Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RBdzucUtHOpTK1

Kanon rytmiczny. Zabawy, układanki i kompozycje rytmiczne. Cz. II.

Źródło: online-skills.

Ważne daty

ok. 1260 – z tego roku lub wcześniej pochodzi najstarszy zachowany kanonKanonkanon Sumer is icumen in

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RkjnUO9Hu2Ewj
Scenariusz zajęć do pobrania

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

2. W zakresie gry na instrumentach. Uczeń:

1) gra na instrumentach ze słuchu lub/i przy pomocy nut (w zespole lub/i solo) na jednym lub kilku instrumentach melodycznych (do wyboru np. flet podłużny, flażolet /flecik polski/, pianino, keyboard, gitara, dzwonki, metalofon, ksylofon i inne) oraz perkusyjnych niemelodycznych:

a) schematy rytmiczneRytmrytmiczne,

b) melodie.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):

a) reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności),

4) przedstawia słuchaną muzykę za pomocą środków pozamuzycznych (łącząc muzykę z innymi obszarami wiedzy):

a) odzwierciedla graficznie cechy muzyki i strukturę form muzycznych.

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

1. Uczeń zna, rozumie i wykorzystuje w praktyce:

1) podstawowe pojęcia i terminy muzyczne (pięciolinia, klucz, nuta, pauza, wartość rytmiczna, dźwięk, gama, akord, akompaniament) oraz zależności między nimi;

2. Uczeń odczytuje i zapisuje elementy notacji muzycznej:

2) różnicuje wartości rytmiczne nut i pauz;

3) zna skróty pisowni muzycznej: repetycja, volty, da capo al fine;

4) zna podstawowe oznaczenia: metryczne, agogiczne, dynamiczne i artykulacyjne oraz fermatę;

5) potrafi posługiwać się symboliką beznutową (np. tabulaturą, fonogestyką, uproszczoną fonogestyką, tataizacją).

4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:

3) form muzycznych: budowa okresowa, AB, ABA, ABA1, kanon, rondo, wariacje, pieśń, opera, balet, operetka, musical, koncert, symfonia;

4) faktury muzycznej: homofoniczna, polifoniczna.

III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:

1. zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.

Nauczysz się

opisywać cechy kanonu;

rozpoznawać słuchem kanony melodyczne i rytmiczne;

realizować głosy w kanonie za pomocą gestów, gry na instrumentach, tataizacji i rytmizowania tekstu;

tworzyć schematy graficzne kanonu;

tworzyć własne kanony rytmiczne.

Kanon w literaturze muzycznej

Podczas tej lekcji wykorzystasz w praktyce wiedzę na temat budowy kanonu. Na początek jednak proponuję Ci ciekawostkę dotyczącą historii kanonu.

Najstarszym zachowanym utworem w formie kanonu jest angielski kanon na cześć lata Sumer is icumen in z XIII wieku. Jest to sześciogłosowa kompozycja, w której cztery głosy zbudowane są w taki sam sposób jak kanony omawiane podczas tej lekcji (drugi, trzeci i czwarty głos imituje melodię pierwszego głosu), zaś dwa pozostałe są oparte na przemienności motywówMotywmotywówi stanowią podstawę harmoniczną.

