Ważne daty

Wprowadzenie

Choć pewne koncepcje z ostatniej ćwierci XX w. proponowały interpretowanie zjawisk muzycznych od ok. 1750 do ok. 1900 r. jako jedni klasyczno‑romantycznej, obserwując proces przemian zachodzących w muzyce tego okresu trudno zgodzić się z taką perspektywą. Autorzy tych koncepcji - Zofia Lissa i Friedrich Blume, zwracając uwagę na spójność założeń technicznych języka muzycznego wspomnianego zakresu czasowego (system tonalny dur‑moll, harmonika funkcyjna, prymat melodyki, rytmika taktowa, zasady gramatyki muzycznej regulowane budową okresową, dominująca rola formy sonatowejSonatasonatowej, zespół orkiestrowy rozbudowujący trzon wypracowany w ośrodku mannheimskim), wskazywali także na wyraźne zmiany o charakterze filozoficzno‑estetycznym nakazujące wyróżnić jednak dwie oddzielne epoki w ramach historii muzyki - klasycyzm i romantyzm.

Pomimo wydzielenia stylu klasycznego i stylu romantycznego, dokładniej śledząc przemiany zachodzące w muzyce XIX w., można dodatkowo zaobserwować wewnętrzne przemiany w ramach samego romantyzmu. Umownie nazywane romantyzmem muzycznym XIX stulecie nie było bowiem okresem jednolitym.

Romantyzm w literaturze i sztuce

RGiKSo4uUUdAV1

Ilustracja przedstawia obraz Chopin gra u Radziwiłłów autorstwa Henryka Siemiradzkiego. Dzieło wykonane zostało w 1887 roku. Wokół kompozytora siedzą słuchacze, Chopin skupiony na wykonywanym zadaniu gra na fortepianie. Na ścianie wiszą dwa portrety.

Daty graniczne

Jednym z trudniejszych zadań jest próba wskazania dat granicznych epoki romantyzmu. Jeśli przyjmiemy tezę, iż romantyzm utożsamiać można z XIX stuleciem, wówczas należałoby zaakceptować daty 1801 r. jako rozpoczęcie i 1900 r. - zakończenie epoki. Jednakże przysłuchując się muzyce, wczytując w libretta dzieł scenicznych, można wyraźnie wskazać kompozycje, które zawierały w sobie pierwiastki romantyczne, a powstały poza zakresem 1801‑1900. Kilka kompozycji Wolfganga Amadeusza Mozarta zawiera w sobie elementy zainteresowania OrientemOrientalizmOrientem: Marsz turecki z Sonaty fortepianowej A‑dur KV 331, Uprowadzenie z seraju, Czarodziejski flet; niektóre symfonieSymfoniasymfonie przesycone są pogłębioną ekspresją (Symfonia g‑moll KV 183, Symfonia g‑moll KV 550); okoliczności powstania RequiemRequiemRequiem owiewa mrok tajemnicy.

RK6cVYBFmMQX91

Ilustracja przedstawia scenę z opery „Uprowadzenie z seraju” Mozarta. Tancerze ubrani są w stroje do spektaklu, kobiety mają luźne, długie spodnie, które prześwitują. Tańczą one wokół kobiety, która stoi na środku i ma złożone ręce w okolicach szyi.

Powiększanie składu wykonawczego, jakie obserwować można na gruncie XIX‑wiecznej symfoniki, odnaleźć można także w utworze skomponowanym już w XX wieku, ale estetycznie przynależnym do romantyzmu, VIII Symfonii Gustawa Mahlera, nazywanej też Symfonią tysiąca. W jej wykonaniu bierze bowiem udział ponad 1000 wykonawców.

R1PJcZPo1O5V41

Zdjęcie przedstawia wykonanie symfonii w Teatrze Wielkim. Na fotografii widać orkiestrę oraz chór. Nad chórem wyświetlane są zdjęcia do koncertu.

Także pisane przez Giacomo Pucciniego operyOperaopery, powstałe nie tylko w stuleciu XIX, ale i w pierwszych dekadach XX w., wpisują się w estetykę włoskiej opery XIX‑wiecznej.

