. Partenon stanął na stylobacie o wymiarach 69,50 × 30,88 m. Budowla charakteryzuje się harmonijnymi proporcjami między długością, szerokością a wysokością.
Iktinos, Kallikrates, Partenon, Akropol, Ateny, 447-432 p.n.e., online-skills, CC BY 3.0
Rb1qkQL6daDT01
lustracja przedstawiająca Ganek Kor – Erechtejon. Zadaszenie mniejszego, południowego portyku (Ganek Kor) oparto na sześciu kariatydach, czyli podporach architektonicznych w formie postaci kobiecych.
Ganek Kor – Erechtejon, Akropol, Ateny, 421-406 p.n.e., online-skills, CC BY 3.0

Wczesne średniowiecze

BazylikaBazylikaBazylika - typ wykształcony w starożytności (bazylika stała na agorze ateńskiej). Bazyliki rzymskie miały charakter świecki, służyły jako miejsce sądów i zgromadzeń publicznych. Budowane były na planie prostokąta, często z absydąAbsyda (apsyda)absydą. Typ bazyliki został przejęty przez sztukę wczesnochrześcijańską - bazylika to świątynia z nawą głównąNawa głównanawą główną wyższą od naw bocznychNawa bocznanaw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowegoHalahalowego, który ma nawy równej wysokości).

R1doeMG39nQ7n1
Ilustracja przedstawia schemat bazyliki z oznaczeniami konstrukcji budowli: transept, okna, nawa główna, nawy boczne, atrium, studnia, krużganki.
Bazylika - schemat, Pinterest, CC BY 3.0
R1F0ja8JJsyyL1
Ilustracja interaktywna przedstawia czarno-biały schemat ukazujący plan kościoła San Vitale w Rawennie z VI wieku. Plan jest oparty na ośmiokącie foremnym. Na planie linią czarną zaznaczone ściany zewnętrzne oraz wewnętrzne filary, a kropkami kolumny. Dodatkowo na ilustracji umieszczono informacje o elementach konstrukcyjnych budowli: 1. nawa środkowa na planie ośmioboku (oktagon), 2. prezbiterium, 3. apsyda, 4. Siedem półokrągłych nisz, przyległych do nawy środkowej, 5. obejście nawy środkowej z arkadami, 6. narteks, 7. wieża z klatką schodową.
San Vitale w Rawennie, VI w., online-skills, CC BY 3.0

Styl romański

Poprzez stulecia pierwotną bazylikę modyfikowano dodając kryptyKryptakrypty, nawę poprzeczną (transeptTransepttransept), chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, emporyEmporyempory, tryforiumTriforium (tryforium)tryforium, westwerkWestwerkwestwerk, kaplice i inne elementy. Architektura romańska rozwijała się w ok. XI - XIII wieku.

RxjTPLIOtn1a01
Ilustracja przedstawia kolorowy schemat fragmentu planu szkoły, obrazujący system wiązany. Ilustracja oznacza, że system wiązany polega na tym, że jedno przęsło nawy głównej obejmuje cztery przęsła naw bocznych, symetrycznie: dwa nawy lewej i dwa nawy prawej. .
Przęsło z systemem wiązanym, online-skills, CC BY 3.0

Cechy charakterystyczne budowli romańskich:

  • złożone z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów),

  • surowe, ciężkie i monumentalne,

  • grube mury,

  • wąskie otwory okienne i drzwiowe,

  • masywne wieże, podkreślają obronność założeń.

R1TyW4mFWaHjI
Ilustracja przedstawia zdjęcie kolegiaty w Tumie pod Łęczycą. W kadrze znajduje się widok na świątynię od strony południowej: korpus, wieże, apsydę. To typ bazyliki bez transeptu, zbudowanej z podstawowych brył geometrycznych: prostopadłościanów, ostrosłupów, walców, półwalców. Nieliczne i niewielkie otwory okienne podkreślają monumentalność bryły kolegiaty. Ściany są pozbawione dekoracji, jedynie wieże, tuż pod okapami dachów są wyposażone we fryzy arkadkowe, a także znajdujące się niżej otwory okienne w formie triforiów, które jeszcze niżej mają formę biforiów.
Kolegiata – przykład architektury romańskiej, ok. 1161 r., Tum pod Łęczycą, Polska, online-skills, CC BY 3.0
Źródło: Joanna Kucharzewska.
Polecenie 1

Opisz bryłę kolegiaty w Tumie pod Łęczycą.

R4WQo1TWDDV8q
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Styl gotycki

Styl gotycki trwał od końca XII do początku XVI wieku. Jego cechy charakterystyczne to:

  • wrażenie lekkości i wertykalizmu,

  • łuk ostry (istniał już wcześniej); łuk Tudorów, łuk ośli grzbiet, łuk kotarowy,

  • sklepienia krzyżowo‑żebrowe, gwiaździste, sieciowe, kryształowe,

  • okna z witrażami,

  • system łukowo-przyporowyPrzyporaprzyporowy.

RhGzvMHHNzX8f1
Ilustracja przedstawia czarno-biały schemat fragmentu planu kościoła, na którym, za pomocną odnośników, zostały oznaczone przypory znajdujące się na zewnątrz budowli oraz filary międzynawowe podtrzymujące arkadowe łuki pomiędzy nawami.
Elementy konstrukcyjne widoczne na planie: przypory i filary międzynawowe, online-skills, CC BY 3.0
R1bNhRo8IEnpK1
Ilustracja przedstawia łuk: pełny, odcinkowy, ostry, łuk Tudora, ośli grzbiet, kotarowy.
Łuki – 1 pełny; 2 odcinkowy; 3 ostry; 4 łuk Tudora; 5 ośli grzbiet; 6 kotarowy, online-skills, CC BY 3.0
R19cZzAuopxYd1
Ilustracja przedstawia sklepienia takie jak: kolebkowe, kolebkowe na gurtach, kolebkowe z lunetami, sieciowe, klasztorne, nieckowe, zwierciadlane, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe, gwiaździste, kryształowe, wachlarzowe,
Sklepienia - 1 kolebkowe; 2 kolebkowe na gurtach; 3 kolebkowe z lunetami; 4 sieciowe; 5 klasztorne; 6 nieckowe; 7 zwierciadlane; 8 krzyżowe; 9 krzyżowo-żebrowe; 10 gwiaździste; 11 kryształowe; 12 wachlarzowe, online-skills, CC BY 3.0
R1Gv7ooCrG7mQ1
Ilustracja przedstawia system łukowo-przyporowy z oznaczeniami elementów: rzygacz, kwiaton, pinakiel, łuki przyporowe, nawa główna, tryforie, przypora, nawa boczna.
System łukowo-przyporowy, „Sztuka świata”, CC BY 3.0

Kościół Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu

R1savWnBXjVjw
Film edukacyjny Kościół Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Zamieszczony plik tekstowy zawiera przekaz tekstowy i ilustracyjny filmu.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film edukacyjny Kościół Najświętszej Marii Panny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Zamieszczony plik tekstowy zawiera przekaz tekstowy i ilustracyjny filmu.

