Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Wiemy już, że spośród wszystkich ciał niebieskich, jedynie gwiazdy świecą własnym światłem. Wydaje się, że to niemożliwe – przecież Księżyc również świeci, choć może nie aż tak jasno. Przypomnij więc sobie, jak powstają „zajączki” puszczane przy pomocy lusterka. Czy lusterko świeci samo z siebie?

Już wiesz
  • że gwiazdy świecą własnym światłem;

  • że jeśli coś stanie na drodze promieni słonecznych, to powstaje cień.

Nauczysz się
  • opisywać, jak porusza się i odbija światło;

  • stosować w praktyce zjawisko odbicia światła;

  • omawiać znaczenie elementów odblaskowych.

iEmexlMxdT_d5e190

1. Jak rozchodzi się światło?

Światło porusza się wyłącznie po linii prostej w określonym ośrodkuośrodekośrodku, np. próżni, powietrzu lub wodzie. Zasada ta dotyczy także promieni słonecznych. Rozchodzą się one od Słońca w liniach prostych, docierając także do tej części powierzchni Ziemi, która w danym momencie jest zwrócona ku Słońcu.

Podobnie jak wszystkie planety, Ziemia jest nieprzejrzysta. W związku z tym połowa kuli ziemskiej jest niemal zawsze oświetlona promieniami Słońca i panuje na niej dzień, a druga połowa jest w cieniu, więc panuje na niej noc. Czasami występuje sytuacja, gdy w jednej linii ustawiają się Słońce, Księżyc i Ziemia. Cień Księżyca pada wówczas na powierzchnię Ziemi, a znajdujący się w tej strefie ludzie mogą obserwować zjawisko zaćmienia Słońca.

RB7YzVKWzWFRF1
Zaćmienie Słońca powstaje na skutek przesłonięcia Słońca przez Księżyc. Czasami Księżyc zasłania jedynie część tarczy słonecznej – mówimy wówczas o zaćmieniu częściowym
RwhvjHQTyWQEr1
Cień rzucany przez Ziemię powoduje powstawanie obserwowanego z naszej planety zaćmienia Księżyca
Prostoliniowe rozchodzenie się światła
Obserwacja 1

Sprawdzenie, czy światło rozchodzi się w linii prostej.

Co będzie potrzebne
  • źródło światła (np. lampka, latarka, świeczka),

  • ekran (może tu posłużyć gładka ściana lub płaskie drzwi).

  • pudełko tekturowe, np. po butach.

Instrukcja
  1. Na środku przeciwległych ścian pudła wykonaj małe otwory. Powinny mieć średnicę ołówka lub długopisu (5‑10 mm).

  2. Ustaw pudło w połowie drogi między źródłem światła a ekranem.

  3. Wyłącz światła lub zasłoń okna w pomieszczeniu.

  4. Ustaw pudło tak, aby źródło światła, obydwa otwory w pudle i ekran znajdowały się w jednej linii. Czy na ekranie pojawia się plamka światła?

  5. Przesuń pudło. Gdzie teraz widoczna jest plamka świetlna?

Podsumowanie

Jeśli lampka, otwory i ekran ustawione są w jednej linii, to światło pada na ekran, bo rozchodzi się wzdłuż linii prostych. Jeśli choć jeden z otworów przesuniemy, to światło trafia do pierwszego otworu, ale nie trafi już do drugiego ani na ekran.

Ważne!

Światło, na które reaguje wzrok człowieka, to światło widzialneświatło widzialneświatło widzialne. Jednak promieniowanie cieplne (podczerwone) czy ultrafioletowe to także światło – nie możemy go zobaczyć, ale wiemy o jego istnieniu dzięki różnym przyrządom.

Ciekawostka

Pojęcie światła widzialnego dotyczy wyłącznie ludzi. Niektóre zwierzęta widzą światło, którego my nie potrafimy dostrzec. Na przykład niektóre węże dostrzegają promieniowanie cieplne, ptaki i owady widzą zaś promieniowanie ultrafioletowe. To oznacza, że potrafią na przykład dostrzec Słońce, nawet jeśli niebo zasnute jest grubą warstwą chmur!

iEmexlMxdT_d5e292

2. Jak powstaje cień?

Gdy światło trafia na obiekt nieprzejrzysty, to bezpośrednio za nim pojawia się cieńcieńcień, czyli przestrzeń pozbawiona bezpośredniego dostępu do promieni światła. W cieniu nie panuje całkowita ciemność, ponieważ odrobina światła może dostać się tam na skutek odbicia i rozproszenia światła w sąsiednich obszarach.

R1Fal800Zugzm1
Powstawanie cienia jest skutkiem rozchodzenia się światła po liniach prostych. Światło nie może ominąć obiektu, więc za nim pojawia się obszar nieoświetlony. Doskonale widać to na przykładzie cieni rzucanych przez liście drzew
Powstawanie cienia
Obserwacja 2

Zbadanie, jak powstaje cień.

Co będzie potrzebne
  • dwie świeczki,

  • dowolny przedmiot, np. klocek,

  • ekran, za który może posłużyć ściana lub duży, gładki karton.

Instrukcja
  1. Zapal jedną świeczkę i postaw ją w pewnym oddaleniu od ekranu.

  2. Ustaw przedmiot między świeczką a ekranem.

  3. Przesuwaj ostrożnie świeczkę – co obserwujesz na ekranie?

  4. Zapal drugą świeczkę i ustaw w odległości kilku centymetrów od drugiej. Obserwuj, jak teraz wygląda cień przedmiotu.

Podsumowanie

Po oświetleniu przedmiotu jedną świeczką na ekranie powstał cień, gdyż przedmiot zasłaniał go przed promieniami światła. Przemieszczanie świeczki powoduje też przemieszczanie się cienia, gdyż zmienia się kierunek, z którego dochodzi światło. Dodanie drugiej świeczki powoduje powstanie dwóch cieni przedmiotu.

Polecenie 1

Przeprowadź obserwacje cienia różnych nieprzejrzystych przedmiotów. Obracaj przedmioty pod różnym kątem w stosunku do źródła światła oraz zmieniaj ich odległość od ekranu.

Zjawisko powstawania cienia i prostoliniowego rozchodzenia się światła wykorzystywano od wieków w prostym urządzeniu zwanym camera obscura, co oznacza „ciemny pokój”. Jest to po prostu pudełko, w którego jednej ścianie znajduje się maleńki otwór, a na przeciwległej jest materiał światłoczuły.

Camera obscura
Obserwacja 3

Poznanie działania urządzenia camera obscura.

Co będzie potrzebne
  • kartonowe pudełko,

  • folia aluminiowa,

  • nożyczki,

  • kalka techniczna,

  • taśma,

  • cienka, ostra igła,

  • świeczka.

Instrukcja
  1. W jednej ze ścian wytnij niewielki prostokątny otwór.

  2. Wytnij z kalki prostokąt o większych rozmiarach niż wycięty otwór i naklej go tak, by całkowicie zasłonił otwór.

  3. Po przeciwnej stronie wytnij niewielki otwór i za pomocą taśmy zamocuj na nim folię aluminiową.

  4. Używając igły, ostrożnie wykonaj w folii niewielki otwór. Uwaga – musi być on naprawdę mikroskopijny!

  5. Zapal świeczkę i skieruj na nią otwór zrobiony w folii.

  6. Spójrz na kalkę. Co widzisz?

Podsumowanie

Jeśli urządzenie wykonano poprawnie, na kalce powinien powstać obraz płomienia świeczki.

RrcHGycQFsBwI1
Promienie światła przechodzą od świeczki do otworu, a przez niego dostają się na kalkę, gdzie obraz się utrwala.
iEmexlMxdT_d5e448

3. Odbicie i rozproszenie światła

Ważną cechą światła jest jego zdolność do odbicia. Gdy światło pada na jakąś powierzchnię, odbija się od niej w różnym stopniu. Od gładkiej powierzchni światło odbija się doskonale i nazywamy to odbiciem zwierciadlanym. Obraz odbity jest odwrócony w stosunku do pierwotnego. Zjawisko odbicia jest wykorzystywane m.in. przy produkcji luster, a także elementów odblaskowych zwiększających widoczność pieszych i rowerzystów.

R1eURy8NOa7kz1
Napisy w lustrach także odbijają się odwrócone. Dlatego napis na przedniej części karetki pogotowia ratunkowego naklejany jest odwrotnie. Dzięki temu kierowca innego pojazdu, widząc go w lusterku wstecznym, może bez trudu odczytać napis „AMBULANS” i może ustąpić mu z drogi
RemQtjZCxhk8d1
Lustra mogą służyć do wytwarzania różnych przyrządów optycznych, np. peryskopu. W tym przyrządzie obraz odbija się kolejno w dwóch lustrach. Obserwator może dzięki temu widzieć otoczenie, samemu nie będąc widzianym
Ciekawostka

Zjawisko odbicia światła zostało wykorzystane w światłowodach. Biegnący w nich strumień światła odbija się od ścian światłowodu, przesyłając w ten sposób informacje od jednego do drugiego końca. Obecnie światłowody przenoszą sygnały telefoniczne, telewizyjne i internetowe.

R4xiTFhHebsOD1
Źródło: Groman123 (https://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 2.0.
Polecenie 2

Weź duży kawałek tektury i grubo piszący mazak. Jedną ręką trzymaj tekturkę na wysokości swojej piersi, a w drugiej mazak. Stań przed lustrem i patrząc w lustro, staraj się napisać swoje imię. Jeżeli odczuwasz trudność w pisaniu, zastanów się, z czego ona wynika.

Jeżeli powierzchnia odbijająca światło jest nierówna, np. porowata, to następuje rozproszenie światłarozproszenie światłarozproszenie światła. Polega ono na tym, że światło odbija się od przedmiotu w różnych kierunkach. Zjawisko to jest bardzo częste w przyrodzie, gdzie rzadko spotyka się powierzchnie bardzo gładkie.

R9myYBiBS8fHK1
Przedmiot chropowaty można uważać za zbiór ogromnej liczby drobnych powierzchni płaskich. Każda z nich odbija światło w inną stronę. To skutkuje tym, że światło jest rozpraszane
Ważne!

Idąc nocą po poboczu drogi, dobrze widzisz oświetlony samochód (ponadto słyszysz go). Natomiast kierowca dostrzega cię gdy jest już bardzo blisko ciebie. Dla własnego bezpieczeństwa każdy pieszy powinien po zmroku nosić elementy odblaskowe, dzięki którym jest widoczny już z odległości 150 metrów. To daje kierowcy czas na odpowiednią reakcję i bezpieczne ominięcie pieszego.

iEmexlMxdT_d5e517

Podsumowanie

  • Światło porusza się po linii prostej.

  • Za oświetlonym obiektem nieprzepuszczającym światła powstaje cień.

  • Napotykając nieprzezroczystą przeszkodę, światło może zostać odbite lub rozproszone.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Wymień kilka naturalnych i sztucznych źródeł światła, które spotykasz w swoim codziennym życiu. Wyjaśnij, dlaczego są tak różne i jakie jest ich znaczenie.

Zobacz także

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Dlaczego widzimy?
Wspomagamy oczy

iEmexlMxdT_d5e585

Słowniczek

cień
cień

obszar pozbawiony bezpośredniego dostępu do światła na skutek ustawienia przeszkody na drodze promieni świetlnych

odbicie zwierciadlane
odbicie zwierciadlane

odbicie światła od powierzchni gładkiej, kiedy wszystkie promienie świetlne są odbijane w tym samym kierunku; powstaje wówczas obraz odwrócony

ośrodek
ośrodek

środowisko o określonych właściwościach, np. powietrze, woda, próżnia

rozproszenie światła
rozproszenie światła

odbicie światła od powierzchni nierównej, kiedy promienie świetlne odbijane są w różnych kierunkach

światło widzialne
światło widzialne

światło, które widzimy gołym okiem

iEmexlMxdT_d5e693

Zadania

Ćwiczenie 1
R1FFvYMJn6RQW1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzje Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
ROiNLinkDLeAK1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzje Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1NIcEuFlmF811
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzje Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1azZ7tOudog81
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzje Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1FkS71IIydHm1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzje Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.