RB0yLKukSKXq11

Zdjęcie przedstawia afisz spektaklu „Madama Butterfly” Giacomo Pucciniego. Kobieta siedzi na kolanach przed oknem, za którym widać gałęzie drzew. Na plakacie w dolnej części napisane są informacje dotyczące przedstawienia.

Faza I: kształtowanie się kręgu zainteresowań romantycznych

Początek romantyzmu najczęściej wiązany jest z konsekwencjami wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz kształtowaniem się wizji narodu/państwa. Zmiany społeczno‑polityczne i obyczajowe, jakie zapoczątkowały: oświeceniowy racjonalizm, wzrost roli mieszczaństwa oraz sekularyzacjaSekularyzacjasekularyzacja życia, doprowadziły także do zmiany roli artysty i funkcji, jaką zaczęto przypisywać sztuce. Ludwig van Beethoven, słowami Muzyka jest większym objawieniem niż wszelka wiedza i filozofia, zwrócił uwagę na potencjał sztuki muzycznej, która z najniższej pozycji w hierarchii sztuk w klasycyzmie, przesunęła się na miejsce wiodące w hierarchii romantycznej.

Beethoven przyczynił się także do przezwyciężenia klasycznego paradygmatu stylistycznego - wychodząc od zasad wypracowanych przez Josepha Haydna, przełamywał je wskazując nowe kierunki przemian w muzyce, np.:

• stworzył pierwszy cykl pieśni (An die ferne Geliebte),

• na gruncie muzyki symfonicznej zapoczątkował najważniejsze trzy typy muzyki orkiestrowej: symfonię organicznąSymfonia organicznasymfonię organiczną (syntetyczną), programowąProgramowośćprogramową oraz wokalno‑instrumentalną,

• przezwyciężył model cyklu sonatowego kształtując formę muzyczną w sposób indywidualny na gruncie sonat instrumentalnych oraz w muzyce kameralnej,

• swoje utwory postrzegał w kategoriach odrębnych, indywidualnych jakości, nadając im rangę opusu.

Zdobycze Beethovena, w szczególności indywidualizm postaw, przejęli pierwsi romantycy - Franciszek Schubert i Karol Maria von Weber.

RgrhwcC1v20yE1

Portret Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma siwe, falowane włosy. Na szyi znajduje się czerwona apaszka. Ludwig jest w trakcie pisania swojego utworu.

Ra5uPyOSGRYbZ1

Zdjęcie przedstawia portret Franciszka Schuberta. Kompozytor ma okulary. Jego włosy są czarne i krótkie. Za nim znajduje się czerwona kotara.

RRi1y1NCRhkQf1

Portret Karola Maria von Webera. Kompozytor stoi oparty o ścianę. Jego poza oraz mimika wskazuje na zadumę.

Będący dziś samodzielnym kwartetem smyczkowymKwartet smyczkowykwartetem smyczkowym utwór Beethovena, początkowo stanowił finał Kwartetu B‑dur op. 130. Po prawykonaniu w 1826 roku, wydawca namówił kompozytora na napisanie prostszego finału i opublikowanie dotychczasowego, bardzo skomplikowanego, jako odrębnego, samodzielnego kwartetu. Jest on przykładem przełamania zasad klasycznych w muzyce.

Małgorzata przy kołowrotku skomponowana została w 1814 roku do fragmentu dramatu Faust Johanna W. Goethego (jednego z najpopularniejszych wątków w muzyce romantycznej). Niekiedy uznaje się ją jako początek romantyzmu w muzyce.

• 1815 – Franciszek Schubert Król olch

• 1821 – Karol Maria von Weber Wolny strzelec

• 1822 – Franciszek Schubert Symfonia h–moll Niedokończona

• 1823 – Franciszek Schubert Piękna młynarka; L. van Beethoven Missa solemnis

• 1824 – Ludwig van Beethoven IX Symfonia

• 1827 – Franciszek Schubert Podróż zimowa; śmierć L. van Beethovena

• 1828 – śmierć Franciszka Schuberta

• 1829 – Gioacchino Rossini Wilhelm Tell; wykonanie Pasji wg św. Mateusza Jana Sebastiana Bacha pod dyrekcją Feliksa Mendelssohna

Faza II: właściwi romantycy

Indywidualizm postaw artystycznych zapoczątkowany przez Beethovena został podjęty przez kolejnych twórców, nazywanych właściwymi romantykami (m. in. Hektor Berlioz, Fryderyk Chopin, Robert Schumann).

Rok rozpoczynający II fazę (1830 r.) to moment pierwszego wykonania Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza. Ilustracyjna VI Symfonia Pastoralna Beethovena stała się dla Berlioza przyczynkiem do wprowadzenia autobiograficznego wątku do dzieła symfonicznego, zmodyfikowania modelu 4‑częściowej symfonii oraz dodania komentarzy umożliwiających słuchaczom właściwą interpretację kolejnych segmentów utworu. Jest to także okres szczególnego uprzywilejowania miniatur instrumentalnych, odpowiadających z jednej strony oddziaływaniu liryki wokalnej na muzykę instrumentalną (np. pieśni bez słów F. Mendelssohna), ale także popularnego w Europie wirtuozowskiego stylu brillanteStyl brillantebrillante. Pojawia się szereg gatunków muzycznych, w tym stylizowanych tańców odpowiadających nurtowi tzw. muzyki narodowej.

RX5zw7puGOHrD1

Ilustracja przedstawia portret Hector Berlioza. Kompozytor na zdjęciu siedzi i jedną ręką podpiera się o policzek. Fotografia jest koloru brązowego. Berlioz ma poważny wyraz twarzy.

R1A4HkpPpdZBW1

Ilustracja przedstawia Fryderyka Chopina. Kompozytor siedzi przed stołem. Zdjęcie jest w kolorach brązowych. Chopin ma dłuższe, ciemne włosy. Ubrany jest w białą koszulę, czarny garnitur i szary, gruby płaszcz.

R4qAmVZ4KFDeQ1

Ilustracja przedstawia portret Roberta Schumanna. Portret wykonany jest ołówkiem. Kompozytor siedzi na fotelu. Patrzy na wprost przed siebie, ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w koszulę i gruby płaszcz.

• 1830 – Hector Berlioz Symfonia fantastyczna; Fryderyk Chopin Koncert fortepianowy e–moll, KoncertKoncertKoncert fortepianowy f–moll

• 1835 – Robert Schumann Karnawał

• 1836 – Giacomo Meyerbeer Hugonoci; Michał Glinka Iwan Susanin, czyli życie za cara

• 1840 – Robert Schumann Miłość i życie kobiety, Miłość poety

• 1842 – Giuseppe Verdi Nabucco

• 1843 – Ryszard Wagner Holender tułacz

• 1844 – Hector Berlioz Traktat o instrumentacji

• 1848 – Stanisław Moniuszko Halka; F. Liszt Co słychać w górach

• 1850 – Ryszard Wagner Lohengrin

Faza III: generacja wielkich indywidualności

W połowie wieku, na gruncie muzyki operowej wykształca się we Włoszech za sprawą G. Verdiego i w Niemczech dzięki R. Wagnerowi, koncepcja dramatu muzycznego. U progu rozpoczęcia tej fazy (1848 r.) F. Liszt komponuje pierwszy orkiestrowy poemat symfoniczny (Co słychać w górach), a krótko po roku 1880 - swój trzynasty, ostatni poemat Od kołyski do grobu (1882 r.). Wagner z Lisztem przyczyniają się także do rozsadzenia systemu tonalnego dur‑moll. Coraz silniejsza chromatyzacja przebiegów dźwiękowych będąca m. in. skutkiem poszukiwania nowych środków ekspresji powodowała, że charakterystyczne relacje akordowe straciły na znaczeniu. Symbolicznie wskazuje się dwie kompozycje obrazujące ten proces: Wstęp do Tristana i Izoldy Wagnera oraz Bagatelę bez tonacji F. Liszta.