Renesans

Określenie wywodzi się z fr. renaissance – odrodzenie – i nawiązuje do ponownego wprowadzenia elementów starożytnej sztuki budowlanej. Architektura renesansu narodziła się we Włoszech. Starano się ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych i idealnych, przede wszystkim zaś budowli centralnej. Przywołanie starożytnych detali i elementów budynku szło w parze z ponownym odkryciem dzieła Witruwiusza, wedle którego posiadały one analogię do (uważanej za doskonałą) postaci ludzkiej. Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu.

Cechy charakterystyczne:

  • zwartość planu, prostota, czytelnośćmf18808fface1bf2d_1510742534591_0zwartość planu, prostota, czytelność,

  • harmonia bryły,

  • powrót do detali oraz form stosowanych w architekturze klasycznej,

  • dominują linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustradmf18808fface1bf2d_1510742556969_0Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad,

  • łuk pełny widoczny w sklepieniach, arkadach, portykach, w początkowej fazie renesansu także w zwieńczeniach okien,

  • kopuły.mf18808fface1bf2d_1510742571814_0kopuły.

Na podstawie traktatu Witruwiusza ok. 1450 roku Leon Battista Alberti - włoski malarz, poeta i architekt – stworzył własne dzieło pt. De re aedificatoria libri decem Ksiąg dziesięć o sztuce budowania. Po raz pierwszy od czasów klasycznych podał teorię użycia porządków architektonicznych oraz przedstawił projekt rozplanowania miasta i domów dla różnych warstw społecznych. Przedstawił definicję piękna jako wartości obiektywnej, bowiem Alberti bazował na matematycznym systemie proporcji harmonicznych: Piękno jest harmonią wszystkich części dostosowanych do siebie i będących w zgodzie i proporcji z tym dziełem, w którym się znajdują, tak, że nie można nic dodać ani ująć, ani zmienić, żeby nie zepsuć całości (Alberti L. B., Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, Warszawa 1960).

Na 1570 rok datuje się traktat Andreo Palladia, I quattro libri dell'architettura (Cztery księgi o architekturze). Oprócz przykładów starożytnych, Palladio prezentuje własne dzieła. Traktat był swego rodzaju przewodnikiem mającym służyć pomocą przy projektowaniu budowli świeckich: prywatnych siedzib oraz gmachów użyteczności publicznej. Wiele miejsca poświecił willom.

mf18808fface1bf2d_1510742571814_0
mf18808fface1bf2d_1510742556969_0
mf18808fface1bf2d_1510742534591_0
mf18808fface1bf2d_1516701127696_0
R14gvbdwAVWb71
Fotografia przedstawia Pałac Rucellai we Florencji. To trzykondygnacyjna, monumentalna budowla ze ścianami przeprutymi wieloma oknami oraz dekorowanymi boniowaniem. Fasada pałacu jest wyrazem harmonii poziomych, wydatnych gzymsów równoważonych rytmem otworów okiennych przedzielanych pilastrami. Na parterze znajdują się dwa otwory wejściowe oraz kwadratowe niewielkie okna. Na kondygnacji drugiej i trzeciej okna są duże i zakończone półokrągłym łukiem.
L. B. Alberti, „Pałac Rucellai”, Florencja 1446-1457, Wikimedia, CC BY 3.0
RTgWYgjD7hoh91
Ilustracja przedstawia Villę Rotonda (Villa Capra) koło Vicenzy. Na zdjęciu widać główne wejście do budynku wraz z otoczeniem. Renesansowa rezydencja zaprojektowana przez włoskiego architekta Andrea Palladia. Położona na niewielkim wzgórzu rezydencja zbudowana jest na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. W kadrze widoczne są dwa z czterech ogromnych sześciokolumnowych portyków, poprzedzone szerokimi schodami. Środkowa część wili jest kryta kopułą.
A. Palladio, Villa Rotonda (Villa Capra), koło Vicenzy, ok. 1570, online-skills, CC BY 3.0

Barok

Cechy charakterystyczne:

  • przepych, bogactwo form oraz zdobnictwa, kontrastowość,

  • linia krzywa, falista; załamania, zaokrąglenia,

  • popularne są plany eliptyczne,

  • bryły rozczłonkowane, dynamiczne,

  • zaskoczenie, iluzja.

Guarino Guarini (ur. 1624 r. w Modenie – zm. 1683 r. w Mediolanie) – wybitny architekt i matematyk włoski, przedstawiciel baroku, w swoim traktacie Architettura civile zapisał: Architektura może zmieniać reguły klasycznego antyku i tworzyć nowe (P. Wilkinson, 50 teorii architektury, które powinieneś znać, wyd. PWN, Warszawa 2011, s.31). Dzieła Guariniego charakteryzują się pofalowanymi, wygiętymi fasadami oraz fantazyjnymi kopułami, które tworzył w oparciu o obliczenia matematyczne.

