Johann Sebastian Bach – geniusz baroku
Ważne daty
1685 – urodził się Jan Sebastiana Bach (Eisenach)
1695‑1700 – pobyt w Ohrdruf pod opieką najstarszego brata, organisty Johanna Christopha, nauka w liceum
1700‑1702 – Bach uczniem i chórzystą przy kościele św. Michała w Lüneburgu
1703 – przez kilka miesięcy zatrudniony jako muzyk w kapeli dworskiej księcia Wilhelma Ernsta w Weimarze
1703‑1707 – organista w kościele św. Bonifacego w Arnstadt, komponował przede wszystkim dzieła organowe i klawesynowe
1705 – piesza wędrówka Bacha do Lubeki, w celu wysłuchania gry słynnego organisty i kompozytora Dietricha Buxtehudego
1707 (1709?) – Toccata i Fuga d‑moll BWVBWV 565
1707‑1708 – Bach organistą w kościele św. Błażeja w Mühlhausen, gdzie tworzył głównie muzykę organową i okolicznościowe kantaty
1707 – Kantata Aus der Tiefe rufe ich, Herr, zu Dir, BWV 131
1707 – ślub z Marią Barbarą Bach (1684 – 1720)
1708‑1717 – na stanowisku organisty i kameralisty kapeli dworskiej księcia Wilhelma Ernsta w Weimarze; powstaje tu wiele utworów muzyki organowej Bacha, a także szkice muzyki kameralnej
1717‑1723– pobyt w Köthen na stanowisku kapelmistrza i dyrektora muzyki kameralnej na dworze księcia Leopolda von Anhalt‑Köthen, powstają dzieła instrumentalne: orkiestrowe i kameralne na różny skład instrumentów, a także liczne utwory dydaktyczne na klawesyn
1720 – 6 suit na wiolonczelę solo BWV 1007 – 1012
1718‑1721 – Koncerty brandenburskie BWV 1046 – 1051
1721 – rok po śmierci pierwszej żony ślub z Anną Magdaleną Wilcken (1701 – 1760)
1722 – powstaje 6 suit klawesynowych, tzw. Suity francuskie BWV 812‑817
1723‑1750 – kantor szkoły przy kościele św. Tomasza oraz dyrektor muzyki (Director Musices) w Lipsku, tworzył głównie dzieła wokalno‑instrumentalne: kantaty, pasje, oratoria, msze i mniej liczne utwory na instrumenty klawiszowe
1724‑1725 – powstają liczne kantaty kościelne
1724‑1727 – Pasja według św. Jana BWV 245
1728‑1729 – Pasja według św. Mateusza BWV 244, wykonana w 1729 (kolejne wykonanie w 1829 w Berlinie pod dyrekcją Feliksa Mendelssohna)
1733 – Msza h‑moll BWV 232 (w Dreźnie przekazanie królowi Augustowi III części Kyrie i Gloria)
1734 – powstaje Oratorium na Boże Narodzenie (Weihnachts‑Oratorium) BWV 248
1736 – Bach otrzymał tytuł nadwornego kompozytora Augusta III – króla Polski i elektora Saksonii
1742 – Aria mit 30 Veränderungen, tzw. Wariacje Goldbergowskie BWV 988
1744 – Das Wohltemperierte Klavier cz. II
1747 – przyjęcie na członka Societät der musicalischen Wissenschaften w Lipsku
1749 – 1750 – powstanie Kunst der Fuge BWV 1080
1750 – dwukrotna nieudana operacja oczu; śmierć Jana Sebastiana Bacha w Lipsku
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
1. Poznanie muzyki w ujęciu historycznym od zarania dziejów, przez starożytność, średniowiecze, renesans, barok, klasycyzm, romantyzm do muzyki XX wieku i współczesności.
5. Barok. Uczeń:
1) charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:
c) szczyt rozwoju polifonii związany z twórczością Jana Sebastiana Bacha,
d) powstanie systemu dur‑moll i basso continuobasso continuo,
2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fugafuga, preludiumpreludium, toccatatoccata, suitasuita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grossoconcerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasjapasja, kantatakantata);
3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny);
4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);
6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.
II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
d) J. S. Bach, Preludium C‑dur (DWK) – Ch. Gounod, Ave Maria,
e) J. S. Bach, Aria na strunie G z III Suity Orkiestrowej G‑dur – Procol Harum, A Whiter Shade of Pale,
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;
4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.
charakteryzować twórczość J. S. Bacha w powiązaniu z biografią kompozytora;
przedstawiać najważniejsze gatunki i formy stosowane przez J. S. Bacha;
wykazywać osiągnięcia Johanna Sebastiana Bacha na gruncie mszy;
przedstawiać znaczenie stile antico i stile moderno w muzyce liturgicznej;
definiować pojęcie fugi i wykazywać jej najważniejsze cechy;
przedstawiać instrumenty, na które szczególnie chętnie pisał Jan Sebastian Bach, wskazując ich rodzaje i różnice;
rozróżniać przynajmniej trzech słuchanych utworów na lekcji J. S. Bacha.
Johann Sebastian Bach – geniusz w epoce baroku
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D6If3OWCx
Po wysłuchaniu dźwiękowego wprowadzenia możemy obecnie bardziej szczegółowo prześledzić życie i twórczość genialnego kompozytora na tle epoki, w której żył i tworzył.
1. Gottlieb Friedrich Bach, „Carl Philipp Emanuel Bach”, 1733, Wikipedia, domena publiczna
2. Thomas Gainsborough, „Portrait of Johann Christian Bach”, 1776, Wikipedia, domena publiczna
Początek twórczości
Johann Sebastian Bach wywodził się z rodziny o wielkich tradycjach muzycznych. Nie tylko jego ojciec Johann Ambrosius był muzykiem miejskim. Także wielu członków bliższej i dalszej rodziny pełniło od pokoleń zawody związane z muzyką, a doroczne czy okazjonalne spotkania rodzinne były zawsze doskonałą okazją do wspólnego muzykowania.
Również synowie Bacha: Wilhelm Friedemann, Carl Philipp Emanuel, Johann Gottfried Bernhard, Johann Christoph Friedrich i Johann Christian zrobili kariery jako wybitni kompozytorzy, w pełni godni nazwiska swojego ojca, który był zarazem ich nauczycielem.
Tymczasem Jan Sebastian był w znacznej mierze samoukiem. Oprócz klasycznego wykształcenia humanistycznego otrzymanego w gimnazjum w Lüneburgu, a obejmującego również podstawy muzyki, oprócz doświadczanej od dzieciństwa nieustannej obecności muzyki i stale podtrzymywanego zwyczaju rodzinnego muzykowania, swą wiedzę o muzyce Bach zdobywał dzięki kopiowaniu utworów największych mistrzów epoki. Uczył się na najlepszych wzorcach, naśladował je, dorównywał im i ostatecznie je przewyższał. Tę samą skuteczną metodę nauki – przez naśladowanie najlepszych i stawanie z nimi do współzawodnictwa – stosował w nauce gry na organach, bardzo szybko stając się cenionym organistą i kompozytorem tworzącym na ten królewski instrument, a także uznanym ekspertem w dziedzinie jego budowy. Wprawdzie na początku roku 1703 Bach zatrudnił się na krótko na dworze księcia Johanna Ernsta w Weimarze jako lokaj i skrzypek, ale już w sierpniu tego samego roku uzyskał posadę organisty w tzw. Nowym Kościele w Arnstadt.
1. „Kościół św. Bonifacego w Arnstad, tzw. Neue Kirche - widok wnętrza i organów.”
To w czasach pracy Bacha w Arnstadt powstała m.in. słynna Toccata i Fuga d‑moll (BWV 565), najbardziej chyba rozpoznawalne i popularne dzieło organowe kompozytora, świadczące o tym, że jeszcze w latach młodości osiągnął on nadzwyczajne mistrzostwo w sztuce kompozycji i w grze na organach. Odtąd Bach będzie powszechnie uznawany tak przez współczesnych, jak i potomnych, najwybitniejszym organistą niemieckim wieku XVIII.
Posłuchajmy wirtuozowskiego wykonania Toccaty d‑moll na organach w Arnstadt:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, Toccata i Fuga d-moll BWV 565. Wykonawca: Gottfried Preller. Nagranie przedstawia Toccatę i Fugę d-moll BWV 565. Utwór jest przeznaczony na organy. Posiada szybki tempo i instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się majestatycznym, wirtuozerskim charakterem.
Praca na dworze w Weimarze
W roku 1705 dwudziestoletni Bach wybrał się z Arnstadt do Lubeki, by usłyszeć grę i poznać osobiście słynnego kompozytora i organistę, którego najbardziej cenił – Dietricha Buxtehudeg .
W tym celu Jan Sebastian przebył pieszo ponad 400 kilometrów w każdą stronę, ale doświadczenia wyniesione z tej wyprawy owocowały w jego twórczości przez całe życie.
Kolejnym etapem w karierze młodego Bacha było objęcie w roku 1707 stanowiska organisty w kościele św. Błażeja w Mühlhausen.
To w Mühlhausen powstały najwcześniejsze kantaty Bacha.
Przykładem takiego utworu może być kantata z 1707 roku do tekstu zaczerpniętego z Psalmu 130 (Z głębokości wołam do Ciebie, Panie), której pierwszy odcinek stanowi chór:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, Kantata Aus der Tiefen rufe ich, Herr, zu Dir BWV 131, fragment cz. I. Wykonawca: Tölzer Knabenchor. Nagranie przedstawia fragment kantaty Aus der Tiefen rufe ich, Herr, zu Dir BWV 131. Kompozycja przeznaczona jest na chór mieszany i orkiestrę. Utwór posiada umiarkowane tempo i wokalno-instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się religijnym, spokojnym charakterem.
W roku 1708 Bach otrzymał z dworu w Weimarze ofertę powrotu do tamtejszej kapeli, tym razem w roli organisty i kompozytora. Książę Wilhelm Ernst w 1714 r. awansował go na koncertmistrza nadwornej orkiestry.
Od tego momentu Bach sprawował opiekę nie tylko nad muzyką religijną w kaplicy książęcej (jego obowiązkiem było napisanie jednej kantaty na miesiąc), ale rozwinął również regularną twórczość muzyki świeckiej.
W grudniu 1717 Bach przeprowadził się do Köthen, gdzie dostał propozycję posady kapelmistrza na dworze księcia Leopolda von Anhalt- Köthen. Propozycja była tak atrakcyjna, że od jej przyjęcia nie odwiodło kompozytora nawet miesięczne zatrzymanie w areszcie przez poprzedniego pracodawcę.
Praca u księcia Leopolda
Ze względu na kalwińskie wyznanie księcia Leopolda, który stosując się do restrykcyjnych przepisów liturgicznych swej wspólnoty religijnej, nie akceptował muzyki koncertującej w kaplicy pałacowej, w Köthen Bach skoncentrował się na twórczości świeckiej. Tu właśnie powstały takie Bachowskie arcydzieła jak cykl sześciu Koncertów brandenburskich, Koncerty skrzypcowe a‑moll i E‑dur, słynny Koncert na dwoje skrzypiec d‑moll, klawesynowe Suity francuskie, I tom Das Wohltemperierte Klavier, sonaty i partity na skrzypce solo, suity wiolonczelowe, sonaty na wiolę da gamba, sonaty fletowe, suity lutniowe i wiele innych.
Każdy z sześciu Koncertów brandenburskich został napisany na inny skład instrumentów, w każdym z nich jednak obowiązuje naczelna zasada stylu koncertującego: współzawodniczenie grupy szczególnie wyeksponowanych instrumentów koncertujących (zw. concertato) oraz reszty orkiestry (zw. concerto lub ripieno). Oczywiście, zgodnie z barokowym stile moderno, nieodzowną podstawę brzmienia orkiestry stanowi grupa basso continuo.
W IV Koncercie grupę concertino tworzą skrzypce i dwa flety proste, a concerto (ripieno): 2 skrzypiec, altówka, wiolonczela, violone i basso continuo.
Posłuchajmy fragmentu pierwszej części IV Koncertu (Allegro). Przewaga grupy trzech instrumentów koncertujących nad resztą zespołu jest bardzo wyraźna już od samego początku:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, IV Koncert brandenburski BWV 1049, część I Allegro (fragment) Wykonawcy: Claudio Abbado – dyr., Orchestra Mozart. Nagranie przedstawia pierwszą część (Allegro) IV Koncertu branderburskiego G-dur BWV 1049. Utwór przeznaczony jest na orkiestrę barokową. Posiada instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
Das Wohltemperierte Klavier to cykl 24 preludiów i fug ułożonych w pary w 24 tonacjach skali 12‑tonowej: C‑dur, c‑moll, Cis‑dur, cis‑moll itd., przeznaczonych do wykonania na instrumencie klawiszowym. Słowo Klavier nie oznaczało wówczas w języku niemieckim fortepianu, lecz instrument z klawiaturą, np. klawikord lub klawesyn, a ówczesne prototypowe w istocie fortepiany bardzo też różniły się od dzisiejszego instrumentu.
Bach stworzył dwa cykle 24 preludiów i fug (w sumie 48 par preludiów i fug), pogrupowane w dwóch tomach. Drugi tom Das Wohltemperierte Klavier powstał znacznie później niż pierwszy.
Równomiernie temperowany klawesyn albo Preludia i fugi przez wszystkie tony jak i semitonia, zarówno tertiam maiorem, czyli Ut Re Mi, jak też tertiam minorem, czyli Re Mi Fa, obejmujące. Na korzyść i użytek żądnej nauki muzykalnej młodzieży, jak również tych, co w tym studio zręczność już osiągnęli, dla szczególnej rozrywki ułożone i sporządzone przez Johanna Sebastiana Bacha, p[leno] t[itulo], kapelmistrza dworu książęcego w Anhalt‑Köthen i dyrektora muzyk kameralnych. Anno 1722
Gdy budżet na kapelę książęcą w Köthen coraz bardziej się zmniejszał, a atmosfera na dworze po ślubie księcia Leopolda coraz mniej sprzyjała Bachowi, artysta zaczął myśleć o poszukiwaniu nowego miejsca pracy. Akurat pojawił się wakat na stanowisku kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku, Bach zgłosił więc tam swoją kandydaturę.
1. Zbigniew Nowakowski, „Fronton kościoła św. Tomasza w Lipsku”, 1957, Wikipedia, CC BY 3.0
2. Wnętrze kościoła św. Tomasza w Lipsku, 2005, Wikipedia, domena publiczna
Egzamin kantorski oraz przesłuchanie, Bach przeszedł pomyślnie. Lipski kantorat cieszył się w Niemczech ogromnym prestiżem i ponad dwustuletnią tradycją. Decyzja o powierzeniu Bachowi tej zaszczytnej funkcji została podjęta przez ówczesnych radnych miasta Lipska. Dla Bacha przyjęcie posady kantora to ukoronowanie jego dotychczasowej kariery. W ten sposób dla Bacha zakończył się okres nieustannej troski o odpowiednią pracę oraz o ciągłe problemy finansowe rodziny.
Po swojej wędrówce, którą rozpoczął w Eisenach, a następnie kontynuował ją przebywając w Ohrdrufie, Lüneburgu, Weimarze, Arnstadt (i podróż do Lubeki), następnie Mühlhausen, Weimarze (ponownie) i Köthen. Kompozytor ostatecznie osiadł w Lipsku, gdzie spędził swoje ostatnie lata i zmarł.
Miejsca działalności Bacha
Miasteczko Eisenach – miejsce narodzin Bacha, dom rodzinny, w którym kompozytor spędził lata dzieciństwa:
Ohrdruf – tu trafił dziesięcioletni Jan Sebastian po śmierci ojca, gdy zaopiekował się nim starszy brat Johann Chritoph
Lüneburg – miasto, w którym Bach pobierał nauki:
Weimar – zaledwie kilka miesięcy trwał pierwszy pobyt Bacha, zatrudnionego jako muzyk w kapeli dworskiej:
Arnstadt – zaoferowało odpowiadającą Bachowi posadę organisty. Podczas czteroletniego pobytu w Arnstadt młody organista i kompozytor zdecydował się w 1705 roku na trud kilkumiesięcznej podróży do Lubeki.
Lubeka – miasto, w którym działał słynny organista Dietrich Buxtehude:
Mühlhausen – to kolejne miejsce pracy Bacha na stanowisku organisty:
Weimar – tym razem wiązał się z możliwością znacznego awansu dla Bacha, który na dziewięć lat objął tu posadę organisty i kameralisty orkiestry dworskiej:
Köthen – siedziba księcia Leopolda von Anhalt‑Köthen, który zaoferował Bachowi stanowisko kapelmistrza i dyrektora muzyki kameralnej swoim dworze:
Praca w Lipsku
W Lipsku powstały największe, najbardziej monumentalne dzieła Bacha takie jak Pasja wg św. Jana, Pasja wg św. Mateusza, Oratorium na Boże Narodzenie, a także Wielka Msza h‑moll, która jest jedyną w twórczości Bacha „missa tota et concertata”, czyli pełnym opracowaniem muzycznym całego cyklu mszalnego. Z tego powodu, a także dlatego że Bach, zabiegając o tytuł nadwornego kompozytora, przesłał części Kyrie i Gloria królowi Augustowi III (który przeszedł na katolicyzm, aby objąć polski tron), niektórzy muzykolodzy skłaniają się ku opinii, że jest to wyjątkowy przypadek w twórczości Bacha – utwór przynależny do tradycji liturgicznej Kościoła katolickiego. Inni z kolei przekonują, że przez wprowadzenie jako centrum kompozycji Credo (Symbolum Nicenum) Bach pragnął podkreślić uniwersalność wiary chrześcijańskiej. Msza charakteryzuje się bogatym operowaniem techniką koncertującą, dużą rolą partii instrumentalnych w realizacji treści słownej oraz traktowaniem brzmienia wokalnego na wzór instrumentów. Jest to niewątpliwie przykład doskonałej realizacji założeń barokowego stile moderno w muzyce liturgicznej.
Wysłuchajmy początkowego fragmentu Credo (trzeciej części Ordinarium missae, czyli części stałych łacińskiej mszy świętej) z Mszy h‑moll Jana Sebastiana Bacha. Jak można wyraźnie usłyszeć, jest to fragment utrzymany w technice fugowanej:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, Msza h-moll BWV 232, Credo (Symbolum Nicenum), fragment. Wykonawca: N. Harnoncourt. Nagranie przedstawia Credo (Symbolum Nicenum), będące częścią Mszy h-moll BWV 232. Utwór przeznaczony jest na chór mieszany i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada szybkie tempo i wokalno-instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się wirtuozerskim, wesołym charakterem.
Z kolei Bachowskie Pasje to kompozycje związane z protestancką tradycją liturgiczną – z modlitewnym rozważaniem wydarzeń Wielkiego Piątku. Pasja to muzyczne opracowanie czytania (z podziałem na role) fragmentu Ewangelii opisującego mękę i śmierć Pana Jezusa Chrystusa. Fragmenty pochodzące z jednej z czterech Ewangelii (wg św. Mateusza, wg św. Marka, wg św. Łukasza lub wg św. Jana) są przedzielone strofami poetyckimi (kunsztownie opracowanymi muzycznie w solowych ariach i ansamblach) oraz kolejnymi zwrotkami chorału protestanckiego. Monumentalne fragmenty chóralne pojawiają się w kluczowych momentach Pasji, stanowiąc istotne cezury formalne i zwieńczenie całego cyklu. Chóry komentują sytuację lub biorą udział w akcji jako tłum. Zachowały się dwie kompletne Pasje Jana Sebastiana Bacha: Pasja wg św. Mateusza i Pasja wg św. Jana.
Posłuchajmy pierwszej części Pasji wg św. Mateusza – w której dwa niezależne chóry zarazem wyśpiewują wprowadzający komentarz teologiczny, jak i muzycznie obrazują niespokojny, szemrzący tłum:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, Pasja wg św. Mateusza BWV 244, Chór Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, fragment. Wykonawcy: Collegium Vocale Gent, dyr. Philipp Herreweghe. Nagranie przedstawia fragment chóru Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, wchodzącego w skład Pasji według świętego Mateusza BWV 244. Utwór przeznaczony jest na chór mieszany i orkiestrę. Posiada umiarkowane tempo i wokalno-instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się spokojnym, religijnym charakterem.
Z kolei słynna aria altowa Erbarme dich, to muzyczna medytacja następująca po scenie zaparcia się Jezusa przez świętego Piotra, w której z melodią głosu wokalnego dialoguje solowa, wirtuozowska partia skrzypiec, a temu szczególnemu concertino towarzyszy concerto złożone z dwojga skrzypiec, altówki i grupy basso continuo:
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: J. S. Bach, Pasja wg św. Mateusza BWV 244, Aria Erbarme dich, alt, skrzypce solo, dwoje skrzypiec, altówka i basso continuo. Wykonawca: Maureen Forrester. Nagranie przedstawia fragment arii Erbarme dich, wchodzącej w skład Pasji według świętego Mateusza BWV 244. Utwór przeznaczony jest na alt solo i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada umiarkowane tempo i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się spokojnym, smutnym charakterem.
Aria Erbarme dich – tekst słowny w j. niemieckim
Erbarme dich
Mein Gott, um meiner Zähren willen;
Schaue hier,
Herz und Auge weint vor dir Bitterlich.
Erbarme dich,
Mein Gott, um meiner Zähren willen.
Aria Erbarme dich – polski przekład
Zmiłuj się nade mną,
Mój Boże, przez wzgląd na me łzy;
Spójrz tutaj,
Serce i oczy gorzko płaczą.
Zmiłuj się nade mną,
Mój Boże, przez wzgląd na me łzy.
Najważniejszym obowiązkiem – i zarazem największym wyzwaniem – dla lipskiego kantora było skomponowanie i przygotowanie wykonania kantaty kościelnej na każdy tydzień. Kompozytor nie ograniczał jednak swojej działalności w Lipsku wyłącznie do muzyki religijnej.
Tworzył również okolicznościowe kantaty świeckie, utwory organowe i klawesynowe.
W ostatnich latach życia Bacha powstało także niezwykłe kompendium techniki polifonicznej, jakim jest Kunst der Fuge (Sztuka fugi), utwór na nieokreśloną obsadę. Jest to cykl 19 fug i kanonów na jeden temat poddawany kunsztownym przekształceniom, wraz z wieńczącą go, niedokończoną 3‑tematową fugą, w której jeden z trzech tematów jest ułożony z dźwięków B‑A-C‑H.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Johann Sebastian Bach, „Kunst der Fuge – temat BACH”. Nagranie przedstawia temat BACH grany przez różne instrumenty: wiolonczelę, organy, skrzypce, flet, fortepian.
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Johann Sebastian Bach, „Kunst der Fuge , Fuga 3-tematowa”. Nagranie przedstawia Fugę 3-tematową ze zbioru Kunst der Fuge. Utwór jest przeznaczony na klawesyn. Posiada umiarkowane tempo i instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się spokojnym charakterem.
Fuga, ścisła, zracjonalizowana forma polifoniczna znalazła w Bachu najwybitniejszego przedstawiciela. Kompozytor celował w formowaniu kształtu tematu, nadając mu wyrazisty rysunek interwałowy, z równą inwencją tworzył kontrapunkty. To połączenie fantazji artystycznej z rygorystycznym przestrzeganiem zasad kontrapunktu stanowi o niezwykłej randze jego sztuki polifonicznej.
Mając do dyspozycji tekst nutowy i nagranie pierwszej fugi z Kunst der Fuge – Contrapunctus 1, przeanalizujmy jej przebieg: pokazy tematu w poszczególnych głosach, kolejne przeprowadzenia przedzielone łącznikami, kontrapunkty i pozostałe szczegóły składające się na doskonałą realizację techniki polifonicznej:
[nagranie – Johann Sebastian Bach, Kunst der Fuge, Contrapunctus 1]
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Johann Sebastian Bach, „Kunst der Fuge”, Contrapunctus 1. Nagranie przedstawia Contrapunctus 1 wchodzący w skład Kunst der Fuge. Utwór jest przeznaczony na klawesyn. Posiada umiarkowane tempo i instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się żywym charakterem.
Ten sam temat – tylko w inwersji, czyli odwróceniu wszystkich kolejnych interwałów, został wykorzystany jako podstawa konstrukcji jednej z kolejnych fug. Posłuchajmy pierwszego przeprowadzenia, czyli ekspozycji w Contrapunctus 3:
[nagranie – Johann Sebastian Bach, Kunst der Fuge, Contrapunctus 3, temat w inwersji]
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Utwór muzyczny: Johann Sebastian Bach, „Kunst der Fuge, Contrapunctus 3”. Nagranie przedstawia Contrapunctus 3 w inwersji, wchodzący w skład Kunst der Fuge. Utwór jest przeznaczony na klawesyn. Posiada umiarkowane tempo i instrumentalną fakturę polifoniczną. Cechuje się spokojnym charakterem.
Johann Sebastian Bach jako nadworny kompozytor króla
W roku 1736 Bach otrzymał tytuł Nadwornego Kompozytora Augusta III – Króla Polskiego i Elektora Saksonii. Kompozytor przywiązywał wielką wagę do tego honorowego wyróżnienia, zabiegając o nie zarówno wówczas, gdy ofiarował królowi Kyrie i Gloria z Mszy h‑moll w 1733 roku, jak i gdy komponował kantatę Preise dein Glücke, gesegnetes Sachsen BWV 215 na rocznicę koronacji Augusta III, utworu, w którym zawarł aluzje do aktualnej sytuacji politycznej Polski – zwycięstwa Augusta nad Stanisławem Leszczyńskim w wyścigu do tronu polskiego. Hołdownicze kantaty na urodziny i imieniny króla i królowej również zawierają elementy związane z Polską (np. personifikację Wisły).
Mimo wszystkich zaszczytów i wyrazów uznania muzyka Bacha była przez jemu współczesnych w dużej mierze niedoceniona. Tylko nieliczne utwory były wydane drukiem za życia kompozytora, a pozostałe rękopisy zostały przez następców rozproszone i nawet częściowo zagubione, bo uznane za dziwaczne i niemodne. Dzieło Johanna Sebastiana doczekało się powszechnego uznania pełni swej wartości dopiero w XIX wieku. Sztuce Bacha przypisano wówczas nie tylko mistrzostwo nieosiągalne dla innych kompozytorów, lecz także intelektualną głębię oraz zasługę stworzenia trwałych praw muzycznych, porównywalnych z największymi odkryciami naukowymi jego epoki. Jako przełomowy moment w recepcji muzyki Bacha wskazuje się wykonanie w 1829 roku w Berlinie Pasji wg św. Mateusza pod dyrekcją Feliksa Mendelssohna – było to drugie wykonanie Pasji, równo sto lat po jej pierwszym wykonaniu w Lipsku. Począwszy od tej chwili muzyka Bacha stała się niekwestionowanym punktem odniesienia dla kolejnych generacji kompozytorów. I tak pozostało aż do czasów nam współczesnych.
Zadania
Jaki temat muzyczny złożony z czterech dźwięków można odczytać z poniższej figury w kształcie krzyża, zaczynając od lewej strony i postępując zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara?
Omów z kolegą miejsca działalności Jana Sebastiana Bacha.