W latach sześćdziesiątych XIX w. zawiązuje się grupa kompozytorów rosyjskich zwana Potężną Gromadką. Będzie to jeden z najważniejszych ośrodków narodowych inspirujących kompozytorów europejskich przełomu XIX i XX w.

RJSndSGF1D7tN1

Ilustracja przedstawia portret Franciszka Liszta wykonany przez Scheffera. Kompozytor stoi z założonymi rękoma w pasie. Mężczyzna ma poważny wyraz twarzy, lekko blady, ale przez artystę ukazane są bardzo wyraźnie rysy twarzy.

R99z7nG1yIecs1

Zdjęcie przedstawia portret Ryszarda Wagnera. Kompozytor patrzy się w lewą stronę. Ma na sobie czarny strój, a pod nim białą koszulę.

• 1851 – Giuseppe Verdi Rigoletto; Ryszard Wagner OperaOperaOpera i dramat (dzieło teoretyczne)

• 1853 – Giuseppe Verdi Traviata, Trubadur

• 1858 – Stanisław Moniuszko Halka

• 1865 – Stanisław Moniuszko Straszny dwór

• 1871 – Giuseppe Verdi Aida

• 1874 – Modest Musorgski Borys Godunow

• 1875 – George Bizet Carmen

• 1876 – wystawienie tetralogii Pierścień Nibelunga Ryszarda Wagnera

• 1879 – Piotr Czajkowski Eugeniusz Oniegin

Bagatele, jako niewielkich rozmiarów kompozycje instrumentalne powstawały od pierwszych dekad XVIII wieku. Znaczący tytuł, jaki swej Bagateli nadał Franciszek Liszt – Bagatela bez tonacji sugeruje poważne zmiany – zerwanie z systemem tonalnym dur‑moll, co doprowadzi do radykalnych przemian języka muzycznego.

Faza IV: generacja Tristana

Zmiany języka muzycznego zainaugurowane przez wielkie indywidualności - F. Liszta i R. Wagnera, nowy typ brzmienia wprowadzony na europejskie sceny za sprawą twórców rosyjskich, determinowały cały szereg kolejnych przewartościowań w zakresie elementów dzieła muzycznego. Kompozytorzy działający na przełomie XIX i XX w. albo pozostawali w orbicie oddziaływania estetyki romantycznej, albo odcinali się od niej na rzecz wypracowania szeregu nowatorskich (modernistycznych) rozwiązań. Postawy te można wyprowadzić w umowny sposób z jednego z najważniejszych dramatycznych dzieł Ryszarda Wagnera - Tristana i Izoldy, stąd też określenie generacja Tristana. Jest to także okres oddziaływania na muzykę elementów literackiego naturalizmu (elementy weryzmu w operze włoskiej przełomu XIX i XX w.), malarstwa ekspresjonistycznego (opery R. Straussa) oraz pojawienia się na scenie muzycznej C. Debussy’ego, przenoszącego na grunt muzyki elementów impresjonizmu i symbolizmu.

W Stanach Zjednoczonych działa uznawany obecnie za lidera awangardy Charles Ives, wyprzedzający nowatorskie pomysły kompozytorów europejskich.

R154gLaIhgP0s1

Ilustracja przedstawia portret Gustawa Mahlera. Kompozytor patrzy się na wprost, ma okulary. Ubrany w białą koszulę, krawat i ciemny garnitur. Fotografia jest czarno-biała.

RPFiJtDQOZDfL1

Zdjęcie przedstawia portret Ryszarda Straussa. Kompozytor pozuje siedząc na krześle. Charakteryzuje się krótkim, siwym wąsem. Ubrany jest w garnitur i białą koszulę.

R1GnY5TBBKzBC1

Ilustracja przedstawia portret Arnolda Schoenberga. Austriacki kompozytor patrzy w prawą stroną, ma bardzo duże oczy. Zdjęcie zrobione jest z bliska. Mężczyzna trzyma rękę pod brodą.