RDaGKVG14H1MQ1
Ilustracja przedstawia Piazza Navona z fontanną Czterech Rzek w Rzymie. Symbolizuje 4 wielkie rzeki z 4 kontynentów: Nil, Dunaj, Rio de la Plata i Ganges. Rzeki przedstawione zostały poprzez figury czterech gigantów wspartych na skale utożsamianej z chaosem. Znajdujący się pośrodku fontanny obelisk został przeniesiony na polecenie artysty z Via Appia za zgodą papieża. Na szczycie obelisku umieszczono gołębia z gałązką oliwną znajdującego się w herbie Innocentego X i jego rodu - Pamfili.
G. Bernini, Piazza Navona z fontanną Czterech Rzek, Rzym; w tle kościół św. Agnieszki (F.Borromini, C.Rainaldi), Rzym 1672, online-skills, CC BY 3.0
R1UKUmIosYrUq1
Ilustracja przedstawia Palazzo Carignano w Turynie - to zabytkowy budynek we Włoszech, w którym mieści się Muzeum Risorgimento. Budynek, zbudowany z cegły w typowym barokowym stylu, ma eliptyczną główną fasadę. Ta fasada stanowi jedyny przykład architektury obywatelskiej wykorzystującej falisty „wklęsły - wypukły - wklęsły”.
G. Guarini, Palazzo Carignano, Turyn, 1679-85, online-skills, CC BY 3.0
Polecenie 2

Porównaj fasady kościołów.

RyNpudl49ax3C1
Zdjęcie przedstawiające fasadę kościoła Santa Maria Novella.
Źródło: online skills.
RC03IQlb8uEkZ1
Ilustracja przedstawia Sant`Ivo alla Sapienza w Rzymie. Kościół jest nieduży, kształt rzutu jest wynikiem nałożenia się na siebie dwóch trójkątów równobocznych, co daje w efekcie w środku sześciokąt.
Źródło: online skills.
R108d9u65cNwi
Wyjaśnij, jak rozumiesz słowa Guarino Guarini’ego: "Architektura może zmieniać reguły klasycznego antyku i tworzyć nowe"?

Klasycyzm

W architekturze styl wzorujący się na formach architektonicznych starożytnego Rzymu i Grecji. Rozwinął się w połowie XVIII wieku jako reakcja na formalny przepych architektury baroku i rokoko.

Na ukształtowanie kierunku klasycyzmu w architekturze duży wpływ miał niemiecki historyk sztuki Johann Joachim Winckelmann, który od 1755 roku przebywał w Rzymie, gdzie prowadził badania sztuki antycznej. Opracował pierwsze syntetyczne dzieje sztuki starożytnej (Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł). Duże znaczenie miała także działalność włoskiego grafika Giovanniego Battisty Piranesiego, który wydawał cykle grafik ukazujące starożytności rzymskie (np. Widoki Rzymu, Starożytności Rzymskie, Więzienia wyobraźni). Twórczość Piranesiego zyskała wielką popularność, oddziałując na rozpowszechnianie się starożytnictwa.

Już w początkach XVIII wieku można zauważyć prąd w architekturze europejskiej sprzeciwiający się tendencjom architektury barokowej i rokokowej. Najsilniej zaznaczył się on w palladianizmie Wysp Brytyjskich, gdzie barok nigdy nie osiągnął poziomu przesadnego bogactwa. We Francji, architektów‑klasycystów – np. J. A. Gabriela – inspirowało wschodnie skrzydło Luwru zbudowane przez Claude'a Perrault. W Niemczech, na ukształtowanie stylu duży wpływ miał Karl Friedrich Schinkel oraz Leo von Klenze. Przed architektami i urbanistami stanęły nowe zadania - budynki użyteczności publicznej, takie jak teatry, muzea itp. oraz reprezentacyjne place publiczne, dla których szukano wzorców w agorze i forum. Po upłynięciu zasadniczego okresu klasycyzmu w I połowie XIX wieku, trwał on do końca wieku jako jeden ze stylów historycznych.

Cechy architektury klasycystycznej:

  • stosowanie porządków antycznych,

  • wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych budowlach odrodzenia,

  • budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta,

  • dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii,

  • stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu, pilastrów, dużych okien,

  • oszczędne stosowanie zdobnictwa; stosowane motywy to: uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy, hełmy, tarcze, skrzyżowane sztandary nawiązujące do tradycji cesarstwa rzymskiego,

  • rozwój budownictwa użyteczności publicznej, takiego jak: urzędy, teatry, szpitale, szkoły, muzea,

  • pałace – duże, niskie, wydłużone, na planie prostokąta, z wysuniętą częścią środkową ozdobioną portykiem,

  • we wnętrzach jasne sale, chętnie malowane na biało, płaskie sufity, sztukaterie.

R1RWW8RHs7PUv1
Ilustracja przedstawia Petit Trianon w Wersalu, we Francji. Na zdjęciu widać niewielki, dwukondygnacyjny budynek pałacu. Na pierwszej kondygnacji znajdują się wysokie, prostokątne okna. Na drugiej, niższej kondygnacji, znajdują się niewielkie, kwadratowe okna. W środkowej części fasady architekt zastosował wielki porządek: cztery kolumny na całej wysokości ścian, lekko od niej odsunięte. Jako uzupełnienie całości, na pierwszym planie znajdują się schody, które umożliwiają zejście bezpośrednio do ogrodu.
Jacques-Ange Gabriel, Petit Trianon, Wersal, 1762-68, online-skills, CC BY 3.0
R16Ip4R9GJMND1
Ilustracja przedstawia Panteon, budowlę w Dzielnicy Łacińskiej Paryża. Panteon paryski jest neoklasycystyczną budowlą wzniesioną na planie krzyża greckiego z kopułą centralną i czterema spłaszczonymi kopułami bocznymi oraz monumentalnym portykiem wejściowym wsparty na sześciu kolumnach. Na całej szerokości budowli znajdują się niewysokie schody, na których – co widać na fotografii, wykonanej z dużej odległości od obiektu – znajduje się wiele ludzi.
Źródło: online skills.

Historyzm

Nurt w XIX‑wiecznej architekturze światowej, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok. Początkowo zbiegł się z romantyzmem w sztuce i literaturze. Powstał z romantycznej tęsknoty za tym co dalekie, za historią i nieskrępowaną naturą. Przeszłość stała się skarbnicą, z której można było dowolnie czerpać wzory do naśladowania. Z czasem wrażeniowe i sentymentalne uwarunkowania kształtujące styl zastąpiono racjonalnym podejściem. Zainteresowanie przeszłością w architekturze zbiegło się z rozwojem nauk historycznych. Było wynikiem badań nad przeszłością. Od początku XIX stulecia prowadzono intensywne prace nad dziejami architektury. Zaczęto opisywać, rozróżniać, datować budowle - początkowo średniowieczne, następnie późniejsze. Na tych badaniach opierali się architekci, tworząc neostyle (neoromanizm, neogotyk, neorenesans, neobarok). W historii architektury historyzmu można rozróżnić trzy fazy rozwojowe: historyzm romantyczny (do około 1870), ścisły historyzm (około 1870‑1890) i późny historyzm (po 1890).