Rm9OYXoFQtzVD
Rękopis kanonu, II połowa XIII wieku, meakultura.pl, CC BY 3.0
R1DTYN8xYWpXK1
Ilustracja interaktywna przedstawia transkrypcję kanonu „Sumer is icumen in" Na pożółkłej kartce umieszczono na górze zapis, całej pierwszej melodii kanonu, z oznaczeniami wejść poszczególnych głosów. Na trzech dolnych pięcioliniach przedstawiono realizację całego podwójnego kanonu. Na trzeciej pięciolinii zapisano drugą melodię: ostinato śpiewane na sylabach Sing ku ku. Na dwóch pierwszych pięcioliniach 4 głosy realizujące pierwszy temat kanonu. Na ilustracji umieszczone są kolejno ponumerowane aktywne punkty, po wybraniu których wyświetlą się dodatkowe informacje: 1. Początek melodii kanonu i wejście pierwszego głosu., 2. Wejście drugiego głosu. Głos drugi zaczyna śpiewać tę samą melodię, co głos pierwszy, ale z dwutaktowym opóźnieniem., 3. Wejście trzeciego głosu. Głos trzeci zaczyna śpiewać tę samą melodię, co głos pierwszy, ale z czterotaktowym opóźnieniem., 4. Wejście czwartego głosu. Głos czwarty zaczyna śpiewać tę samą melodię, co głos pierwszy, ale z sześciotaktowym opóźnieniem.
Transkrypcja kanonu Sumer is icumen in – poszczególne tematy i początek, meakultura.pl, CC BY 3.0
RAgLSk4rydOOJ
Ilustracja interaktywna przedstawia historyczny rękopis średniowiecznego kanonu „Sumer is icumen in” pochodzący z II połowy XIII wieku. Nuty w kształcie rombów umieszczone są na siedmiu sześcioliniach. Kilkukrotnie pojawiają się w nutach ozdobne litery. Pod nutami ozdobną czcionką napisany jest tekst pieśni. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się napis: Sumer is incumen in. Wykonawca: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy oraz pojawi się możliwość odtworzenia kanonu. Na nagraniu utwór wykonany przez męski zespół wokalny. Utwór rozpoczyna się prostym ostinatem z tekstem Sing ku ku. Później dołączają kolejne głosy i z prostej melodii buduje się skomplikowana struktura. Na końcu kolejne głosy kończą swoje partie i zostają znów tylko głosy śpiewające Sing ku ku.
Rękopis kanonu, II połowa XIII wieku, meakultura.pl, CC BY 3.0 (Fotografia); Kanon „Sumer is icumen In”, AMFN, CC BY 3.0

Kanon rytmiczny - ćwiczenia

Nie wszystkie kanony posiadają melodię. Podczas tej lekcji wykonasz kilka ćwiczeń opartych na zasadach budowy kanonu. Będą to kanony oparte tylko o zapis rytmiczny, czyli imitacje będą dotyczyć tylko struktury rytmu.

Kanon dwugłosowy

R944qp7glI0qJ
Schemat kanonu dwugłosowego, w którym drugi głos imituje po dwóch taktach, online-skill, CC BY 3.0

Wysłuchaj nagrania i śledź zapis muzyczny. Następnie realizuj kanon w następującej kolejności:

  • klaszcz rytm z nagraniem;

  • zagraj z nagraniem ten rytm na dowolnym instrumencie perkusyjnym;

  • powiedz rytmicznie ten rytm tataizacją: szesnastki – ti‑ri; ósemka - ti; ćwierćnuta - ta; półnuta - ta‑a; półnuta z kropką - ta‑a-a; pauza - sza (lub zachowaj ciszę).

RWEvTdLH5s8cC1
Zapis nutowy sześciotaktowego rytmu. Metrum trzy czwarte. W pierwszym takcie: trzy ćwierćnuty. W drugim takcie:cztery ósemki i ćwierćnuta. W trzecim takcie półnuta i ćwierćnuta. W czwartym takcie cztery szesnastki i cztery ósemki. W piątym i szóstym takcie: po półnucie z kropką. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się nagranie rytmu.
Ćwiczenie 1 – głos 1, online-skills, CC BY 3.0

Przed Tobą zapis dwóch głosów. Drugi głos zapisany jest na drugiej linii, jest identyczny z pierwszym, tylko ma dwa takty opóźnienia. Jeżeli kanon ma dwa głosy, mówimy wówczas, że jest dwugłosowy. Wysłuchaj nagrania i śledź zapis muzyczny. Najpierw realizuj głos pierwszy, a jak dobrze opanujesz rytm, powtórz ćwiczenie z głosem drugim. Dla odróżnienia, drugi głos w nagraniu jest realizowany na innym instrumencie. Realizuj kanon w następującej kolejności:

R10uvosB1Rnoe1
Zapis nutowy kanonu rytmicznego dwugłosowego. W zapisie dwie linie, zapisano dwa głosy. W każdym głosie te same wartości rytmiczne. Tylko dla drugiego głosu są one przesunięte o dwa takty. Rytm jest następujący:Metrum trzy czwarte. W pierwszym takcie: trzy ćwierćnuty. W drugim takcie:cztery ósemki i ćwierćnuta. W trzecim takcie półnuta i ćwierćnuta. W czwartym takcie cztery szesnastki i cztery ósemki. W piątym i szóstym takcie: po półnucie z kropką. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się nagranie rytmu wykonanego w kanonie.
Ćwiczenie w kanonie, online-skills, CC BY 3.0

Kanon trzygłosowy

Rte2Tp9Y6hS4B
Schemat kanonu trzygłosowego, w którym pozostałe głosy powtarzają z jednotaktowym opóźnieniem.

Wysłuchaj nagrania i śledź zapis muzyczny. Następnie zrealizuj I głos kanonu z użyciem tataizacji.

R1D1Cc1WV1Ath1
Zapis nutowy kanonu rytmicznego trzygłosowego. W zapisie jeden głos. Oznaczono miejsce w którym mają wejść głosy pierwszy, drugi i trzeci. Rytm jest następujący:Metrum cztery czwarte. W utworze występuje przedtakt. W przedtacie dwie ósemki. W pierwszym takcie:synkopa ósemka ćwierćnuta ósemka, półnuta. W drugim takcie: półnuta, dwie ósemkii i ćwierćnuta. W trzecim cztery szesnastki, półnuta i dwie ósemki. W czwartym takcie: półnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie szesnastki ósemka. W piątym takcie cała nuta. W szóstym takcie: ćwierćnuta i półnuta z kropką. W siódmym takcie ósemka, trzy ćwierćnuty i ósemka. W ósmym takcie trzy ćwierćnuty. Na ilustracji umieszczono punkty aktywne po wybraniu, których wyświetlają się dodatkowe informacje: 1. Metrum 4/4 oznacza, że w każdym takcie znajdują się cztery miary ćwierćnutowe. 2. Początek melodii i wejście głosu pierwszego. 3. Wejście głosu drugiego – głos drugi śpiewa melodię od początku z jednotaktowym opóźnieniem. 4. Wejście głosu trzeciego – głos trzeci śpiewa melodię od początku z dwutaktowym opóźnieniem. 5. Przedtakt – niepełny takt, którego uzupełnienie znajduje się w ostatnim takcie. W tym przypadku rytm zaczyna się od czwartej miary taktu. 6. Synkopa – przesunięcie akcentu w takcie z części mocnej na słabą. 7. Synkopa – przesunięcie akcentu w takcie z części mocnej na słabą. 8. Akcent – nuty oznaczone tym znakiem „>” należy zaakcentować, wyróżnić np. poprzez mocniejsze zaznaczenie podczas odtwarzania.
RFz19LmfU4bzr
Nagranie jednego głosu kanonu. Rytm jest następujący: Metrum cztery czwarte. W utworze występuje przedtakt. W przedtacie dwie ósemki. W pierwszym takcie:synkopa ósemka ćwierćnuta ósemka, półnuta. W drugim takcie: półnuta, dwie ósemki i ćwierćnuta. W trzecim cztery szesnastki, półnuta i dwie ósemki. W czwartym takcie: półnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie szesnastki ósemka. W piątym takcie cała nuta. W szóstym takcie: ćwierćnuta i półnuta z kropką. W siódmym takcie ósemka, trzy ćwierćnuty i ósemka. W ósmym takcie trzy ćwierćnuty.