R3H4Kz2g9BT5L1

Ilustracja przedstawia portret Aleksandra Skriabina. Rosyjski pianista i kompozytor ma wyraźne rysy twarzy oraz brodę i wąsy. Fotografia jest czarno-biała.

• 1882 – Ryszard Wagner Parsifal

• 1893 – Giuseppe Verdi Falstaff

• 1896 – Zygmunt Noskowski Step

• 1903 – Feliks Nowowiejski Quo vadis

• 1904 – Giacomo Puccini Madama Butterfly

• 1905 – Ryszard Strauss Salome

• 1906 – Mieczysław Karłowicz Odwieczne pieśni

• 1909 – Ryszard Strauss Elektra

• 1907 – Gustaw Mahler VIII Symfonia (Symfonia tysiąca)

Nessun dorma (Niech nikt nie śpi!) to bodaj najsłynniejsza aria z nieukończonej opery Giacomo Pucciniego Turandot o chińskiej księżniczce. Puccini, jak w innych swych dziełach, wydobył nie tylko elementy orientalne, ale i głębię psychologiczną postaci.

Zadania

Rv7qWYkhpfmnW

Ćwiczenie 3

Omów z kolegą fazy romantyzmu.

Omów z kolegą fazy romantyzmu.

Wysłuchaj fragmentu muzycznego. Wskaż, z której fazy romantyzmu pochodzi ten przykład muzyczny.

• Generacja wielkich indywidualności
• Generacja Tristana
• Właściwi romantycy
• Czarodziejski flet

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

R1OBbbNeFy3tJ

Ćwiczenie 6

Orientalizm to: Możliwe odpowiedzi: 1. dążenie do ograniczenia roli religii w społeczeństwie. 2. msza żałobna. 3. kierunek w literaturze i sztuce polegający wprowadzeniu do wytworów sztuki elementów kultur egzotycznych.

Orientalizm to: Możliwe odpowiedzi: 1. dążenie do ograniczenia roli religii w społeczeństwie. 2. msza żałobna. 3. kierunek w literaturze i sztuce polegający wprowadzeniu do wytworów sztuki elementów kultur egzotycznych.

Wysłuchaj fragmentu muzycznego i wskaż nazwisko twórcy.

• F. Schubert
• R. Schumann
• F. Chopin
• G. Mahler

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

Słownik pojęć

Słownik powstał na podstawie:

encyklopedia.pwn.pl

Słownik muzyki, pod red. Wojciecha Marchwicy, Zielona Sowa, Warszawa 2006

Biblioteka muzyczna

Galeria dzieł sztuki

RGiKSo4uUUdAV1

Ilustracja przedstawia obraz Chopin gra u Radziwiłłów autorstwa Henryka Siemiradzkiego. Dzieło wykonane zostało w 1887 roku. Wokół kompozytora siedzą słuchacze, Chopin skupiony na wykonywanym zadaniu gra na fortepianie. Na ścianie wiszą dwa portrety.

RgrhwcC1v20yE1

Portret Ludwiga van Beethovena. Kompozytor ma siwe, falowane włosy. Na szyi znajduje się czerwona apaszka. Ludwig jest w trakcie pisania swojego utworu.

Ra5uPyOSGRYbZ1

Zdjęcie przedstawia portret Franciszka Schuberta. Kompozytor ma okulary. Jego włosy są czarne i krótkie. Za nim znajduje się czerwona kotara.

RRi1y1NCRhkQf1

Portret Karola Maria von Webera. Kompozytor stoi oparty o ścianę. Jego poza oraz mimika wskazuje na zadumę.

R4qAmVZ4KFDeQ1

Ilustracja przedstawia portret Roberta Schumanna. Portret wykonany jest ołówkiem. Kompozytor siedzi na fotelu. Patrzy na wprost przed siebie, ma poważny wyraz twarzy. Ubrany jest w koszulę i gruby płaszcz.

R99z7nG1yIecs1

Zdjęcie przedstawia portret Ryszarda Wagnera. Kompozytor patrzy się w lewą stronę. Ma na sobie czarny strój, a pod nim białą koszulę.