Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1T9iBVTFnLB71

Kim był Adonis? Zapoznanie się z mitem przedstawionym w Metamorfozach Owidiusza

Ważne daty

43 r. p.n.e.–17/18 r. n.e. - lata życia Owidiusza

8 r. n.e. - Powstanie Metamorfoz Owidiusza

1

Scenariusz dla nauczyciela

R1dkqYhZWv9FT1
Scenariusz zajęć do pobrania
Źródło: online-skills.

II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:

1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:

2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;

8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:

2) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego;

III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:

4) jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej; 

5) dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.

Nauczysz się

opowiadać mit o Afrodycie i Adonisie;

rozpoznać dzieła sztuki nawiązujące do mitu o Adonisie;

analizować i tłumaczyć fragment Metamorfoz Owidiusza poświęcony mitowi Adonisa;

definiować pojęcie kontrapostkontrapostkontrapostmirra.mirramirra.

m273cb82b00f18c4a_0000000000029

Wprowadzenie

m273cb82b00f18c4a_0000000000071

Jednym ze źródeł mitologicznych, które opowiadają historię o Afrodycie i Adonisie, jest dzieło rzymskiego poety Owidiusza (43 p.n.e. – 17/18 n.e.) Metamorfozy. Jest to epos mitologiczny, którego motywem przewodnim są różnorodne przemiany, dokonywane najczęściej z woli bogów. Nagromadzenie materiału mitologicznego sprawiło, że utwór ten stał się na wiele wieków podstawowym podręcznikiem mitologii.

Twórczość Owidiusza charakteryzował doskonały styl, plastyczność opisu, autoironia i humor.
Warto znać również inne ważne utwory poety z Sulmony. Owidiusz napisał m. in:

  • Amores (Miłostki) – utwory pisane w dystychu elegijnym, które w przeważającej większości opo‑wiadają o perypetiach miłosnych, do naszych czasów zachowały się trzy księgi elegii z tego zbioru. Główną bohaterką jest Korynna;

  • Ars Amatoria (Sztuka kochania) – poemat dydaktyczny, w którym w humorystyczny sposób poeta stara się przedstawić „przepis” na poznanie ukochanej osoby. Utwór ten trafił do indeksu ksiąg zakazanych ze względu na nieunikanie scen erotycznych;

  • Heroides (Listy heroin) – pisane dystychem elegijnym fikcyjne listy kobiecych postaci mitologicznych (w większości), które piszą listy do swoich ukochanych. Utwory te przesycone są emocjami;

  • Fasti (Kalendarz poetycki) – pisany dystychem elegijnym poemat o charakterze aitiologicznym, w którym poeta stara się wyjaśnić pochodzenie świąt, uroczystości, rocznic itd. Kompozycyjnie podporządkowany kalendarzowi.

  • Epistulae ex Ponto (Listy znad Morza Czarnego) – zbiór utworów elegijnych pisanych przez Owidiusza z wygnania do przyjaciół. Opisuje w nich poeta warunki życia na obczyźnie, a poezja staje się dla autora pocieszeniem.

