532‑547 - lata budowy Bazyliki św. Witalisa w Rawennie
ok. I połowy XI wieku - powstanie kaplicy pod wezwaniem św. Mikołaja w Cieszynie
ok. 1163‑1365 - lata budowy katedry Notre‑Dame w Paryżu
ok.1506‑1626 - lata budowy Papieskiej Bazyliki św. Piotra na Watykanie
m78439d104f70ee6c_0000000000048
1
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
RlzxQODF9iXIC
m78439d104f70ee6c_0000000000051
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
a) w architekturze: planu, układu przestrzennego, opisu fasady i elewacji, wnętrza,
4. zna plany i układy przestrzenne najbardziej znanych dzieł architektury oraz dzieł charakterystycznych dla danego stylu i kręgu kulturowego;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
1. definiuje terminy związane z opisem formy i struktury dzieła architektonicznego, w tym określenia dotyczące typów i elementów planów budowli, elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych (dekoracji fasady i wnętrza) oraz układu przestrzennego;
5. analizując i opisując dzieła architektoniczne, właściwie stosuje terminy i pojęcia dotyczące struktury architektury;
9. nazywa oznaczone na ilustracji elementy architektoniczne, właściwe dla poszczególnych stylów i tendencji, w tym:
a) dzieł antycznych egipskich,
b) dzieł antycznych greckich i rzymskich (a także powstałych w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu, dla których antyk był inspiracją),
c) wczesnochrześcijańskich,
d) bizantyńskich,
e) romańskich,
f) gotyckich.
m78439d104f70ee6c_0000000000058
Nauczysz się
stosować pojęcia związane z opisem architektury;
definiować pojęcie planu budowli oraz określać jakie są jego typy;
wyszczególniać elementy widoczne na rzucie poziomym;
wyjaśniać na co zwracać uwagę, aby właściwie dokonać analizy planu budowli;
analizować oraz czytać plany wybranych dzieł architektury.
m78439d104f70ee6c_0000000000063
Sztuka architektury
Rkc9J1MhwW4l8m78439d104f70ee6c_00000000000351
Analiza planu budowli
Architektura, podobnie jak inne dziedziny sztuki, posługuje się swoistym językiem. Na jego gramatykę składają się: typy budowli, wykształtowane w poszczególnych epokach style, użyte materiały. Analiza dzieła architektonicznego wymaga rozbicia obiektu na elementy składowe i ich odczytania. Należy więc dokonać opisu planu architektonicznego, charakterystyki bryły, jej konstrukcji i wykończenia, a także konstrukcji oraz dekoracji elewacji i wnętrza.
Plan jest rzutem budowli w postaci rysunku ujętym „z góry”, który uwzględnia wszystkie podziały wnętrza. Oprócz tych podziałów z zaznaczonymi otworami okiennymi drzwiowymi, widoczne są w nim niektóre elementy konstrukcji, np. podpory (kolumnyKolumnakolumny, filary). Można z niego również odczytać rodzaj sklepieniaSklepieniesklepienia lub dachu. Podstawowymi kategoriami, rozróżniającymi rzuty poziome są podziały na plany: centralny (koła, kwadratu, krzyża greckiego, wieloboku foremnego lub owalu/elipsy), podłużny (prostokąta, krzyża łacińskiego). Budowle mogą posiadać również założenia opierające się na bardziej skomplikowanej, nieregularnej formie, powstałej z połączenia kilku figur zbliżonych kształtem do litery alfabetu łacińskiego (T, L, F lub odwróconego E). Cechą niektórych założeń jest oś symetrii (jedną lub kilka).
RaiiDBKVgrWNJ1
RzMPsdVvcrYly1
Dokonywanie analizy planu budowli
Podczas analizy planu kościoła należy wskazać i opisać widoczne jego elementy: ołtarz (zazwyczaj znajduje się od strony wschodniej – kościół określa się jako orientowanyOrientowanieorientowany), prezbiteriumChór (prezbiterium)prezbiterium (może być wydłużone lub krótkie, zamknięte prosto lub zakończone absydąAbsydaabsydą, wielobocznie lub poligonalniePoligonalnypoligonalnie, otoczone obejściemObejścieobejściem/ambitemAmbit (obejście)ambitem, z zakrystiąZakrystiazakrystią, skarbcem, kaplicamiKaplicakaplicami, wieżamiWieżawieżami, kryptąKryptakryptą), określić ilość naw w korpusie (w przypadku jednej nawyNawanawy – kościół salowyKościół salowykościół salowy), wskazać ilość naw bocznych, obecność transeptuTransepttranseptu i jego budowę (jedno lub kilkunawowy, otoczony kaplicamiKaplicakaplicami). Jeśli w planie zaznaczone są przęsłaPrzęsłoprzęsła, można podać ich ilość, rozpoznać też system zastosowanych sklepień (odpowiednio zaznaczone na planie). Warto zwrócić uwagę, czy obecne są kruchtyKruchtakruchty z bocznymi wejściami. W przypadku kościołów orientowanych wejście znajduje się w fasadzieFasadafasadzie zachodniej (front), w której mogą pojawić się włączone w korpus lub do niego dostawione wieże – dwie po bokach lub jedna pośrodku (kościół może być też bezwieżowy), a wejście główne może być poprzedzone atriumAtriumatrium, narteksemNarteksnarteksem, kruchtąKruchtakruchtą lub portykiem (wysuniętym, wgłębnym, pozornym).