R1N1m9njB5cHP1
Ilustracja przedstawia Kościół Wotywny w Wiedniu. Neogotycki kościół z XIX wieku znajdujący się przy głównym bulwarze miasta – Ringu. Trójnawowa bazylika z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą. Kościół ozdobiony został bardzo bogatym detalem architektonicznym: sterczynami, pinaklami, kwiatonami, szczytami, maswerkami i łukami odporowymi. Kościół nakryty jest wysokimi dachami dwuspadowymi pokrytymi glazurowaną kolorową dachówką, analogiczną do dachów katedry wiedeńskiej, ułożoną w geometryczne wzory.
H. von Ferstel, Kościół Wotywny, Wiedeń, 1879, Wikimedia, CC BY 3.0
Ri9MU707PY6Nd1
Ilustracja przedstawia Operę w Paryżu. Wybudowana w stylu eklektycznym w latach 70. XIX w. Opera Garnier zajmuje 11 tys. metrów kwadratowych. Główna fasada budynku jest podzielona przez siedem par jońskich kolumn oraz dwa łuki łączące pary znajdujące się najbliżej krawędzi. Powyżej rzędu pilastrów znajduje się bogata sztukateria, zaś cały obiekt wieńczy kopuła oraz złote figury mitologicznych bohaterów. W podobnej konwencji utrzymane jest wnętrze, pełne złotych i marmurowych płaskorzeźb, sztukaterii, figur kompozytorów oraz postaci z mitologii greckiej oraz fresków.
Ch. Garnier, Opera, Paryż, 1875, online-skills, CC BY 3.0
Polecenie 3

Podaj dwa przykłady architektury XIX wieku odwołujące się do różnych stylów z przeszłości.

Wykonaj zdjęcie, określ styl (czas powstania), podaj cechy charakterystyczne.

RV2OImCWLXjqy
Podaj dwa przykłady architektury XIX wieku odwołujące się do różnych stylów z przeszłości. Określ styl (czas powstania), podaj cechy charakterystyczne.
RIOCuej0VmEED1
Ćwiczenie 1
Wymień nazwy pięciu porządków architektonicznych. Do każdego porządku architektonicznego podaj jedną cechę charakterystyczną dla danego stylu.

Przypisz kolumnom reprezentującym różne porządki architektoniczne odpowiednią nazwę stylu.

styl kompozytowy, styl dorycki, styl toskański, styl koryncki, styl joński

.................
.................
.................
.................
.................
R2jQaYPxzLWM41
Ćwiczenie 2
Wymień trzy elementy bazyliki średniowiecznej.

Umieść elementy w odpowiednich miejscach.

krużganki, atrium, nawy boczne, transept, nawa główna, okna, studnia

.................
.................
.................
.................
.................
.................
.................
R1EY7b5MLe5fF
Ćwiczenie 3
Przyporządkuj termin do jego definicji. tympanon Możliwe odpowiedzi: 1. Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., 2. Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, 3. Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach, 4. Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, 5. Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.). wirydarz Możliwe odpowiedzi: 1. Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., 2. Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, 3. Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach, 4. Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, 5. Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.). attyka Możliwe odpowiedzi: 1. Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., 2. Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, 3. Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach, 4. Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, 5. Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.). atlant Możliwe odpowiedzi: 1. Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., 2. Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, 3. Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach, 4. Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, 5. Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.). bazylika Możliwe odpowiedzi: 1. Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., 2. Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, 3. Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach, 4. Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, 5. Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.)

Przyporządkuj termin do jego definicji.

Trójkątna przestrzeń na frontonie świątyni znajdująca się nad belkowaniem i ograniczona gzymsami., Chrześcijańska świątynia wielonawowa z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych, Kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych, Podpora, postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.), Górny, dekoracyjny element budynku w postaci ścianki lub balustrady zasłaniający dach

tympanon  
wirydarz  
attyka  
atlant  
bazylika  
R9CBxKyUh4ChE1
Ćwiczenie 4
Wymień trzy rodzaje planów kościołów.

Określ plany kościołów.

plan prostokąta, owal, plan krzyża łacińskiego, plan centralny (rzut koła), plan centralny (rzut krzyża greckiego wpisanego w kwadrat)

.................
.................
.................
.................
.................
Rwh8OG0hjdnSg
Ćwiczenie 5
Wymień cztery elementy świątyni greckiej.

Przyporządkuj nazwy do elementów świątyni greckiej.

kolumnada (perystyl), opistodomos, kolumny „in antis”, naos

.................
.................
.................
.................
R1KErn2RSma5i1
Ćwiczenie 6
Wymień trzy rodzaje sklepień.

Przyporządkuj nazwy do poniższych ilustracji.

sklepienie klasztorne, sklepienie krzyżowe, sklepienie krzyżowo-żebrowe, łuk pełny, łuk ostry

.................
.................
.................
.................
.................
R1LGNc3oap2rs
Ćwiczenie 7
Co to jest przypora?

Podpisz wskazane elementy konstrukcyjne widoczne na planie.

.................
.................
.................

Słownik pojęć

absyda (apsyda)
absyda (apsyda)

(gr. apsis – łuk, sklepienie) rozwinięcie wnętrza architektonicznego w formie przybudówki na planie półkola, sklepionej półkopułą. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk.

Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, które czasem są też określane mianem apsyd. Mała absyda, dostawiona do większej, zwana jest apsydiolą.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 31

amfiprostylos
amfiprostylos

Forma starożytnej świątyni z portykami (na ogół 4‑kolumnowymi) z przodu i z tyłu – np. świątynia Ateny Nike na Akropolu w Atenach.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 17

arkada
arkada

(łac.arcus - łuk) – element architektoniczny składający się z dwóch podpór (kolumn, słupów lub filarów), które zostały połączone u góry łukiem.

Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i w rzędzie, tworząc istotny składnik budowli. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach. Ciągi ślepych arkad stanowią czasem główny element fryzów (tzw. fryz arkadkowy) lub attyk. Ślepa arkada - pozorowana arkada, której otwór jest zamknięty ścianą.

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/arkada.html

atrium
atrium

1. główne pomieszczenie w rzymskim budynku mieszkalnym, częściowo przekryte dachem. Prostokątny otwór pośrodku dachu (compluvium) było źródłem światła i wody deszczowej gromadzonej w basenie (impluvium).
2. w architekturze sakralnej starochrześcijańskiej i wczesnośredniowiecznej – dziedziniec otoczony kolumnadą, mający pośrodku basen do ablucji. Dziedziniec ten przylegał do narteksu.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 37

atlant
atlant

gr. átlas, átlantos; l. mn. atlanty – podpora przypominająca postać muskularnego mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny (np. belkowanie, strop, balkon itp.); podpora zastępująca filar, kolumnę.
Atlant znany był już w architekturze starożytnej jako męski odpowiednik kariatydy, a rozpowszechniony został w portalach baroku. Pochodzenie nazwy łączy ją z mitycznym Atlasem dźwigającym sklepienie nieba.

Źródło:

K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 37

K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 27

attyka
attyka

gr. attikos – górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Pełni dwojaką funkcję: estetyczną jako architektoniczny element dekoracyjny oraz użytkowo‑konstrukcyjną jako zabezpieczenie sąsiednich budynków przed przeniesieniem się ognia w przypadku pożaru.

Attyka pełna – w formie ślepego muru; attyka ażurowa – z wyciętym motywem zdobniczym, balustradowe, grzebieniowe.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 38

bazylika
bazylika

1. W starożytności hala sądowo‑targowa na planie podłużnym.

2. Świątynia chrześcijańska, wielonawowa, z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego – por. hala).

Źródło:

K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 47

K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 35

https://sjp.pwn.pl/szukaj/bazylika.html

cella (naos)
cella (naos)

(gr. naos, łac. cella - izba) pomieszczenie świątyni antycznej, w którym stał posąg bóstwa.

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/cella.html

dipteros
dipteros

Typ świątyni starożytnej mającej na obwodzie podwójny rząd kolumn.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 65

empory
empory

galeria lub trybuna wsparta na kolumnach, umieszczana w kościołach nad nawami bocznymi lub wejściem

Źródło: https://sjp.pwn.pl

gzyms
gzyms

Wysunięty przed lico ściany element poziomy, zwykle profilowany. Gzyms wieńczący lub koronujący stanowi zakończenie górnej krawędzi murów budynku. W architekturze klasycznej jest najwyższą częścią belkowania (gr. – geison). Występują gzymsy opaskowe lub kordonowe stosowane między innymi do podkreślenia poziomych podziałów między kondygnacjami; gzymsy cokołowe – wieńczące cokół.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 129

hala
hala

kościół wielonawowy o nawach równej wysokości. Doświetlenie nawy głównej jest poprzez okna naw bocznych.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 130

kapitularz
kapitularz

pomieszczenie w kościele lub klasztorze przeznaczone na zebrania kapituły

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/kapitularz.html

kariatyda
kariatyda

podpora architektoniczna w formie postaci kobiecej, dźwigającej na głowie (podtrzymującej) element architektoniczny budowli: belkowanie, gzyms, balkon lub nadwieszoną kondygnację budynku, spełniająca funkcję kolumny. Według Witruwiusza nazwa pochodzi od mieszkanek Karii (Azja Mniejsza), które za sprzyjanie Persom zaprzedano w niewolę.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 105

kruchta
kruchta

Przedsionek kościoła poprzedzający główne wejście, niekiedy boczne, do naw lub zakrystii; czasem osobna jednokondygnacyjna przybudówka.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 120

krużganek
krużganek

(łac. claustrum, niem. Kreuzgang) – długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem krzyżowym, na zewnątrz otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi. W średniowieczu stanowił część klasztoru lub zamku. W okresie renesansu w pałacach i dworach budowano krużganki wielokondygnacyjne (np. krużganki na dziedzińcu zamku królewskiego na Wawelu, w Baranowie Sandomierskim)

Źródło: K .Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 182

krypta
krypta

(gr.kryptos – ukryty) sklepione podziemie kościoła przeznaczone do składania relikwii i chowania zmarłych

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/krypta.html

kwiaton
kwiaton

Rzeźbiony ornament roślinny w formie czterolistnego kielicha kwiatowego lub rozwijającego się pędu; stanowił najczęściej zakończenie iglicy będącej zwieńczeniemsterczyny, wimpergi, hełmu wieży, szczytu itp.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 188

łuk tęczowy
łuk tęczowy

łuk zamykający od góry otwór tęczowy w ścianie oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Wyróżniony przez bogate ozdobienie, zmianę w materiale lub w kolorze.

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81uk_t%C4%99czowy

meander
meander

element dekoracyjny stosowany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. Znany w starożytnej Grecji i Rzymie; powrócił w okresie renesansu i klasycyzmu. Jest to geometryczny ornament w formie poziomego pasa, złożony z powtarzających się układów linii załamanych wielokrotnie pod kątem prostym. Nazwa pochodzi od rzekiMaiandros płynącej w Azji Mniejszej.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 212.

megaron
megaron

(gr. - duża izba) – charakterystyczny typ budowli w starożytnej kulturze egejskiej, składowa, reprezentacyjna część pałaców mykeńskich i jednocześnie prototyp podstawowej formy starożytnych świątyń greckich. Służył celom reprezentacyjnym oraz kultowym.

Początkowo megaron był jednoizbowym, prostokątnym budynkiem, do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku izby umieszczano palenisko, nad którym znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu. W takiej formie znany był już w 5 tysiącleciu p.n.e. Z czasem został przekształcony w reprezentacyjną część pałaców (ok. 1400 p.n.e. - 1100 p.n.e.).

Miał jedno pomieszczenie podparte czterema kolumnami, dymnik w dachu oraz otwarty przedsionek na krótszym boku z dwiema kolumnami między ścianami z antami. Ta budowla najprawdopodobniej była pierwowzorem świątyni greckiej templum in antis.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 217

K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 139

nawa
nawa

(łac. navis – okręt) część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Oprócz świątyń jednonawowych występują dwu-, trzy-, pięcio- oraz siedmionawowe. Nawy są oddzielone od siebie rzędem podpór – słupów, filarów lub kolumn.