Podczas pobytu w Köthen na dworze księcia Leopolda Bach skomponował m.in.: Możliwe odpowiedzi: 1. I tom Das Wohltemperierte Klavier, 2. Pasję wg św. Jana, 3. Suity francuskie, 4. Koncerty brandenburskie
Zaznacz prawidłowe odpowiedzi.
Podczas pobytu w Köthen na dworze księcia Leopolda Bach skomponował m.in.:
- I tom Das Wohltemperierte Klavier
- Pasję wg św. Jana
- Suity francuskie
- Koncerty brandenburskie
Przyporządkuj nazwy dzieł do miejscowości, w których kompozytor je stworzył:
Arnstadt, Lipsk, Köthen
| Toccata i fuga d-moll BWV 565 | |
| Koncerty brandenburskie BWV 1046-51 | |
| Pasja wg św. Mateusza BWV 244 |
Wskaż wszystkie zdania prawdziwe.
- Bach był między innymi organistą kościelnym
- Bach szczycił się tytułem Nadwornego Kompozytora Króla Polskiego i Elektora Saksonii.
- Weimar to miasto narodzin Bacha.
Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Który ze wskazanych gatunków muzycznych nie był nigdy uprawiany przez Bacha?
- Msza
- Opera
- Koncert solowy
Zaznacz prawidłową odpowiedź.
W roku 1705 dwudziestoletni Bach wybrał się pieszo z Arnstadt do Lubeki, by usłyszeć grę i poznać kompozytora i organistę, którego najbardziej cenił. Był nim...
- Georg Philipp Telemann
- Georg Friedrich Haendel
- Dietrich Buxtehude
Jakie imię nosił książę, u którego Bach skomponował m.in. „Koncert na dwoje skrzypiec d‑moll”?
- Leopold
- Dietrich
- Johann
Uzupełnij definicje.
Stile ............ to styl dawny, bazujący na polifonii renesansowej a cappella. W epoce baroku komponowano w tym stylu przede wszystkim muzykę liturgiczną, np. cykle mszalne. Wzorcem dla kompozytorów tworzących w stile antico był styl palestrinowski. Inna nazwa: prima pratica.
Stile .............. to styl nowoczesny, muzyka wykorzystująca typowe dla baroku środki kompozytorskie, takie jak technika basso continuo i styl koncertujący. Inna nazwa: seconda pratica.
Słownik pojęć
linia głosu basowego, stanowiąca harmoniczny fundament utworu. Także instrument lub zespół instrumentów realizujących partię basso continuo.
powszechnie stosowany skrót nazwy katalogu twórczości Bacha: Thematisch‑systematisches Verzeichnis der musicalischen Werke von Johann Sebastian Bach autorstwa W. Schmiedera.
gatunek w muzyce baroku przeznaczony na zespół instrumentalny. Polega na dialogu (bądź współzawodniczeniu) pomiędzy grupą solistów (concertino) i orkiestrą (concerto, ripieno).
forma muzyczna powstała w epoce baroku. Jedna z najbardziej kunsztownych struktur muzycznych, oparta na ścisłej polifonii i imitacji. Wymaga dwóch lub więcej głosów (najczęściej 3, 4, 5 lub 6 głosów). Może posiadać jeden bądź kilka tematów. Może stanowić samodzielny utwór muzyczny lub część większego utworu cyklicznego. Fuga rozpoczyna się tematem (tzw. dux) prowadzonym przez jeden głos i podjętym następnie w odpowiedzi (tzw. comes) głosu drugiego, przy jednoczesnym kontrapunkcie głosu pierwszego; podobnie wchodzą pozostałe głosy. Pierwsze przeprowadzenie tematu przez wszystkie głosy fugi nazywa się ekspozycją.
typ harmoniki, którym charakteryzują się dzieła tworzone od XVI mniej więcej do końca XIX w. Opiera się ona na dwóch skalach: durowej i molowej. Na I, IV i V stopniu tych skal budowane są trójdźwięki: tonika, subdominanta i dominanta (tzw. triada). Trójdźwięki poboczne budowane są na pozostałych stopniach skal (II, III, VI, VII). Między akordami istnieją ściśle określone stosunki, podstawową relacją jest relacja toniki i dominanty.
technika kompozytorska polegająca na prowadzeniu głosów w ścisłej imitacji lub utwór wielogłosowy zbudowany według tej zasady.
ukształtowana w baroku forma muzyki wokalno‑instrumentalnej; najczęściej wieloczęściowa. W zależności od tematyki można wyodrębnić kantaty religijne i świeckie.
koncert solowy to forma muzyczna charakterystyczna dla epok baroku, klasycyzmu i romantyzmu. Polega na tym, że solista gra z towarzyszeniem orkiestry. Koncert zazwyczaj składa się z trzech części w układzie: szybka – wolna – szybka.