Do korpusu głównego budowli świeckich mogą być dostawione skrzydła, mające znaczenie dla odczytania planu - mogą tworzyć układ zamknięty lub otwarty, kształt litery, podkowy. Częstym elementem budowli jest dziedziniecDziedziniecdziedziniec, a reprezentacyjne budowle mogą posiadać wieże (o przekroju, np. kwadratu). Innymi istotnymi pomieszczeniami są: oficyny (wolnostojące lub połączone z korpusem kolumnadKolumnadakolumnad, galerią), taras, schody. Jeśli na planie wydzielone są pomieszczenia, warto podjąć się próby określenia ich przeznaczenia (np. klatka schodowa, sala balowa, westybulWestybulwestybul, gabinetGabinetgabinet, jadalnia, antresolaAntresolaantresola itp.)
RiRx34DUGRDjN1
RnPovwN8YjW5d1
R1CaIDapG4rST1
R12WF4F2W1qVa1
R1RENyStV4veq1
R17VG0Lv6W94M1
RkTGgLxVZ7XRZ
R5BbJ2G1IXrxR1
RxjTPLIOtn1a01
RhGzvMHHNzX8f1
RhKS1EHnxh9P6
Ćwiczenie 1
RHDdlnmFPjaYi
Ćwiczenie 2
R11tn0TXjsG6W
Ćwiczenie 3
R1IQG2GqRoRjK
Ćwiczenie 4
RkBDQ71BEuTyn
Ćwiczenie 5
RPA3etkysuffu
Ćwiczenie 6
REij9nZjmT2Sj
Ćwiczenie 7
R1F0ja8JJsyyL1
Rht5D4PKdj4gf
Ćwiczenie 8
m78439d104f70ee6c_0000000000222
Słownik pojęć
Absyda
Absyda
w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.
Ambit (obejście)
Ambit (obejście)
w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami.
Antresola
Antresola
(franc. l' entresol) - niskie pomieszczenie mieszkalne jedno lub kilkuizbowe, wydzielone w górze z przestrzeni przyziemia (parteru), rzadziej piętra, niestanowiące jednak kondygnacji budynku.
Atrium
Atrium
1. centralne pomieszczenie w starożytnych domach rzymskich, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym był basen na wodę deszczową; 2. dziedziniec w bazylikach starochrześcijańskich, otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu.
Bazylika
Bazylika
w architekturze chrześcijańskiej, kościół wielonawowy, o nawie środkowej wyższej od bocznych (przeciwieństwo kościoła halowego). W zależności od przekroju poprzecznego rozróżnia się: - bazylikę właściwą, o nawach krytych odrębnie i nawie środkowej oświetlonej najczęściej przez okna ponad dachami naw bocznych; - pseudobazylikę, o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie środkowej oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.
Chór (prezbiterium)
Chór (prezbiterium)
przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj węższa i niższa od nawy głównej, wyodrębniona np. balustradą i zamknięta np. absydą; w prezbiterium znajduje się ołtarz główny,
Dziedziniec
Dziedziniec
staropol. podwórzec, dworzec, nieprzykryta, wydzielona przestrzeń w obrębie budynku lub zespołu architektonicznego, spełniająca funkcje użytkowo‑reprezentacyjne. Rozróżniamy dziedzińce zamknięte, otoczone ze wszystkich stron zabudowaniami, i otwarte, pozbawione przynajmniej z jednej strony zabudowy architektonicznej.
Facjatka
Facjatka
facjata, pomieszczenie mieszkalne w kondygnacji strychowej, którego okna, przebite przez połać dachu, ujęte są we własne ścianki, nakryte osobnym daszkiem, prostopadłym do kalenicy dachu.
Fasada
Fasada
frontowa ściana lub elewacja budynku.
Gabinet
Gabinet
1) niewielkie pomieszczenie, pozbawione zwykle osobnego wyjścia na korytarz, występujące w architekturze pałacowej od XVI w.; 2) element przestrzenny kompozycji ogrodowej, o charakterze wnętrza, wyznaczony strzyżonymi ścianami szpalerów, charakterystyczny dla ogrodów barokowych XVII i XVIII w.
Kaplica
Kaplica
mała kultowa budowla wolno stojąca lub połączona z większym kompleksem architektonicznym, bądź też wyodrębnione wnętrze dla niewielkiej liczby wiernych. (…) W liturgice chrześcijańskiej - niewielka budowla wolno stojąca lub połączona z kościołem, a także wydzielone pomieszczenie z ołtarzem stanowiące część większej budowli, a pełniące wszystkie liturgiczne funkcje kościelne lub ich część.
Kaplica promienista
Kaplica promienista
kaplice otaczające wieńcem prezbiterium, przylegające do niego.
Kolumna
Kolumna
pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
Kolumnada
Kolumnada
jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi; może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną: stanowi najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę wolno stojącą.
Kopuła
Kopuła
sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewnętrzna część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna). Zasadniczą częścią kopuła jako sklepienia jest czasza (kalota), która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny itp.
Kościół halowy
Kościół halowy
budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł., pozbawiona okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych.
Kościół salowy
Kościół salowy
kościół jednonawowy, w którym prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wrażenie sali; typ kościoła salowego występował, choć stosunkowo rzadko, w okresie romanizmie i gotyku.
Kruchta
Kruchta
przedsionek kościoła, poprzedzający wejście główne, czasem także boczne do naw lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muzycznym lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady; niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacjowa.
Krypta
Krypta
w starożytności termin o wielu znaczeniach, określający generalnie pomieszczenie zaciemnione, słabo oświetlone dla zachowania niskiej temperatury, ale głównie podziemny korytarz lub salę; w okresie starochrześcijańskiej sklepione pomieszczenie z grobem świętego w katakumbach; później podziemne lub na pół podziemne sklepione pomieszczenie pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego; służyło także jako miejsce chowania dostojników świeckich i duchownych.
Narteks
Narteks
kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześcijańskich, bizantyjskich i wczesnośredniowiecznych, w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście do nawy; w średniowiecznej architekturze narteks przekształcił się w kruchtę.
Nawa
Nawa
część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. W zależności od liczby naw rozróżnia się kościoły jedno-, dwu-, trzy-, pięcio- i siedmionawowe. W założeniach wielonawowych rozróżnia się nawą główną, sytuowaną na osi budynku, zazwyczaj szerszą od naw bocznych, oddzielonych od niej najczęściej rzędem podpór (kolumny, filary), oraz nawę poprzeczną (transept), która przecina nawę główną pod kątem prostym, tworząc po jej obu stronach dwa ramiona. W najprostszym układzie nawa poprzeczna krzyżuje się z nawą główną tuż przy prezbiterium (tzw. rzut krzyża łacińskiego).
Obejście
Obejście
patrz: ambit
Orientowanie
Orientowanie
(łac. oriens - „wschód”) - w architekturze sakralnej zwrócenie części prezbiterialnej, mieszczącej ołtarz główny, ku wschodowi— w stronę grobu Chrystusa w Jerozolimie.
Poligonalny
Poligonalny
(franc. polygonal, od gr. polygonos, „wielokątny”) - układ planu opartego na wielokątnej figurze geometrycznej.
Prezbiterium
Prezbiterium
patrz: chór
Przęsło
Przęsło
1) we wnętrzu budowli przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia; 2) wyodrębniona rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego część płaszczyzny elewacji (p. ścienne).
Sklepienie
Sklepienie
konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.
Sklepienie kolebkowe
Sklepienie kolebkowe
(beczkowe) – sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej.
Sterczyna
Sterczyna
pionowy, wieńczący element dekoracji arch., np. pinakiel, mały obelisk itp.
System wiązany
System wiązany
system kompozycji przestrzennej wnętrz kościelnych, związany z zastosowaniem sklepień krzyżowych, w której jednemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają w nawach bocznych po dwa również kwadratowe przęsła, każde o polu stanowiącym 1 /4 powierzchni przęsła głównego.
Transept
Transept
określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.
Westybul
Westybul
(franc. vestibule, z łac. vestibulum) - przedsionek w niektórych typach budowli świeckich: 1) w domach prywatnych starożytnej Grecji (prothyron) i Rzymu (vestibulum), w. miał najczęściej formę korytarza, w budynkach publicznych. nadawano mu formy bardziej rozbudowane i ozdobniejsze; 2) w pałacach nowożytnych 2 poł. XVI‑XVIII w. przedpokój o charakterze reprezentacyjnym lub przy apartamencie mieszkalnym; 3) ob. pomieszczenie przejściowe w budowlach publicznych (teatry, budynki z salami koncertowymi, reprezentacyjne gmachy itp.), zawierające szatnie i prowadzące niekiedy do głównej klatki schodowej lub hallu.
Wieża
Wieża
budowla lub wyodrębniona część innej budowli na planie koła, owalu, wieloboku lub prostokąta, której wysokość jest wyraźnie zaakcentowana w stosunku do szerokości podstawy.
Zakrystia
Zakrystia
(wł. sacristia - sługa kościelny, zakrystian) - boczne pomieszczenie w świątyni chrześcijańskiej, przylegające od pn. lub pd. i połączone wejściem z prezbiterium; niekiedy z drugim wejściem od zewnątrz; przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych oraz do przygotowywania się kapłanów do odprawiania obrzędów liturgicznych.
Źródła: Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003 https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia‑architektury (dostęp z dnia 31.03.2018)
m78439d104f70ee6c_0000000000336
Bibliografia
A. Basista , Jak czytać architekturę, Universitas, Kraków 2012
C. Davidson Cragoe, Jak czytać architekturę? Najważniejsze informacje o stylach i detalach, Arkady, Warszawa 2009
E. Charytonow, Historia architektury i formy architektoniczne, PWSZ, Warszawa 1963
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP, Warszawa 1996
https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia‑architektury (dostęp z dnia 31.03.2018)