w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami.

(franc. entresol) - niskie pomieszczenie mieszkalne jedno lub kilkuizbowe, wydzielone w górze z przestrzeni przyziemia (parteru), rzadziej piętra, niestanowiące jednak kondygnacji budynku.

1. centralne pomieszczenie w starożytnych domach rzymskich, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym był basen na wodę deszczową;
2. dziedziniec w bazylikach starochrześcijańskich, otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu.

ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; pewne typy attyki mają znaczenie konstrukcyjne jako ścianki niskiego poddasza; attyka pełni głównie funkcję dekoracyjną, służąc zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu; wieńczy całe budynki lub ich poszczególne części. Zależnie od ukształtowania rozróżnia się:
1) attyki pełne, zwykle ślepe ścianki;
2) attyki ażurowe, których najważniejszą odmianą jest attyka balustradowa i arkadowa;
3) attyki grzebieniowe, złożone najczęściej z cokołu fryzu) oraz z grzebienia (koronki) z szeregiem zębów;
4) attyki szczytowe, złożone z rzędu szczycików.

wieża warowna fortyfikacji średniowiecznej, zazwyczaj częściowo wysunięta przed lico murów obronnych i wzniesiona ponad ich poziom, flankująca dostęp do murów i bram. Baszty stanowiły obwarowane punkty obserwacyjne i stanowiska obrony.

w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się:
- bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych;
- pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.

w porządkach klasycznych i ich interpretacji w architekturze nowożytnej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.) trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu i gzymsu.

pięterko lub nadbudówka nad najwyższą kondygnacją budynku najczęściej pałacowego, zwykle z tarasem.

przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od reszty świątyni np. balustradą lub łukiem tęczowym.

staropol. podwórzec, dworzec, nieprzykryta, wydzielona przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu architektonicznego, spełniająca funkcje użytkowo‑reprezentacyjne. Rozróżniamy dziedzińce zamknięte, otoczone ze wszystkich stron zabudowaniami, i otwarte, pozbawione przynajmniej z jednej strony zabudowy architektonicznej.

facjata, pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej, którego okna, przebite przez połać dachu, ujęte są we własne ścianki, nakryte osobnym daszkiem, prostopadłym do kalenicy dachu.

frontowa ściana lub elewacja budynku.

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.

przyczółek, szczyt w architekturze klasycznej (Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej się formami klasycznymi; jego pole wewnętrzne, gładkie lub wypełnione rzeźbą, obramione gzymsem, nosi nazwę tympanonu.

1. w architekturze: środkowa część belkowania;
2. ornament w postaci poziomego pasa, zdobiący np. ściany, naczynia; fryz arkadowy - fryz w postaci arkady.

1) niewielkie pomieszczenie, pozbawione zwykle osobnego wyjścia na korytarz, występujące w architekturze pałacowej od XVI w.;
2) element przestrzenny kompozycji ogrodowej, o charakterze wnętrza, wyznaczony strzyżonymi ścianami szpalerów, charakterystyczny dla ogrodów barokowych XVII i XVIII w.

podłużne pomieszczenie w formie empory, ganku, loggii lub przejścia, biegnące wzdłuż ścian w górnych kondygnacjach budynku, wewnątrz lub zewnątrz, bądź łączące ze sobą dwie części jednej budowli albo dwie osobne budowle na parterze lub w wyższej kondygnacji.

galeria mająca formę arkad.

patrz: galeria (niewielka).

architektoniczny element w formie poziomego (zwykle profilowanego) występującego przed lico muru pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.

mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych.(…) W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.

kaplice otaczające wieńcem prezbiterium, przylegające do niego.

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.

jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub lukami arkadowymi; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną: stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolno stojącą.

1. każdy z poziomów, na jakie podzielona jest budowla;
2. jedna z części czegoś składającego się z poziomów.

sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewnętrzna część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna). Zasadniczą częścią kopuła jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.

zasadnicza, centralna część wyodrębniona w bryle budynku; w architekturze kościelnej. terminem tym określa się samą część nawową (korpus nawowy), bez przybudówek, jak kruchty, zakrystie i składy; w architekturze pałacowej termin korpus, z dodatkiem „główny”, określa zazwyczaj centralną część pałacu, zawierającą przeważnie sale reprezentacyjne lub cały pałac główny. w odróżnieniu od oficyn i pawilonów.

budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł., pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych.

kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wrażenie sali; typ kościoła salowego występował, choć stosunkowo rzadko, w okresie romanizmie. i gotyku.

przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacyjna.

ciąg komunikacyjny, biegnący wzdłuż zewn. ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca, z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi, przykryty stropem lub sklepieniem, najczęściej krzyżowym.

w starożytności termin o wielu znaczeniach, określający generalnie pomieszczenie zaciemnione, słabo oświetlone dla zachowania niskiej temperatury, ale głównie podziemny korytarz lub salę; w okresie starochrześcijańskiej sklepione pomieszczenie z grobem świętego w katakumbach; później podziemne lub na pół podziemne sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego; służyło także jako miejsce chowania dostojników świeckich i duchownych.

płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica; w odróżnieniu od pilastra bez głowicy i na ogół bez bazy.

w fortyfikacjach średniowiecznych (do XVI w.) ganek na murach obronnych, wysunięty przed ich lico zewn. na kam. kroksztynach lub na sklepieniach ceglanych; w podłodze znajdowały się otwory – wyrzutnie pocisków i wrzących cieczy; niekiedy zwieńczone blankami. Zob. też hurdycja.

pomieszczenie mieszkalne znajdujące się w kondygnacji strychowej; termin początkowo stosowany do pomieszczeń pod dachem mansardowym, także popularna nazwa takiego dachu (od nazwiska F. Mansarta, architekta francuskiego).