nazwa kontrapunkt ma dwa znaczenia. W pierwszym znaczeniu kontrapunkt (z łaciny: punctus contra punctum, „nuta przeciw nucie”) to technika kompozytorska, która polega na prowadzeniu kilku niezależnych linii melodycznych zgodnie z określonymi zasadami harmonicznymi i rytmicznymi. W drugim, węższym znaczeniu jest określeniem dla głosu współbrzmiącego czy uzupełniającego temat w utworze polifonicznym.
pasja (łac. passio – cierpienie, męka) to kompozycja wokalno‑instrumentalna oparta na fragmentach Ewangelii opowiadających o męce Pańskiej. Na początku XVII wieku pasja stała się wieloczęściową formą składającą się z recytatywów (muzycznych deklamacji), arii, duetów, tercetów i chórów.
Instrumentalna forma muzyczna, która jest wstępem do większego dzieła muzycznego (nazywana też preambulum). Początkowo, w XV w. był to krótki utwór figuracyjny z fragmentami akordowymi . Po 1650 r. preludium weszło w skład sonaty kameralnej i suity jako ich pierwsza część. Pojawiało się także w połączeniu z fugą.
w połowie XVII wieku wykształciły się dwa typy sonat: sonata da camera (wł. camera – komnata), czyli inaczej kameralna, świecka, o budowie suity; oraz sonata da chiesa („kościelna”, bez tańców), składająca się z czterech części: wolna – szybka – wolna – szybka. Sonaty najczęściej pisane były na jeden (sonata solowa) lub dwa instrumenty solowe (sonata triowa) oraz basso continuo. Partię basso continuo realizował zespół złożony z instrumentu o basowym rejestrze (np. wiola basowa, wiolonczela) i z instrumentu, na którym można było wykonywać akordy (np. klawesyn, lutnia, organy).
styl dawny, bazujący na polifonii renesansowej a cappella. W epoce baroku komponowano w tym stylu przede wszystkim muzykę liturgiczną, np. cykle mszalne. Wzorcem dla kompozytorów tworzących w stile antico był styl palestrinowski. Inna nazwa: prima pratica.
styl nowoczesny, muzyka wykorzystująca typowe dla baroku środki kompozytorskie, takie jak technika basso continuo i styl koncertujący. Inna nazwa: seconda pratica.
cykl utworów instrumentalnych. Suita (lub inaczej – partita) to szereg tańców dworskich komponowanych w jednej tonacji. Typowa kolejność tańców suity: allemande, courante, sarabanda i gigue. Rozszerzano ją też o inne tańce (np. passepied, menuet, gawot, polonez) albo fragmenty nietaneczne (np. preludium, sinfonia).
w polifonii temat to krótki odcinek melodyczny, będący podstawowym czynnikiem decydującym o budowie fugi, w której na początku ukazuje się w jednym z głosów, następnie pojawia się kolejno w pozostałych głosach. Temat musi być tak skonstruowany, aby nadawał się do kontrapunktycznych przeobrażeń.
technika fugowana, która swoje apogeum zyskała w formie barokowej fugi, wywodzi się z techniki imitacyjnej stosowanej w epokach wcześniejszych – średniowieczu i renesansie. W technice fugowanej na pierwszy plan wysuwa się temat, czyli krótki odcinek melodyczny poddawany imitacjom przez kolejne głosy.
technika kompozytorska charakterystyczna dla epoki baroku. Powstała na samym początku tego okresu na gruncie muzyki wokalno‑instrumentalnej, ma jednak zastosowanie w każdym z gatunków komponowanych wg zasad seconda pratica. Operowała szeroko pojętym kontrastem w ramach poszczególnych elementów dzieła muzycznego.
wariacyjność jest uniwersalną techniką kompozytorską, obecną powszechnie w muzyce. Pojawia się zarówno w utworach wokalnych, polegając na ozdabianiu, „kolorowaniu”, głosów, jak i w kompozycjach instrumentalnych, zwłaszcza w tych formach, które opierają się na zasadzie powtarzalności jakiegoś odcinka (np. w muzyce tanecznej). Rozkwit techniki wariacyjnej nastąpił w szesnastowiecznej muzyce instrumentalnej, prowadząc do wytworzenia formy wariacji.
toccata (od wł. toccare, „uderzać”) to forma muzyczna powstała w XVI wieku, a szczególnie popularna była w epoce baroku. Zazwyczaj toccata ma charakter improwizacyjny, jest przeznaczona na instrument klawiszowy (organy, klawesyn, klawikord) i utrzymana jest w szybkim tempie. Często pełni rolę wstępu do fugi (zamiast preludium).
Żródła:
Słownik języka polskiego PWN
Słownik muzyki, pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Kraków 2006
Galeria dzieł sztuki