Przed Tobą zapis trzech głosów. Drugi głos zapisany jest na drugiej linii, jest identyczny z pierwszym, tylko ma jeden takt opóźnienia. Trzeci głos zapisany jest na trzeciej linii, jest identyczny z pierwszym, tylko ma dwa takty opóźnienia w stosunku do pierwszego i jeden takt opóźnienia w stosunku do drugiego. Jeżeli kanon ma trzy głosy, mówimy wówczas, że jest trzygłosowy. Wysłuchaj nagrania i śledź zapis muzyczny. Najpierw realizuj głos pierwszy, a jak dobrze opanujesz rytm, powtórz ćwiczenie z głosem drugim i trzecim. Dla odróżnienia drugi i trzeci głos w nagraniu jest realizowany na innym instrumencie. Realizuj kanon w następującej kolejności:

  • klaszcz rytm z nagraniem;

  • zagraj z nagraniem ten rytm na dowolnym instrumencie perkusyjnym;

  • powiedz rytmicznie ten rytm tataizacją:

  • szesnastki – ti‑ri

  • ósemka – ti

  • ćwierćnuta – ta

  • półnuta – ta‑a

  • półnuta z kropką – ta‑a-a

  • cała nuta – ta‑a-a‑a

  • pauza – sza (lub zachowaj ciszę)

RO2NulAB7o5aG1
Zapis nutowy kanonu rytmicznego trzygłosowego, w którym głosy powtarzają się z jednotaktowym opóźnieniem. Kanon zapisano na trzech liniach. Rytm we wszystkich głosach jest taki sam. W przedtacie dwie ósemki. W pierwszym takcie:synkopa ósemka ćwierćnuta ósemka, półnuta. W drugim takcie: półnuta, dwie ósemkii i ćwierćnuta. W trzecim cztery szesnastki, półnuta i dwie ósemki. W czwartym takcie: półnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie szesnastki ósemka. W piątym takcie cała nuta. W szóstym takcie: ćwierćnuta i półnuta z kropką. W siódmym takcie ósemka, trzy ćwierćnuty i ósemka. W ósmym takcie trzy ćwierćnuty.W kolejnych liniach pojawia się ten sam rytm tylko w drugiej linii o jeden takt później, w trzeciej linii o dwa takty później. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się rytmiczny kanon trzygłosowy.
Ćwiczenie 2 w kanonie, online-skills, CC BY 3.0

Zadania

RehkeD5b59XJI1
Ćwiczenie 1
Wyjaśnij czym jest kanon.
Ćwiczenie 2

Na podstawie zapisu muzycznego odpowiedz na pytania. Odpowiedzi wpisz w okienka za pomocą cyfr. Następnie śledź zapis muzyczny i realizuj poszczególne głosy grając na dowolnym instrumencie perkusyjnym. Nagrany jest tylko głos pierwszy.

R1BzWZMtQ5N2e
Nagranie rytmu. Rytm jest następujący: Metrum sześć ósmych. W pierwszym takcie: sześć ósemek. W drugim takcie: dwie ćwierćnuty z kropką. W trzecim takcie: dwa ugrupowania: dwie szesnastki i dwie ósemki. W czwartym takcie: sześć ósemek. W piątym takcie trzy ćwierćnuty. W szóstym takcie: dwa ugrupowania: cztery szesnastki i ósemka. W siódmym takcie sześć ósemek. W ósmym takcie ćwierćnuta, ósemka, dwie szesnastki, ósemka, pauza ósemkowa.
Rv4kVYr2CFlDs
R8ORDzufmLg6d
Odpowiedz na pytania: 1. Ile zapisany kanon ma głosów? 2. Ile taktów ma temat kanonu? Jakie jest metrum kanonu?
Ćwiczenie 3

W zamieszczonym poniżej nagraniu brakuje jednego taktu. Wysłuchaj nagrania i wstaw brakujący fragment.