(wł. mezzanino, od mezzano 'środkowy') - półpiętro, niska kondygnacja międzypiętrowa, zwykle między parterem a pierwszym piętrem bądź stanowiąca ostatnią kondygnację; mezzanino występowało najczęściej w nowoż. architekturze pałacowej; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.

kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyjskich i wczesnośredniowiecznych, w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście do nawy; w średniowiecznej architekturze narteks przekształcił się w kruchtę.

część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).

najczęściej prostokątne lub półokrągłe, zamknięte półkoliście górą wgłębienie w murze, o charakterze dekoracyjnym, często przesklepione konchą, zwieńczone małymi frontonami trójkątnymi, półokrągłymi lub odcinkiem gzymsu, ujęte w kolumienki albo pilastry. Przeznaczone czasem dla ustawienia rzeźby figur.

patrz: ambit.

1) wolno stojący budynek w pobliżu pałacu lub dworu, zawierający przeważnie pomieszczenia gosp. oraz mieszkania służby i oficjalistów zwykle na planie prostokątnym, o skromniejszym opracowaniu elewacji niż korpus gł.; o. często umieszczane symetrycznie w stosunku do korpusu, ujmowały po bokach dziedziniec honorowy;
2) w budownictwie miejskim boczne skrzydła kamienicy czynszowej (gł. XIX i XX w.), otaczające podwórze, z wejściem od niego, zawierające skromniejsze mieszkania niż w części frontowej.

wąski otwór w murze obronnym lub ścianie baszty bądź zamku, przez który wypuszcza się strzały i bełty.

piaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekorujący rozczłonkowania ścian; występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp.

ozdobne obramienie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

(łac. porticus) zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, osłaniająca najczęściej gł. wejście, często (w architekturze nawiązującej do antyku) zwieńczona trójkątnym frontonem; wysunięta ku przodowi lub wgłębiona (portyk wgłębny).

system konstrukcyjno‑dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów, najbardziej znane podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w Grecki gdzie wykształciły się trzy podstawowe porządki: dorycki, joński, koryncki, które można rozpoznać po kształcie kapiteli kolumn, rzymianie zmodyfikowali greckie porządki oraz wprowadzili porządek toskański i kompozytowy.

patrz: chór

patrz: fronton

patrz: skarpa

pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego o ściętej pochyło górnej części. Przypora wzmacnia ściany budynku lub wolnostojącego muru oraz przenosi część ciężaru sklepień na fundament; podstawowy element konstrukcji filarowo‑skarpowej (przyporowy system), sklepienia.

konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.

sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej.

(franc. souterrain – podziemny), to lokal, którego podłoga znajduje się poniżej poziomu gruntu; położony jest poniżej parteru, w płytkiej piwnicy.

(łac. (campana) signatoria) – mały dzwon kościelny, umieszczany zwykle w wieżyczce nad prezbiterium lub na skrzyżowaniu naw; także nazwa takiej wieżyczki

dekoracyjne, oparte o kształt trójkąta zwieńczenie elewacji budynku lub jego fragmentów (najczęściej ryzalitów portali, otworów okiennych).

(franc. terasse, 'ziemia') - w architekturze odkryta, płaska, otoczona balustradą część budynku o charakterze wypoczynkowym; t. bywają umieszczane na piętrze, płaskim dachu (dostępnym od wnętrza) lub na parterze (dostępny również z zewnątrz za pośrednictwem stopni). Element charakterystyczny dla nowoż. architektury pałacowej.

określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.

1) w kościołach romańskich i gotyckich rząd trójdzielnych ślepych arkadek lub galeria mieszcząca się w grubości muru i otwierająca się do wnętrza rzędem przeprutych arkadek; 2) trójdzielne arkadowe okno lub przezrocze.

porowate skały pochodzenia wulkanicznego, powstałe przez osadzenie się i scementowanie popiołów wulkanicznych; stosowane niekiedy (gł. w starożytności) jako materiał budowlany.

(franc. vestibule, z łac. vestibulum) - przedsionek w niektórych typach budowli świeckich: 1) w domach prywatnych starożytnej Grecji (prołhyron) i Rzymu (vestibulum), w. miał najczęściej formę korytarza, w budynkach publicznych. nadawano mu formy bardziej rozbudowane i ozdobniejsze;
2) w pałacach nowożytnych 2 poł. XVI‑XVIII w. przedpokój o charakterze reprezentacyjnym lub przy apartamencie mieszkalnym; 3) ob. pomieszczenie przejściowe w budowlach publicznych (teatry, budynki z salami koncertowymi, reprezentacyjne gmachy itp.), zawierające szatnie i prowadzące niekiedy do głównej klatki schodowej lub hallu.

budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy.

konstrukcja dachowa, wiązanie dachowe, szkielet konstrukcyjny dachu, hełmu, a często i dachu kopułowego, dźwigający pokrycie.

wgłębienie w grubości muru, różnych rozmiarów i form, proste lub ujęte w ramy dekoracyjne

element arch. podtrzymujący (np. żebro sklepienia, posąg), osadzony w ścianie i wysunięty silnie przed jej lico.

(niem. Sakristei) - boczne pomieszczenie w świątyni chrzęść, przylegające od pn. lub pd. i połączone wejściem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejściem od zewnątrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych oraz do przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych.