Kolęda w muzyce artystycznej
Ważne daty
1424 - z tego roku pochodzi najstarsza polska kolęda zachowana w piśmie.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości): reprezentatywnych dla kolejnych epok (od średniowiecza do współczesności), muzyki jazzowej i rozrywkowej, polskich pieśni artystycznych i patriotycznych, utworów ludowych w postaci oryginalnej i artystycznie opracowanej;
3) rozpoznaje i analizuje utwory muzyczne określając ich elementy, nastrój i charakter, formułuje wypowiedzi, stosując pojęcia charakterystyczne dla języka muzycznego;
II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.
4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:
1) muzyki ze względu na jej rodzaj (wokalna, instrumentalna, wokalno‑instrumentalna, artystyczna, rozrywkowa, ludowa oraz do wyboru: sakralna, filmowa, teatralna i inne);
5. Uczeń określa charakterystyczne cechy:
1) polskich tańców narodowych: poloneza, mazura, kujawiaka, oberka, krakowiaka;
III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:
1) zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej.
rozpoznawać słuchem melodie kolęd w opracowaniach muzyki artystycznej;
omawiać okoliczności powstania Scherza h – moll op. 20 Fryderyka Chopina;
wskazywać różnice między kolędami a pastorałkami;
rozpoznawać rytmy poloneza w kolędach.
Kolęda
Kolęda – pieśń związana tematem z Bożym Narodzeniem, śpiewana od 24 XII do 2 II. W Polsce ślady kolęd spotykamy przed XV wiekiem w misteriach i dialogach. Ogółem z XV wieku znanych jest 9 kolęd. Z XVI wieku pochodzi około 100 kolęd. Melodii do kolęd zachowało się jednak niewiele. Znajdują się one w Tabulaturze Jana z Lublina, w anonimowych ulotkach, a przede wszystkim w rękopiśmiennym Kancjonale staniąteckim z 1586 roku. Znanym XIX – wiecznym zbiorem kolęd są pastorałki i kolędy M. Mioduszewskiego (1843).
Forma kolędy jest dość różnorodna: niektóre są uroczystymi hymnami czy chorałami, inne marszami lub zamaszystymi polonezami, niektóre mają rytmy mazurka lub krakowiaka, inne są dumkami.
Źródło: red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995
W czasie Świąt Bożego Narodzenia śpiewane są kolędy i pastorałki. Na podstawie tekstu źródłowego kolędy możemy zdefiniować jako pieśni religijne śpiewane w czasie Świąt Bożego Narodzenia związane z tematyką narodzin Jezusa Chrystusa. Pastorałki zaś to pieśni pasterskie, ludowe, luźno związane z tematyką Świąt Bożego Narodzenia. W ich treści występują często opisy obrzędów i zwyczajów związanych z obchodzeniem świąt na wsi polskiej.
Po rytmy kolęd sięgali często kompozytorzy muzyki klasycznej. Znaczna część popularnych kolęd powszechnie śpiewanych współcześnie powstała w XVIII i XIX wieku. Jestem przekonany, że podczas dzisiejszej lekcji niektóre kolędy odkryjesz na nowo.
Kolędy w muzyce artystycznej
Największy polski kompozytor, Fryderyk ChopinFryderyk Chopin jest znany przede wszystkim z bogatego repertuaru muzyki fortepianowejfortepianowej. Muzyka ta jest przesiąknięta polskością wyrażoną m.in. w mazurkach, polonezach oraz innych utworach jak Fantazja na tematy polskie czy Etiuda c‑moll zwana Rewolucyjną. Przeczytaj tekst źródłowy i dowiedz się, dlaczego Chopin znalazł się na lekcji dotyczącej kolęd.
Rękopis Scherza h–moll się nie zachował. W listach o dacie i okolicznościach powstania utworu także nie ma śladu. Wiadomo jedynie, że w roku 1833 Scherzo już istniało, a w lutym roku 1835 ukazało się w druku wydane w oficynie Schlesingera w Paryżu.
Tak więc moment powstania utworu, a w każdym razie – jego koncepcji – pozostanie kwestią interpretacji, opartej na wyższym lub niższym stopniu prawdopodobieństwa. Pierwsze święta Bożego Narodzenia przeżyte z dala od domu, w rozdarciu, w najwyższym niepokoju o bliskich i o losy wydarzeń rozgrywających się w kraju – i utwór, w którym muzykę nacechowaną najwyższym wzburzeniem i krańcowym niepokojem – przerywa nagle ciche echo domowej kolędy.
Znowu muzyka nagle cichnie w oczekiwaniu i zostajemy objęci niepowtarzalną i niezapomnianą aurą kolędy – jak głosem z innego świata. Kolędowa kołysanka, Lulajże Jezuniu, została siłą wspomnienia przywołana w głębokiej ciszy i wyśpiewana z najwyższą prostotą, w świetlistym H–dur, akompaniowana dyskretnym ostinato, utrwalającym spokój wigilijnej nocy.
Scherzo – wyróżnione kolędową kołysanką – zostało dedykowane osobie nieprzypadkowej i w nieprzypadkowym momencie. Przyjacielski gest Chopina dotyczył Thomasa Albrechta, attaché przy poselstwie saskim w Paryżu. Jego postać będzie się przez życiorys Chopina przewijać do końca, po Place Vendôme. W chwili zaś, o której mowa, Chopin występuje w roli szczególnej: pełni funkcję ojca chrzestnego córeczki Albrechta, Teresy.
Autor: Mieczysław Tomaszewski
Cykl audycji „Fryderyka Chopina Dzieła Wszystkie”
Polskie Radio IIŹródło: http://pl.chopin.nifc.pl/chopin/composition/detail/id/65
Scherzo jako forma to utwór żartobliwy. Chopin nadał jednak inne znaczenie scherzom pisanym przez siebie. Pisząc Scherzo h‑moll przeżywał tragiczne momenty, tęsknił za utraconym krajem i domem rodzinnym, wtedy po raz pierwszy spędził święta z dala od domu. Chopin w środkowej, lirycznej części tego utworu użył, jako tematu, melodii kolędy Lulajże, Jezuniu, której tradycje sięgają do czternastowiecznego zwyczaju kołysania figurki dzieciątka Jezus. Za czasów Chopina stała się kolędą domową, tzn. śpiewaną podczas wieczoru wigilijnego w polskich domach.
Przed Tobą kolęda z końca XVIII wieku, która jest powszechnie znana w całej Polsce. Jest to kolęda napisana w rytmie polskiego tańca narodowego, polonezapoloneza. Kolędę napisał prawdopodobnie Franciszek KarpińskiFranciszek Karpiński. Wg innych źródeł jest ona wykonywana na melodię poloneza koronacyjnego z czasów Stefana Batorego. Ta kolęda to Bóg się rodzi. Tekst pieśni powstał na zamówienie księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Piąta strofa, rozpoczynająca się słowami „Podnieś rękę, Boże Dziecię, błogosław Ojczyznę miłą”, nadaje pieśni szczególnego charakteru narodowego, aktualnego po dzień dzisiejszy. W czasach dla Polski trudnych zwrotka ta nabierała szczególnego znaczenia.
Tematykę kolędową możemy odnaleźć również w twórczości kompozytorów muzyki współczesnej, m.in. Witolda LutosławskiegoWitolda Lutosławskiego. Tuż po II wojnie światowej kompozytor opracował 20 polskich kolęd na głos i fortepian. Czerpał z czterech XIX‑wiecznych zbiorów: Pastorałek i kolęd z melodyjami i Śpiewnika kościelnego Mioduszewskiego, a także „Lubelskiego” i „Łęczyckiego” KolbergaKolberga. Lutosławski zaaranżował m.in. znane do dziś kolędy: Anioł pasterzom mówił, Bóg się rodzi, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Jezus malusieńki, Lulajże Jezuniu, Przybieżeli do Betlejem pasterze, W żłobie leży. Kolędom tym Lutosławski nadał swój indywidualny styl.
Zbigniew PreisnerZbigniew Preisner to uznany w świecie polski kompozytor muzyki filmowej oraz teatralnej. Jest członkiem Francuskiej Akademii Sztuki i Techniki Filmowej. W 1999 roku kompozytor wydał album pod znamiennym tytułem Moje Kolędy na Koniec Wieku. Popularność tych kolęd nie osłabła, mimo upływu czasu. Wartością tych utworów jest nie tylko muzyka, ale również ponadczasowe teksty dotyczące egzystencji człowieka.
Posłuchaj Kolędy dla nieobecnych. Zwróć uwagę na głęboki przekaz dotyczący przemijania ludzkiego życia. Pomoże Ci w tym tekst kolędy.
Kolęda dla nieobecnych
Muzyka Zbigniew Preisner
Tekst Szymon Mucha
A nadzieja znów wstąpi w nas.
Nieobecnych pojawią się cienie.
Uwierzymy kolejny raz,
W jeszcze jedno Boże Narodzenie.
I choć przygasł świąteczny gwar,
Bo zabrakło znów czyjegoś głosu,
Przyjdź tu do nas i z nami trwaj,
Wbrew tak zwanej ironii losu.Daj nam wiarę, że to ma sens.
Że nie trzeba żałować przyjaciół.
Że gdziekolwiek są - dobrze im jest,
Bo są z nami choć w innej postaci.
I przekonaj, że tak ma być,
Że po głosach tych wciąż drży powietrze.
Że odeszli po to by żyć,
I tym razem będą żyć wieczniePrzyjdź na świat, by wyrównać rachunki strat,
Żeby zająć wśród nas puste miejsce przy stole.
Jeszcze raz pozwól cieszyć się dzieckiem w nas,
I zapomnieć, że są puste miejsca przy stole.A nadzieja znów wstąpi w nas.
Nieobecnych pojawią się cienie.
Uwierzymy…
Niezwykle interesujący projekt zrealizowali w 2018 roku Barbara Kinga Majewska i Marcin Masecki – uczeń Krzysztofa Pendereckiego, nagrali polskie kolędy po arabsku w dialekcie, którym mówi się w Aleppo, mieście w Syrii objętym wojną. Radosne oryginalnie polskie kolędy zaaranżowali w skali molowej, oddającej smutek, przerażenie wojną i ludzkim nieszczęściem.
Repertuar polskich kolęd jest wyjątkowo obfity i różnorodny. Podczas jednej lekcji nie sposób nawet wspomnieć o najbardziej popularnych. Artystycznego wykonania kolęd podejmuje się wielu muzyków różnych gatunków i stylów muzycznych, począwszy od muzyki rozrywkowej, zespołów pieśni i tańca (Mazowsze, Śląsk), jazzmenów, po wykonawców muzyki klasycznej.
W literaturze występuje również wiele kolęd pisanych przez duchownych i poetów. W żłobie leży napisał kontrreformator ksiądz Piotr Skarga, nadworny kaznodzieja dworu Wazów, a słowa do kolędy Mizerna cicha napisał Teofil Lenartowicz, poeta epoki romantyzmu. Wiele kolęd pisano również na potrzeby polskich filmów, a w czasach dla Polski trudnych, na melodie kolęd układano nowe teksty dotyczące bieżących wydarzeń.
Sprawdź swoją wiedzę
Wskaż zdanie prawdziwe.
- Kolędy to pieśni religijne śpiewane w czasie Świąt Bożego Narodzenia związane z tematyką narodzin Jezusa Chrystusa.
- Kolędy to pieśni pasterskie, ludowe, luźno związane z tematyką Świąt Bożego Narodzenia. W ich treści występują często opisy obrzędów i zwyczajów związanych z obchodzeniem świąt na wsi polskiej.
Podaj imię i nazwisko polskiego kompozytora muzyki filmowej, który skomponował muzykę do albumu Moje Kolędy na Koniec Wieku.
..................................
Wskaż okres w roku kościelnym, podczas którego śpiewa się kolędy:
- Boże Narodzenie
- Wielkanoc
- Adwent
- Wielki Post
Wskaż tytuł kolędy, w której cytowane są słowa z Ewangelii św. Jana „A Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami”.
- Bóg się rodzi
- Gdy się Chrystus rodzi
- Wśród nocnej ciszy
- Anioł pasterzom mówił
Wskaż autora 20 polskich kolęd na głos i fortepian:
- Witold Lutosławski
- Zbigniew Preisner
- Fryderyk Chopin
- Michał Mioduszewski
Wskaż tytuł najstarszej kolędy polskiej?
- Zdrow bądź, krolu anjelski
- Anioł Pasterzom mówił
- A wczora z wieczora
- Nużeśmy chrześcijanie
Słownik pojęć
taki jak Anhelii (w poemacie Słowackiego), mający cechy Anhellego: anheliczne usposobienie. Imię Anhelii wskazuje na jego anielskość, czystość, bezgrzeszność.
ur. przed lub 17 XII 1770 (data chrztu), Bonn, zm. 26 III 1827, Wiedeń, kompozytor niemiecki.
ur. 1 III (22 II?) 1810, Żelazowa Wola, zm. 17 X 1849, Paryż, najwybitniejszy kompozytor polski, słynny pianista, współtwórca europejskiego romantyzmu.
system organizacji materiału dźwiękowego w muzyce europejskiej, panujący od około połowy XVII do początku XX w., zwany też systemem funkcyjnym, systemem tonalnym lub tonalnością dur‑moll.
[wł. forte ‘mocno’, piano ‘cicho’] - instrument muzyczny z grupy chordofonów uderzanych.
ur. 4 X 1741, Hołosków (Pokucie), zm. 16 IX 1825, Chorowszczyzna (pow. wołkowyski), poeta.
ur. 22 II 1814, Przysucha, zm. 3 VI 1890, Kraków, syn Juliusza Krzysztofa, folklorysta, etnograf, muzyk i kompozytor.
ur. 25 I 1913, Warszawa, zm. 7 II 1994, tamże, kompozytor, jeden z najwybitniejszych twórców muzyki polskiej w XX w..
[fr.], polski taniec kołowy lub korowodowy, trójmiarowy (w metrum 3/4), o umiarkowanym tempie i charakterystycznej formule rytmicznej: ósemka, 2 szesnastki i 4 ósemki oraz w kadencji (tzw. słabej lub żeńskiej, tzn. z zakończeniem wypadającym na słabą część taktu): 4 szesnastki i 2 ćwierćnuty.
ur. 20 V 1955, Bielsko‑Biała, kompozytor.
ur. 8 VI 1810, Zwickau (Saksonia), zm. 29 VII 1856, Endenich k. Bonn, niemiecki kompozytor i pianista, jeden z głównych przedstawicieli romantyzmu w muzyce.
Definicje słownikowe opracowano na podstawie: https://encyklopedia.pwn.pl/
Biblioteka muzyczna
Bibliografia
red. Andrzej Chodkowski, Encyklopedia muzyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Antoni Czyż, Pamiętnik literacki 87/1, 1996.
Jarosław Iwaszkiewicz, Chopin, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1987.
red. Mieczysław Szymczak, Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1979.
Kazimierz Wierzyński, Życie Chopina, Krajowa Agencja Wydawnicza, Białystok 1990.