W układach centralnych nawy mogą być zbudowane na planie koła lub kwadratu.

W świątyniach na planie krzyża łacińskiego rozróżniamy nawę poprzeczną (por. transept)

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 236

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/nawa.html

nawa główna
nawa główna

Środkowa nawa podłużna w kościołach wielonawowych; jest zwykle szersza od naw bocznych; w układzie bazylikowym jest również od nich wyższa i osobno oświetlona; w układzie halowym nawa główna jest równej wysokości jak nawy boczne.

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/nawa.html

nawa boczna
nawa boczna

boczna nawa podłużna w kościołach wielonawowych; jest zwykle węższa od nawy głównej; w układzie bazylikowym jest również od niej niższa; w układzie halowym nawa boczna jest równej wysokości co nawa główna.

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/nawa.html

opistodomos
opistodomos

pomieszczenie w tylnej części świątyni greckiej, czasem pełniące funkcję skarbca

Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/opistodomos.html

pendentyw
pendentyw

in. żagielek - element w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego.

Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła. Pendentyw stosowany był w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechnił się na Rusi. Był stosowany w renesansie, początkowo we Włoszech, później w całej Europie.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 165

peripteros
peripteros

Świątynia antyczna z pojedynczym wieńcem kolumn

https://sjp.pwn.pl/szukaj/peripteros.html

pinakiel
pinakiel

(łac. pinnaculum – sterczyna), inaczej fiala – mała wieżyczka umieszczona na przyporze w architekturze gotyckiej (neogotyckiej), może być również na szczytach, wimpergach, a także jako dekoracja ołtarzy szafiastych, konfesjonałów, nagrobków baldachimowych itp. Składa się z trzonu i stromego daszka, pod którym czasem znajdowała się rzeźba z przedstawieniem świętego. Krawędzie mogły być dekorowane żabkami, a zwieńczenie kwiatonem.

Pinakiel obok swojej dekoracyjnej roli pełnił też funkcję dociążającą przyporę.

Źródło:

K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s.136

https://sjp.pwn.pl/szukaj/pinakiel.html

portyk
portyk

(łac. porticus) – część budynku na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierają dach, otwarta co najmniej z jednej strony, najczęściej jedno- lub dwukondygnacyjna.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 175

porządek architektoniczny
porządek architektoniczny

to system konstrukcyjno‑dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów. Porządek obejmuje podporę (kolumna z bazą, trzonem i głowicą) oraz belkowanie. Najbardziej wyróżniającym elementem każdego porządku jest głowica.

Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII wieku p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i jońskiego (wywodzi się z Azji Mniejszej). Oprócz nich wyróżnia się następujące porządki:

koryncki - trzeci po doryckim i jońskim klasyczny porządek grecki, wynaleziony w Atenach w V wieku p.n.e.,

toskański - najprostszy, wywodzi się ze świątyńetruskich,

kompozytowy - wynalazek rzymski, o głowicy łączącej ślimacznice jońskie i korynckie liście akantu.

Wielki porządek – stosowany w architekturze nowożytnej, kolumny lub pilastry przechodziły przez kilka kondygnacji budynku (minimum dwie).

Porządek spiętrzony - stosowany w budowlach kilkukondygnacyjnych, w których na każdej kondygnacji występuje inny porządek mały, z zastosowaniem reguły „im wyżej tym lżej” - czyli najniżej porządek „najcięższy” - toskański, wyżej dorycki, joński, koryncki, a na samym szczycie kompozytowy.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 289‑293

prezbiterium
prezbiterium

inaczej chór – przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej (m.in. ministrantów). Zwykle jest wydzielone od reszty świątyni podwyższeniem, balustradą lub łukiem tęczowym i wyodrębniające się wizualnie z bryły kościoła. W niektórych kościołach romańskich występowały dwa prezbiteria (od wschodu i zachodu) – tzw. kościoły dwuchórowe

Nazwa pochodzi od słowa prezbiter (ksiądz).

Przed II soborem watykańskim było skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic.

Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje ołtarz, na którym jest sprawowana liturgia eucharystyczna. Ponadto kluczowymi miejscami są: umieszczona nieco z boku ambona, miejsce przewodniczenia (krzesło celebransa lub katedra biskupa) oraz tabernakulum, które może też znajdować się w wydzielonej kaplicy Najświętszego Sakramentu, w innej części kościoła. Oprócz tego w prezbiterium znajdują się stalle lub ławki dla duchowieństwa i służby liturgicznej oraz kredencja (miejsce, gdzie przygotowuje się naczynia liturgiczne i dary ofiarne do celebracji).

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 295

pronaos
pronaos

Otwarty przedsionek wiodący do celli (naosu) świątyni

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 296

prostylos
prostylos

Świątynia z kolumnadą od strony frontowej

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 179

przypora
przypora

in. skarpa, szkarpa; pionowy filar, występujący przed lico ściany, zwężający się ku górze, zwieńczony sterczyną. Przypory stosuje się dla wzmocnienia ściany podlegającej rozporowi sklepień. Element charakterystyczny dla architektury gotyckiej i neogotyckiej.

Źródło: K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 302

pseudoperipteros
pseudoperipteros

typ świątyni (przede wszystkim w starożytnym Rzymie), z rzędem półkolumn przylegających do muru naosu.

Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/pseudoperipteros;3964060.html

refektarz
refektarz

(łac.refectorium) – w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące jako jadalnia, charakterystyczne zwłaszcza dla klasztorów średniowiecznych.

Refektarze umieszczane były najczęściej przy otaczającym wirydarz krużganku, w skrzydle oddalonym od kościoła (najczęściej było to skrzydło południowe lub północne), po stronie przeciwnej niż kościół. Była to sala najczęściej przykryta sklepieniem krzyżowym, oświetlona dużymi oknami, która była połączona z krużgankiem kilkoma wejściami.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 188

rzygacz
rzygacz

in. gargulec – ozdobne zakończenie rynny odprowadzającej, daleko na zewnątrz ściany, spływającą z dachu wodę. W świątyni antycznej miało zazwyczaj formę głowy lwa; w gotyku przybiera kształty fantastycznych figur (zwierząt, ludzi) o symbolicznej wymowie.

Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/rzygacz.html

transept
transept

nawa poprzeczna, w kościele chrześcijańskim nawa, której oś jest prostopadła do osi głównej budowli. W dużych kościołach (np. romańskich)mogą występować 2 równoległe transepty

triforium (tryforium)
triforium (tryforium)

(z łac. tri– mający trzy części i fores – drzwi, brama)

1. Podzielone na trzy części okno lub przeźrocze.

2. W romańskiej i gotyckiej architekturze sakralnej galeryjka mieszcząca się wewnątrz kościoła, w grubości muru (w przeciwieństwie do empory). Korytarzyk ten biegnie między strefą okien i strefą arkad, w nawie głównej, prezbiterium i transepcie. Otwarty jest do wnętrza przegrodą z trójdzielnych arkadek. Rząd arkadek bywał także pozbawiony galeryjki i prześwietlony oknami w murze zewnętrznym. Pozbawiony zarówno galeryjki, jak i okien, tworzy tzw. ślepe triforium.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 230.

tympanon
tympanon

wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stanowiące charakterystyczny element monumentalnych budowli Grecji i Rzymu. Element ten występuje także w monumentalnych budynkach nowożytnych kształtowanych pod wpływem architektury antycznej (np. klasycyzm). W architekturze romańskiej i gotyckiej terminem tym opatruje się półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem (archiwoltą) portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 233.

westwerk
westwerk

(niem., dosł. dzieło zachodnie, masyw zachodni, skrzydło zachodnie) – rozbudowana, umieszczona poprzecznie do nawy, zachodnia część bazyliki charakterystyczna dla architektury przedromańskiej.

Westwerk wznoszono na ogół na planie kwadratu lub prostokąta. Umieszczano w nim kaplicę, w której odprawiano okolicznościowe nabożeństwa, udzielano chrztu. Górna część to empora otwierająca się arkadami do wnętrza kościoła, przeznaczona dla władcy, zakonników biorących udział w odprawianych w bazylice mszach. Całość często wieńczyły jedna lub dwie wieże, do których prowadziły schody mieszczące się w narożach zachodnich. Środkowa część fasady westwerku wraz z portalem głównym była niekiedy wysunięta przed lico muru. Westwerk dostępny był z zewnątrz przez portalowe wejście.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 239

wimperga
wimperga

dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna charakterystyczne dla architektury i zdobnictwa gotyckiego oraz neogotyckiego. Wykonany z kamienia lub cegły. Pole trójkąta rzeźbione ślepym lub ażurowymmaswerkiem lub gładkie. Krawędzie zdobione motywami dekoracyjnymi w kształcie zwiniętego liścia, czołgankami inaczej zwanymi żabkami. Zwieńczony kwiatonem albo krzyżem.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 243

wirydarz
wirydarz

kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych; otoczony krużgankami. Na środku umieszczona jest studnia albo fontanna.

Źródło: K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999, s. 244.

zwornik
zwornik

1. Centralny kliniec łuku, archiwolty (in. klucz) często akcentowany odmiennym kształtem lub zdobiony rzeźbionym ornamentem.

2. Element usytuowany w najwyższym punkcie sklepienia; bogato profilowany i zdobiony dekorem rzeźbiarskim, wykonany z kamienia lub ceramiki, charakterystyczny dla gotyckich sklepień krzyżowo‑żebrowych.

Źródło: K. Zwolińska, Z.Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975, s. 408

żabka
żabka

Kamienna ozdoba w kształcie zwiniętego listka, umieszczona na plintach kolumn; w architekturze gotyckiej (i neogotyckiej) umieszczana na krawędziach dachów, wieżyczek – wówczas ustawiana szeregowo, tworzyła tzw. czołgankę

Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/zabki;4002709.html

mf18808fface1bf2d_1513343279181_0

Galeria dzieł sztuki

Rz7qKscCNMuA81
Ilustracja przedstawia świątynię poświęconą Atenie Partenos na akropolu ateńskim. Zbudowana z białego marmuru pentelickiego w zgodzie z porządkiem doryckim. Partenon stanął na stylobacie o wymiarach 69,50 × 30,88 m. Budowla charakteryzuje się harmonijnymi proporcjami między długością, szerokością a wysokością.
Iktinos, Kallikrates, Partenon, Akropol, Ateny, 447-432 p.n.e., online-skills, CC BY 3.0
Rb1qkQL6daDT01
lustracja przedstawiająca Ganek Kor – Erechtejon. Zadaszenie mniejszego, południowego portyku (Ganek Kor) oparto na sześciu kariatydach, czyli podporach architektonicznych w formie postaci kobiecych.
Ganek Kor – Erechtejon, Akropol, Ateny, 421-406 p.n.e., online-skills, CC BY 3.0
R1F0ja8JJsyyL1
Ilustracja interaktywna przedstawia czarno-biały schemat ukazujący plan kościoła San Vitale w Rawennie z VI wieku. Plan jest oparty na ośmiokącie foremnym. Na planie linią czarną zaznaczone ściany zewnętrzne oraz wewnętrzne filary, a kropkami kolumny. Dodatkowo na ilustracji umieszczono informacje o elementach konstrukcyjnych budowli: 1. nawa środkowa na planie ośmioboku (oktagon), 2. prezbiterium, 3. apsyda, 4. Siedem półokrągłych nisz, przyległych do nawy środkowej, 5. obejście nawy środkowej z arkadami, 6. narteks, 7. wieża z klatką schodową.
San Vitale w Rawennie, VI w., online-skills, CC BY 3.0
R14gvbdwAVWb71
Fotografia przedstawia Pałac Rucellai we Florencji. To trzykondygnacyjna, monumentalna budowla ze ścianami przeprutymi wieloma oknami oraz dekorowanymi boniowaniem. Fasada pałacu jest wyrazem harmonii poziomych, wydatnych gzymsów równoważonych rytmem otworów okiennych przedzielanych pilastrami. Na parterze znajdują się dwa otwory wejściowe oraz kwadratowe niewielkie okna. Na kondygnacji drugiej i trzeciej okna są duże i zakończone półokrągłym łukiem.
L. B. Alberti, „Pałac Rucellai”, Florencja 1446-1457, Wikimedia, CC BY 3.0
RTgWYgjD7hoh91
Ilustracja przedstawia Villę Rotonda (Villa Capra) koło Vicenzy. Na zdjęciu widać główne wejście do budynku wraz z otoczeniem. Renesansowa rezydencja zaprojektowana przez włoskiego architekta Andrea Palladia. Położona na niewielkim wzgórzu rezydencja zbudowana jest na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. W kadrze widoczne są dwa z czterech ogromnych sześciokolumnowych portyków, poprzedzone szerokimi schodami. Środkowa część wili jest kryta kopułą.
A. Palladio, Villa Rotonda (Villa Capra), koło Vicenzy, ok. 1570, online-skills, CC BY 3.0
R1RWW8RHs7PUv1
Ilustracja przedstawia Petit Trianon w Wersalu, we Francji. Na zdjęciu widać niewielki, dwukondygnacyjny budynek pałacu. Na pierwszej kondygnacji znajdują się wysokie, prostokątne okna. Na drugiej, niższej kondygnacji, znajdują się niewielkie, kwadratowe okna. W środkowej części fasady architekt zastosował wielki porządek: cztery kolumny na całej wysokości ścian, lekko od niej odsunięte. Jako uzupełnienie całości, na pierwszym planie znajdują się schody, które umożliwiają zejście bezpośrednio do ogrodu.
Jacques-Ange Gabriel, Petit Trianon, Wersal, 1762-68, online-skills, CC BY 3.0
RDaGKVG14H1MQ1
Ilustracja przedstawia Piazza Navona z fontanną Czterech Rzek w Rzymie. Symbolizuje 4 wielkie rzeki z 4 kontynentów: Nil, Dunaj, Rio de la Plata i Ganges. Rzeki przedstawione zostały poprzez figury czterech gigantów wspartych na skale utożsamianej z chaosem. Znajdujący się pośrodku fontanny obelisk został przeniesiony na polecenie artysty z Via Appia za zgodą papieża. Na szczycie obelisku umieszczono gołębia z gałązką oliwną znajdującego się w herbie Innocentego X i jego rodu - Pamfili.
G. Bernini, Piazza Navona z fontanną Czterech Rzek, Rzym; w tle kościół św. Agnieszki (F.Borromini, C.Rainaldi), Rzym 1672, online-skills, CC BY 3.0
R1UKUmIosYrUq1
Ilustracja przedstawia Palazzo Carignano w Turynie - to zabytkowy budynek we Włoszech, w którym mieści się Muzeum Risorgimento. Budynek, zbudowany z cegły w typowym barokowym stylu, ma eliptyczną główną fasadę. Ta fasada stanowi jedyny przykład architektury obywatelskiej wykorzystującej falisty „wklęsły - wypukły - wklęsły”.
G. Guarini, Palazzo Carignano, Turyn, 1679-85, online-skills, CC BY 3.0
RC03IQlb8uEkZ1
Ilustracja przedstawia Sant`Ivo alla Sapienza w Rzymie. Kościół jest nieduży, kształt rzutu jest wynikiem nałożenia się na siebie dwóch trójkątów równobocznych, co daje w efekcie w środku sześciokąt.
Źródło: online skills.
R1RWW8RHs7PUv1
Ilustracja przedstawia Petit Trianon w Wersalu, we Francji. Na zdjęciu widać niewielki, dwukondygnacyjny budynek pałacu. Na pierwszej kondygnacji znajdują się wysokie, prostokątne okna. Na drugiej, niższej kondygnacji, znajdują się niewielkie, kwadratowe okna. W środkowej części fasady architekt zastosował wielki porządek: cztery kolumny na całej wysokości ścian, lekko od niej odsunięte. Jako uzupełnienie całości, na pierwszym planie znajdują się schody, które umożliwiają zejście bezpośrednio do ogrodu.
Jacques-Ange Gabriel, Petit Trianon, Wersal, 1762-68, online-skills, CC BY 3.0
R16Ip4R9GJMND1
Ilustracja przedstawia Panteon, budowlę w Dzielnicy Łacińskiej Paryża. Panteon paryski jest neoklasycystyczną budowlą wzniesioną na planie krzyża greckiego z kopułą centralną i czterema spłaszczonymi kopułami bocznymi oraz monumentalnym portykiem wejściowym wsparty na sześciu kolumnach. Na całej szerokości budowli znajdują się niewysokie schody, na których – co widać na fotografii, wykonanej z dużej odległości od obiektu – znajduje się wiele ludzi.
Źródło: online skills.
R1N1m9njB5cHP1
Ilustracja przedstawia Kościół Wotywny w Wiedniu. Neogotycki kościół z XIX wieku znajdujący się przy głównym bulwarze miasta – Ringu. Trójnawowa bazylika z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą. Kościół ozdobiony został bardzo bogatym detalem architektonicznym: sterczynami, pinaklami, kwiatonami, szczytami, maswerkami i łukami odporowymi. Kościół nakryty jest wysokimi dachami dwuspadowymi pokrytymi glazurowaną kolorową dachówką, analogiczną do dachów katedry wiedeńskiej, ułożoną w geometryczne wzory.
H. von Ferstel, Kościół Wotywny, Wiedeń, 1879, Wikimedia, CC BY 3.0
Ri9MU707PY6Nd1
Ilustracja przedstawia Operę w Paryżu. Wybudowana w stylu eklektycznym w latach 70. XIX w. Opera Garnier zajmuje 11 tys. metrów kwadratowych. Główna fasada budynku jest podzielona przez siedem par jońskich kolumn oraz dwa łuki łączące pary znajdujące się najbliżej krawędzi. Powyżej rzędu pilastrów znajduje się bogata sztukateria, zaś cały obiekt wieńczy kopuła oraz złote figury mitologicznych bohaterów. W podobnej konwencji utrzymane jest wnętrze, pełne złotych i marmurowych płaskorzeźb, sztukaterii, figur kompozytorów oraz postaci z mitologii greckiej oraz fresków.
Ch. Garnier, Opera, Paryż, 1875, online-skills, CC BY 3.0
mf18808fface1bf2d_1520862250698_0

Bibliografia

K. Krajewski, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 1999

K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1975