R5Eklot0B8Mlg
RVXuEtTABQ70v
Na nagraniu rytm. Metrum sześć ósmych. W pierwszym takcie; trzy ósemki i ćwierćnuta z kropką, w drugim takcie ósemka, dwie szesnastki ósemka, ćwierćnuta i ósemka, w trzecim takcie ćwierćnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie pauzy ósemkowe. W czwartym takcie: cztery szesnastki, dwie ósemki i ćwierćnuta.
RtdGrPBlNoXUu
Na podstawie opisów ustal jakie wartości rytmiczne występują w takcie, którego brak w zapisie.
1
Ćwiczenie 4

Posłuchaj nagrania, a następnie ułóż fragmenty przedstawiające rytm piosenki w odpowiedniej kolejności.

Wskazówka: pamiętaj, że każdy rytm musi rozpocząć się oznaczeniem metrycznym, a w jego zakończeniu pojawia się podwójna kreska taktowa.

R1MEhp4MRkKxf
Nagranie rytmu w metrum trzy czwarte. W pierwszym, trzecim, piątym i siódmym takcie trzy ćwierćnuty. W drugim, szóstym i ósmym takcie półnuta i pauza ćwierćnutowa. w czwartym takcie ćwierćnuta i cztery ósemki.
R1Xb42j55ReXK1
Wymyśl co najmniej dwa inne rytmy jednotaktowe w metrum trzy czwarte niż te występujące w nagraniu powyżej.
Ćwiczenie 5

Na podstawie nagrania odpowiedz na pytania i wskaż prawidłowe odpowiedzi. Możesz słuchać wielokrotnie.

R1cIetuDyhckF
Nagranie 3 głosowego kanonu rytmicznego w metrum cztery czwarte.
R13PBdqgC1KcM
Odpowiedz na pytania: 1. Ile kanon ma głosów? Możliwe odpowiedzi: A. jeden, B. dwa, C. trzy, D. cztery. 2. Jakie jest metrum kanonu? Możliwe odpowiedzi: A. dwie czwarte B. trzy czwarte C. cztery czwarte D. sześć ósmych.
R11ZQaw4OOamr
Ćwiczenie 6
Podaj tytuł najstarszego kanonu.
Ćwiczenie 7

Na podstawie zapisu muzycznego odpowiedz na pytania. Odpowiedzi wpisz w okienka za pomocą cyfr.

R4AbjI7aioxdT
R3nQGWvhYRcpR
Odpowiedz na pytania: Ile kanon ma głosów? Ile taktów ma temat kanonu?

Słownik pojęć

Harmonia
Harmonia

sposób łączenia i budowy akordów w utworze muzycznym; dział teorii muzyki o zasadach budowy akordów i ich następstw.

Imitacja
Imitacja

[łac.], środek techniki polifonicznej, polegający na powtórzeniu całości lub fragmentu melodii jednego głosu przez głos drugi, podczas gdy głos pierwszy kontynuuje swoją linię melodyczną.

Improwizacja
Improwizacja

wykonywanie czegoś, np. utworu muzycznego, bez przygotowania

Kanon
Kanon

utwór polifoniczny, w którym linię melodyczną głosu rozpoczynającego powtarzają kolejno wszystkie występujące głosy.

Melodia
Melodia

ciąg następujących po sobie dźwięków, uporządkowanych według zasad tonalnych, rytmicznych i formalnych, tworzących pewną całość

Motyw
Motyw

charakterystyczny fragment melodii, powtarzający się i rozwijany w utworze muzycznym.

Rytm
Rytm

regularne powtarzanie się czegoś w jednakowych odstępach czasu

Definicje słownikowe opracowano na podstawie:

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

RAgLSk4rydOOJ
Ilustracja interaktywna przedstawia historyczny rękopis średniowiecznego kanonu „Sumer is icumen in” pochodzący z II połowy XIII wieku. Nuty w kształcie rombów umieszczone są na siedmiu sześcioliniach. Kilkukrotnie pojawiają się w nutach ozdobne litery. Pod nutami ozdobną czcionką napisany jest tekst pieśni. Po naciśnięciu punktu aktywnego wyświetli się napis: Sumer is incumen in. Wykonawca: Muzycy z Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy oraz pojawi się możliwość odtworzenia kanonu. Na nagraniu utwór wykonany przez męski zespół wokalny. Utwór rozpoczyna się prostym ostinatem z tekstem Sing ku ku. Później dołączają kolejne głosy i z prostej melodii buduje się skomplikowana struktura. Na końcu kolejne głosy kończą swoje partie i zostają znów tylko głosy śpiewające Sing ku ku.
Rękopis kanonu, II połowa XIII wieku, meakultura.pl, CC BY 3.0 (Fotografia); Kanon „Sumer is icumen In”, AMFN, CC BY 3.0
RWEvTdLH5s8cC1
Zapis nutowy sześciotaktowego rytmu. Metrum trzy czwarte. W pierwszym takcie: trzy ćwierćnuty. W drugim takcie:cztery ósemki i ćwierćnuta. W trzecim takcie półnuta i ćwierćnuta. W czwartym takcie cztery szesnastki i cztery ósemki. W piątym i szóstym takcie: po półnucie z kropką. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się nagranie rytmu.
Ćwiczenie 1 – głos 1, online-skills, CC BY 3.0
R10uvosB1Rnoe1
Zapis nutowy kanonu rytmicznego dwugłosowego. W zapisie dwie linie, zapisano dwa głosy. W każdym głosie te same wartości rytmiczne. Tylko dla drugiego głosu są one przesunięte o dwa takty. Rytm jest następujący:Metrum trzy czwarte. W pierwszym takcie: trzy ćwierćnuty. W drugim takcie:cztery ósemki i ćwierćnuta. W trzecim takcie półnuta i ćwierćnuta. W czwartym takcie cztery szesnastki i cztery ósemki. W piątym i szóstym takcie: po półnucie z kropką. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się nagranie rytmu wykonanego w kanonie.
Ćwiczenie w kanonie, online-skills, CC BY 3.0
R1JrzshTFC0gj1
Ilustracja interaktywna przedstawia linię z przykładowymi znakami muzycznymi. Po zaznaczeniu kursorem myszy grafiki zostanie odtworzony utwór muzyczny do ćwiczenia.
Ćwiczenie 1 w kanonie, online-skills, CC BY 3.0
RFz19LmfU4bzr
Nagranie jednego głosu kanonu. Rytm jest następujący: Metrum cztery czwarte. W utworze występuje przedtakt. W przedtacie dwie ósemki. W pierwszym takcie:synkopa ósemka ćwierćnuta ósemka, półnuta. W drugim takcie: półnuta, dwie ósemki i ćwierćnuta. W trzecim cztery szesnastki, półnuta i dwie ósemki. W czwartym takcie: półnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie szesnastki ósemka. W piątym takcie cała nuta. W szóstym takcie: ćwierćnuta i półnuta z kropką. W siódmym takcie ósemka, trzy ćwierćnuty i ósemka. W ósmym takcie trzy ćwierćnuty.
RO2NulAB7o5aG1
Zapis nutowy kanonu rytmicznego trzygłosowego, w którym głosy powtarzają się z jednotaktowym opóźnieniem. Kanon zapisano na trzech liniach. Rytm we wszystkich głosach jest taki sam. W przedtacie dwie ósemki. W pierwszym takcie:synkopa ósemka ćwierćnuta ósemka, półnuta. W drugim takcie: półnuta, dwie ósemkii i ćwierćnuta. W trzecim cztery szesnastki, półnuta i dwie ósemki. W czwartym takcie: półnuta, dwie szesnastki, ósemka, dwie szesnastki ósemka. W piątym takcie cała nuta. W szóstym takcie: ćwierćnuta i półnuta z kropką. W siódmym takcie ósemka, trzy ćwierćnuty i ósemka. W ósmym takcie trzy ćwierćnuty.W kolejnych liniach pojawia się ten sam rytm tylko w drugiej linii o jeden takt później, w trzeciej linii o dwa takty później. Po naciśnięciu punktu aktywnego odtwarza się rytmiczny kanon trzygłosowy.
Ćwiczenie 2 w kanonie, online-skills, CC BY 3.0

Bibliografia

red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995