Rl2vFr4Yns1kz
Ćwiczenie 1
Poznałeś najważniejsze dzieła Owidiusza. Połącz tytuł dzieła. z jego charakterystyką. Metamorphoseon libri Możliwe odpowiedzi: 1. poemat dydaktyczny Owidiusza, w którym doradza w jak zdobyć serce wybranej osoby, 2. zbiór elegii Owidiusza, którego bohaterką była Korynna, 3. utwory pisane przez Owidiusza na wygnaniu w Tomis, 4. epos mitologiczny, którego głównym tematem są przemiany, 5. poemat wyjaśniający pochodzenie świąt, obrzędów, uroczystości rzymskich Epistulae ex Ponto Możliwe odpowiedzi: 1. poemat dydaktyczny Owidiusza, w którym doradza w jak zdobyć serce wybranej osoby, 2. zbiór elegii Owidiusza, którego bohaterką była Korynna, 3. utwory pisane przez Owidiusza na wygnaniu w Tomis, 4. epos mitologiczny, którego głównym tematem są przemiany, 5. poemat wyjaśniający pochodzenie świąt, obrzędów, uroczystości rzymskich Amores Możliwe odpowiedzi: 1. poemat dydaktyczny Owidiusza, w którym doradza w jak zdobyć serce wybranej osoby, 2. zbiór elegii Owidiusza, którego bohaterką była Korynna, 3. utwory pisane przez Owidiusza na wygnaniu w Tomis, 4. epos mitologiczny, którego głównym tematem są przemiany, 5. poemat wyjaśniający pochodzenie świąt, obrzędów, uroczystości rzymskich Fasti Możliwe odpowiedzi: 1. poemat dydaktyczny Owidiusza, w którym doradza w jak zdobyć serce wybranej osoby, 2. zbiór elegii Owidiusza, którego bohaterką była Korynna, 3. utwory pisane przez Owidiusza na wygnaniu w Tomis, 4. epos mitologiczny, którego głównym tematem są przemiany, 5. poemat wyjaśniający pochodzenie świąt, obrzędów, uroczystości rzymskich Ars amatoria Możliwe odpowiedzi: 1. poemat dydaktyczny Owidiusza, w którym doradza w jak zdobyć serce wybranej osoby, 2. zbiór elegii Owidiusza, którego bohaterką była Korynna, 3. utwory pisane przez Owidiusza na wygnaniu w Tomis, 4. epos mitologiczny, którego głównym tematem są przemiany, 5. poemat wyjaśniający pochodzenie świąt, obrzędów, uroczystości rzymskich
R1LBIB1iwp8Lg
Ćwiczenie 2
W Metamorfozach Owidiusz opowiada mit o narodzeniu się Adonisa, którego historię poznasz w tej lekcji. Pisze on o pochodzeniu chłopca w ten sposób:
ille sorore natus avoque suo
Jak rozumieć te słowa? Możliwe odpowiedzi: 1. był synem swej siostry i swego dziadka, 2. był bratem swego ojca i synem swej babki, 3. był synem swojej siostry

Postać Adonisa w Metamorfozach

RG9NINhELI62H1
Luigi Garzi, „Narodziny Adonisa i przemiana Myrry”, XVII w., Galeria Wellcome, Londyn, wikimedia.org, CC BY 4.0

Owidiusz pisze o pochodzeniu Adonisa z kazirodczego związku. Jego matką była Myrra, która zakochała się we własnym ojcu – Cynyras. Stało się tak za sprawą Afrodyty, która ukarała w ten sposób całą rodzinę. Myrra była bowiem bardzo piękna, a jej matka – Pafos – rozpowiadała gdzie tylko mogła, że dziewczyna przewyższa urodą samą boginię piękna.

Za pomocą podstępu Myrra znalazła drogę do spełnienia swojego szaleńczego uczucia. Kiedy Cynyras odkrył podstęp, chciał zabić córkę. Udało jej się jednak ujść z życiem. W drodze dziewczyna błagała bogów, by „odmówili jej życia i śmierci”. Została zamieniona w drzewo mirrymirramirry. Nawet po zamianie nie straciła jednak swoich uczuć i zaczęła płakać. Jej łzy stały się wonną żywicą – mirrą.

Okazało się również, że dziewczyna spodziewa się dziecka. Po jakimś czasie drzewo zaczęło w jednym miejscu pęcznieć, aż w końcu przy pomocy nimf leśnych na świat przyszedł Adonis.

RqIVWVC8UjV4j
Ćwiczenie 3
Połącz imiona z opisami w taki sposób, aby powstały prawdziwe stwierdzenia. Myrra Możliwe odpowiedzi: 1. przechwalała się, że jej córka jest piękniejsza niż Afrodyta, 2. ukarała Mirrę kazirodczą miłością, 3. zakochała się we własnym ojcu, 4. był synem własnego dziadka, 5. był ojcem Myrry i ojcem Adonisa Pafos Możliwe odpowiedzi: 1. przechwalała się, że jej córka jest piękniejsza niż Afrodyta, 2. ukarała Mirrę kazirodczą miłością, 3. zakochała się we własnym ojcu, 4. był synem własnego dziadka, 5. był ojcem Myrry i ojcem Adonisa Adonis Możliwe odpowiedzi: 1. przechwalała się, że jej córka jest piękniejsza niż Afrodyta, 2. ukarała Mirrę kazirodczą miłością, 3. zakochała się we własnym ojcu, 4. był synem własnego dziadka, 5. był ojcem Myrry i ojcem Adonisa Afrodyta Możliwe odpowiedzi: 1. przechwalała się, że jej córka jest piękniejsza niż Afrodyta, 2. ukarała Mirrę kazirodczą miłością, 3. zakochała się we własnym ojcu, 4. był synem własnego dziadka, 5. był ojcem Myrry i ojcem Adonisa Cynyras Możliwe odpowiedzi: 1. przechwalała się, że jej córka jest piękniejsza niż Afrodyta, 2. ukarała Mirrę kazirodczą miłością, 3. zakochała się we własnym ojcu, 4. był synem własnego dziadka, 5. był ojcem Myrry i ojcem Adonisa

Adonis odziedziczył po swojej matce urodę. Był po prostu pięknym mężczyzną, który wzbudzał podziw w oczach wielu kobiet. Jego główna cecha stała się w języku polskim przysłowiowa. Można nazwać kogoś „adonisem” lub powiedzieć, że ktoś jest „piękny jak Adonis”. Należy jednak mieć na względzie to, że czasami użycie tego określenia może być ironiczne.

W sztuce Adonis stał się wdzięcznym tematem dzieł malarskich i rzeźbiarskich. Przedstawiany jest najczęściej jako nagi młodzieniec o szlachetnych rysach twarzy, najczęściej z elementami, które nawiązują do polowania, np. z włócznią i psami myśliwskimi.

RH7yN8TUvM52g
Ćwiczenie 4
Przeczytaj poniższe wypowiedzi. W której sytuacji związek frazeologiczny został użyty NIEPOPRAWNIE. Możliwe odpowiedzi: 1. Nie podobała mi się specjalnie gra tego aktora, ale trzeba przyznać, że wygląda jak Adonis, 2. Przestań już przeglądać się w tym lustrze. I tak już niezły z ciebie adonis, 3. On chyba wkuł na pamięć całą encyklopedię! Zna odpowiedź na każde moje pytanie! To prawdziwy adonis?

Adonis i Afrodyta

Uroda Adonisa oczarowała samą boginię piękna – Afrodytę. Pomimo, że wcześniej ukarała jego matkę, zakochała się w młodzieńcu bez pamięci. Adonis często spędzał czas na polowaniach, przemierzając lasy w poszukiwaniu zwierzyny. Bogini często opuszczała swoje świątynie, by towarzyszyć ukochanemu w łowach. Chciała spędzać z nim jak najwięcej czasu, chociaż bieganie po lasach nie należało do jej ulubionych zajęć. Miłość Adonisa i Afrodyty stała się bardzo częstym tematem dzieł sztuki: malarstwa, rzeźbiarstwa, oper czy dzieł literackich.

R165nVLYknyAp1
Joachim Wtewael, „Wenus i Adonis”, ok. 1607 - 1610 r., Muzuem Lichtenstein, Lichtenstein, wikimedia.org, domena publiczna
m273cb82b00f18c4a_0000000000127

Prezentacja 3D - Adonis Antonio Corradiniego

R1IGe3igSgWIM1
Prezentacja w 3D przedstawia marmurową rzeźbę umierającego Adonisa autorstwa Antonio Corradiniego . Młodzieniec leży spowity szatą. Prawą ręką dotyka brzucha, lewa spoczywa bezwładnie obok ciała. Ma zamknięte oczy i lekko przechyloną do tyłu głowę. U nóg pana leży jego pies; podnosi pysk do góry, patrzy na Adonisa. Dodatkowo zostały dołączone informacje: 1. Antonio Canova (1757-1822) był włoskim artystą. Zajmował się malarstwem, architekturą i, z czego zasłynął najbardziej, rzeźbą. W młodości studiował rzeźbę antyczną, co bardzo wyraźnie zaznaczyło się w jego twórczości. Wykonał również wiele dzieł, które za temat wzięły wątki mitologiczne np. Trzy Gracje, Psyche i Kupidyn czy Perseusz z głową Meduzy. Rzeźba Wenus i Adonis ukazuje postać pięknego nagiego młodzieńca i bogini, której nagość przysłania w niewielkim stopniu kawałek sukna, opływającego wokół bioder bogini. Widzimy tu wyraźne nawiązanie do rzeźby klasycznej. Rzeźba ma charakter statyczny. Canova w przedstawieniu Adonisa zastosował znany od starożytności kontrapost. Młodzieniec zwraca wzrok w kierunku bogini Wenus, która lewą dłonią dotyka jego twarzy, zwracając jego wzrok ku sobie. Jej gest oddaje niesamowitą czułość i delikatność bogini. Umożliwiło to zastosowanie miękkiej, płynnej linii, która była cechą rzeźby klasycystycznej. Za postaciami został również przedstawiony pies myśliwski, który z zaciekawieniem przygląda się tej miłosnej scenie. Rzeźbę można obecnie podziwiać w Musée d'Art et d'Histoire (Muzeum Historii Sztuki) - największym muzeum w Genewie w Szwajcarii. 2. Adonis - rzeźba wykonana z marmuru, autorstwa Antonio Corradiniego powstała w latach 1723-25 w Wenecji. Obecnie rzeźba znajduje się w zbiorach Metropolitan Museum of Art (Muzeum Sztuki Metropolitan) w Nowym Jorku. Pozostałe punkty (3. I 4.) ukazują rzeźbę umierającego Adonisa sfotografowaną z innej perspektywy.
Źródło: online skills.

W wersji znanej z Metamorfoz bogini zmęczona polowaniem, zachęciła Adonisa do odpoczynku w cieniu topoli. Wenus usiadła pod drzewem, a na swoim łonie oparła głowę młodzieńca i opowiedziała mu mit o Atalancie i Hippomenesie, którzy zostali zamienieni w lwy i są zagrożeniem dla ludzi. Bogini ostrzegała Adonisa przed zbytnią zuchwałością. Sama bała się dzikich zwierząt. Nie chciała, by w trakcie polowania myśliwemu stało się coś złego. Po opowiedzeniu tej historii i ostrzeżeniu młodzieńca, bogini wsiadła do rydwanu zaprzężonego w łabędzie i pełna złych przeczuć odleciała na jedną ze swoich ukochanych wysp.

m273cb82b00f18c4a_0000000000134

Adonis nie posłuchał ostrzeżenia bogini Afrodyty. Kiedy przemierzał las, jego psy wypłoszyły z kryjówki dzika. Zuchwały młodzieniec postanowił wykorzystać szansę i rzucił oszczepem w uciekającego dzika. Udało mu się go zranić, jednak zwierz nie padł od razu. Strząsnął z siebie włócznię i z impetem ruszył na młodzieńca. Ten nie miał się gdzie ukryć i nie był w stanie uciec przed rozszalałym dzikiem. Adonis zginął rozszarpany przez zwierza.
Zgiełk z daleka usłyszała bogini Wenus, która przybyła na swoim rydwanie w miejsce, gdzie dokonała się ta tragiczna scena. Rozpaczała i narzekała, że ukochany nie posłuchał jej ostrzeżeń.

Rp4JrOIB5UPz21
Magnus Enckell, „Umierający Adonis”, 1915 r., Muzeum Sztuki Gyllenberg, Helskinki, wikimedia.org, domena publiczna
m273cb82b00f18c4a_0000000000140
Polecenie 1

Odwołując się do swojej znajomości mitologicznej, wybierz inną postać, która Twoim zdaniem zachowała się podobnie jak Adonis.

Przygotuj kilkuzdaniową wypowiedź, w której uzasadnisz swój wybór.

RfZqrZxp0hO4j
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.
m273cb82b00f18c4a_0000000000153

Po śmierci Adonisa

Polecenie 2

Bogini, lejąc łzy nad zmarłym ukochanym, postanowiła upamiętnić jego śmierć. Przetłumacz fragment Metamofroz Owidiusza, aby dowiedzieć się, co stało się z Adonisem po jego śmierci.

[…] sic fata cruorem
nectare odorato sparsit, qui tinctus ab illo
intumuit sic, ut fulvo perlucida caeno
surgere bulla solet, nec plena longior hora
facta mora est, cum flos de sanguine concolor ortus,
qualem, quae lento celant sub cortice granum,
punica ferre solent; brevis est tamen usus in illo;
namque male haerentem et nimia levitate caducum
excutiunt idem, qui praestant nomina, venti.

Owidiusz, Metamorfozy, X, 731‑739.

Tłumaczeniem273cb82b00f18c4a_0000000000006Tłumaczenie

Rc5WchnCFz073
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Źródło:m273cb82b00f18c4a_0000000000007Źródło:

m273cb82b00f18c4a_0000000000006
m273cb82b00f18c4a_0000000000007

Aby upamiętnić Adonisa, bogini zamieniła go w kwiat zwany anemonem. Jak tłumaczy Owidiusz, nazwa kwiatu pochodzi od wiatru, który często kończy życie tego delikatnego kwiatu. Etymologia nazwy pochodzi więc od greckiego słowa określającego wiatr – anemos.

W opowiadaniu Owidiusza bogini zapowiada również, że raz w roku zostanie upamiętnione jej opłakiwanie zmarłego Adonisa. Jest to nawiązanie do specjalnych świąt, jakie obchodzono w starożytnej Grecji. Były to AdoniaAdonieAdonia lub Adonie. W tym ośmiodniowym święcie brały udział tylko kobiety. Pierwotnie miało ono charakter żałobny, lecz później ich charakter był mieszany: żałobno‑radosny. Z czasem w trakcie trwania świąt zaczęto odgrywać inscenizacje przedstawiające ślub Adonisa i Afrodyty. Podczas świąt zakładano też ogrody Adonisa. W skrzyniach, donicach, w bardzo płytkiej ziemi sadzono egzotyczne rośliny, które podlewano ciepłą wodą. Skutkowało to tym, że kwiaty te szybko wschodziły, a następnie szybko ginęły. Na koniec święta uroczyście wrzucano te doniczki do rzeki lub morza.

W języku polskim występuje też związek frazeologiczny, który możemy wiązać z tym zwyczajem – ogródek Adonisa. Możemy tak określić rzecz nietrwałą, kruchą, która szybko niszczeje.

RL2KaUhP64Dpy
Ćwiczenie 5
Z poniższej listy wskaż zdania prawdziwe na temat święta Adoniów: Możliwe odpowiedzi: 1. W Adoniach brali udział wszyscy Grecy. 2. Adonie trwały 10 dni. 3. W czasie Adoniów zakładano tzw. ogródki Adonisa. 4. Po święcie ogródki Adonisa palono w ogniu. 5. W czasie Adoniów odbywały się inscenizacje. 6. Adonie miały żałobno-radosny charakter.

Nawiązanie do mitu w poemacie W. Shakespeare'a

Dziełem literackim nawiązującym do mitu był poemat Williama Szekspira (1563‑1616) – znanego angielskiego poety i dramaturga, autora takich dzieł jak Hamlet, Makbet, Sen nocy letniej a także Sonetów, który wpłynął w znacznej mierze na rozwój literatury europejskiej.

Jego poemat Wenus i Adonis został zainspirowany historią przedstawioną przez Owidiusza w Metamorfozach. Inaczej jednak niż w starożytnym utworze, Adonis Szekspira nie jest zainteresowany zalotami bogini. Jego pasją są polowania i im chce poświęcać swój czas. Ma w planach wyruszyć nazajutrz na łowy, chcąc upolować dzika. Bogini Wenus, pełna złych przeczuć, ostrzega go przed wyruszeniem na łowy, lecz młodzieniec nie daje się przekonać. Bogini spędza całą noc lamentując. Następnego dnia o świcie słyszy odgłosy polowania. Udaje się w to miejsce, gdzie odnajduje rozszarpane ciało Adonisa. Z rozpaczy bogini nakłada klątwę na miłość – zawsze będzie ona związana z cierpieniem, tym większym, im większe będzie uczucie danej osoby.

m273cb82b00f18c4a_0000000000231

Miłość Adonisa i Afrodyty stała się tematem wielu przedstawień malarskich. Różne były sposoby podejścia do tego tematu. Kilka dzieł zostało zamieszczonych na animacji.

Adonis i Afrodyta w sztuce

RQgMKlZ5TYB2u1
Ćwiczenie 6
Wymień trzy nazwiska artystów, którzy stworzyli dzieła obrazujące miłość Wenus i Adonisa.
R1arp7Rax1QjH
Ćwiczenie 7
Uporządkuj chronologicznie wydarzenia przedstawione w micie o Adonisie i Afrodycie. Elementy do uszeregowania: 1. Zakochana Afrodyta opowiada młodzieńcowi mit o Atalancie i Hippomenesie, by ostrzec myśliwego przed zagrożeniem ze strony dzikich zwierząt. 2. Afrodyta zakochuje się w Adonisie i spędza z nim wiele czasu na polowaniach. 3. Adonis zlekceważył ostrzeżenia Wenus i udał się na polowanie, wskutek czego stracił życie. 4. Adonis rodzi się z pnia drzewa mirrowego. 5. Po śmierci Adonisa Afrodyta sprawiła, że z jego krwi wyrósł kwiat zwany anemonem.

Słowniki

Słownik pojęć

Adonie
Adonie

święta ku czci Adonisa; trwały 8 dni; przez pierwsze 4 dni opłakiwano śmierć Adonisa, potem cieszono się z jego zmartwychwstania; kobiety zasiewały w naczyniach, ustawionych na dachach domów, tzw. ogródki Adonisa, doniczki z szybko rosnącymi i szybko więdnącymi kwiatami, symbolizującymi przemijającą młodość.

kontrapost
kontrapost

zasada kompozycji, polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną; kontrapost, stosowany w reliefach egipskich, przyjął się w pełni w klasycznej rzeźbie greckiej; występował też w rzeźbie gotyckiej i nowożytnej.

mirra
mirra

wonna gumożywica, patologiczna wydzielina wypływająca ze zranień gałęzi balsamowca mirra, zasychająca w postaci bryłek (łez);

żółta lub brunatna masa (otrzymywana też w postaci proszku); odznacza się charakterystycznym, aromatycznym zapachem (który podczas ogrzewania, a zwłaszcza palenia staje się bardzo silny), gorzkim smakiem; olejek eteryczny otrzymywany z mirry (olejek mirrowy) oraz alkoholowe roztwory mirry są stosowane jako środki odkażające, leki w chorobach jamy ustnej i przyzębia; olejek jest wysoko ceniony w kompozycjach perfumeryjnych (nośnik orientalnych akordów i znakomity utrwalacz zapachu); od czasów starożytnego Egiptu mirra jest stosowana w kadzidłach do wytwarzania dymu podczas obrzędów religijnych oraz do namaszczania i balsamowania zwłok (opisana m.in. w Starym Testamencie, Nowym Testamencie i w Koranie).

Słownik łacińsko‑polski

R1RafiHIIJnD7m273cb82b00f18c4a_00000000000101
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.
m273cb82b00f18c4a_0000000000010
m273cb82b00f18c4a_0000000000291

Galeria dzieł sztuki

m273cb82b00f18c4a_0000000000298

Bibliografia

Owidiusz, Metamorfozy, przekł. A. Kamieńska, Wrocław 1995.

A.Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001

J.Parandowski, Mitologia, Wydawnictwo Puls, Londyn 1992.

L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.

P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2008.

R. Greaves, Kultura i mity- Afrodyta i Adonis, Vis‑a-vis, Kraków 2009.