Kompozycja i kolor - neoplastycyzm Mondriana i działalność artystów z grupy De Stijl
Ważne daty
1872 – 1944 - daty życia Pieta Mondriana
1911 – 1914 - pobyt Mondriana w Paryżu i zafascynowanie kubizmem
1917 - założenie grupy De Stijl
1918 - Gerrit Rietveld tworzy Czerwono‑niebieskie krzesło
1924 - Mondrian odchodzi z De Stijl
1930 - Mondrian tworzy Kompozycję z żółtym, czerwonym i niebieskim
1940 – 1944 - pobyt Mondriana w Nowym Jorku
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
g) sztuki 1 połowy XX wieku (fowizm, ekspresjonizm, kubizm, futuryzm, formizm, koloryzm, abstrakcjonizm geometryczny i niegeometryczny, dadaizm, surrealizm, konstruktywizm, École de Paris, styl art déco,
2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
6. definiuje pojęcie „abstrakcja” i przytacza przykłady dzieł abstrakcyjnych;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
4. rozróżnia techniki sztuk plastycznych, jak:
a) w malarstwie: enkaustyka, mozaika, witraż, fresk, tempera, malarstwo olejne, pastel, malarstwo akwarelowe, akrylowe,
b) w grafice: techniki druku wypukłego (drzeworyt, linoryt), techniki druku wklęsłego (miedzioryt, akwaforta, akwatinta), techniki druku płaskiego (litografia, sitodruk‑serigrafia),
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
wymieniać główne założenia neoplastycyzmu;
rozróżniać cechy stylistyczne malarstwa Pieta Mondriana i artystów związanych z grupą De Stijl;
analizować dzieła z nurtu abstrakcji geometrycznej.
Wczesne prace Pieta Mondriana – droga od realizmu do abstrakcji
Piet Mondrian urodził się w holenderskiej miejscowości Amersfoort dnia 7 marca 1872 roku. Naukę malarstwa rozpoczął w roku 1892 w amsterdamskiej Akademii Sztuk Pięknych. W początkowym okresie jego twórczość była wypadkową różnych stylów w sztuce od impresjonizmu przez postimpresjonizm po fowizm. Poszukiwał wówczas swojego własnego stylu, malując głównie realistyczne lub impresjonistyczne pejzaże. Przykładem wczesnego dzieła Holendra jest Wierzbowy gaj, kompozycja utrzymana w ciemnej, oliwkowo‑brązowej kolorystyce. Farba nakładana jest grubymi impastamiimpastami, co zdradza postimpresjonistyczne inspiracje.
Jednym z dzieł przełomowych dla drogi artystycznej Mondriana było Drzewo czerwone, znane tez pod tytułem Wieczór, powstałe na przestrzeni lat 1908‑1910.
W 1911 roku artysta – od pewnego czasu zafascynowany sztuką Pabla Picassa i Georges’a Braque’a – przeprowadził się do Paryża, gdzie rozwijał swoją fascynację kubizmem. Stopniowo jego twórczość zmierzała coraz bardziej w stronę abstrakcjiabstrakcji. W Drzewie szarym porzucił on już jakikolwiek związek z realizmem: to linia i kolor oddziałują na widza, a kształt drzewa został tylko ogólnie zarysowany, sprowadzony do esencji. Obraz charakteryzuje się monochromatycznąmonochromatyczną paletą barwną ograniczoną do odcieni szarości. Pierwszy plan i tło wzajemnie się przenikają, mieszają, a olejna farba nakładana jest grubymi warstwami. Dalszą dekonstrukcję przedmiotu wynikająca z eksperymentów kubistycznych Mondriana zobrazować można kolejnym płótnem przedstawiającym drzewo i zatytułowanym Tableau nr 2/Kompozycja nr VII z roku 1912.
Grupa De Stijl i jej założenia artystyczne
W momencie wybuchu I wojny światowej Mondrian przebywał okresowo w Holandii, co uniemożliwiło mu powrót do Paryża. W odizolowaniu od reszty Europy holenderscy artyści zainteresowani poszukiwaniami nowych form wyrazu zgrupowali się wówczas wokół malarza i pisarza Theo van Doesburga. W 1917 roku założyli grupę De Stijl (Styl); w szczycie popularności liczyła ona około 100 członków. Wydawali oni pismo o takiej samej nazwie, w którym publikowali manifesty artystyczne i przedstawiali swoje poglądy na sztukę. Jednym z głównych teoretyków nurtu był Piet Mondrian, autor traktatu Neoplastycyzm w malarstwie, od którego zaczerpnięto nazwę dla całego kierunku artystycznego. W ramach nurtu postulowano poszukiwanie równowagi dwóch przeciwieństw, co uzyskiwano w sztuce za pomocą zestawienia pionu i poziomu, tworząc kąt prosty oraz odrzucając symetrię. Zakładano ograniczenie palety barwnej do trzech kolorów podstawowychkolorów podstawowych: czerwonego, żółtego i niebieskiego, oraz trzech kolorów neutralnych: białego, szarego i czarnego.
Pozamalarskie działania w De Stijl
Członkami De Stijl byli nie tylko malarze. Przykładem zastosowania postulatów grupy we wzornictwie jest Czerwono‑niebieskie krzesło, zaprojektowane przez architekta Gerrita Rietvelda (1888‑1964) w 1918 roku. Zaplanowane zostało z myślą o wprowadzeniu na rynek masowy, stąd jego twórca skupił się na prostocie konstrukcji i wykorzystał standardowej wielkości deski, powszechnie wówczas dostępne. Początkowo krzesło było wykonane z surowego, niepomalowanego drewna, charakterystyczne dla de Stijl barwy: trzy kolory podstawowe i czerń, zostały dodane dopiero na początku lat dwudziestych, gdy architekt należał już do ugrupowania. Rietveld widział w projektowaniu mebli wyższy cel, niż jedynie wygodę użytkownika: chciał zapewnić mu także dobre samopoczucie i komfort duszy.
W Czerwono‑niebieskim krześle zaobserwować można interakcje przestrzenną horyzontalnych i wertykalnych planów, co charakterystyczne było także dla architektury projektowanej przez Rietvelda. Najpełniej idee De Stijl zastosował on w domu Pani Schröder w Utrechcie wybudowanym w 1924 roku. Budynek skonstruowany został z prostych, prostokątnych płaszczyzn w oparciu o eksponowanie kątów prostych. Jedyne przełamanie dominujących bieli i szarości stanowią czarne obramowania okien i pomalowane na podstawowe kolory detale. Wnętrze również utrzymane było w tej samej stylistyce, dodatkowo zaaranżowane zostało ono jako otwarta przestrzeń, którą można dostosowywać do swoich potrzeb przez przesuwanie parawanowych ścianek. Minimalistyczny dom Rietvelda jest jedną z ikon architektury modernistycznej.
Rozłam w De Stijl i samodzielne poszukiwania liderów grupy
Po kilku latach wspólnych działań w De Stijl coraz wyraźniej dochodziły do głosu różnice na tle artystycznym. Theo van Doesburg zaczął głosić pogląd, że to linia diagonalna jest najważniejsza. Mondrian uznał to za zdradę fundamentalnej zasady neoplastycyzmu, postulującej opieranie kompozycji na statycznym bezruchu osiąganym przez grę pionów i poziomów, więc w efekcie opuścił grupę w 1924 roku. Ówczesne dzieła van Doesburga, które sam określił mianem elementarnych, rzeczywiście cechowały się większą dynamiką.
Mondrian w dalszym ciągu tworzył obrazy zgodnie z wypracowanymi wcześniej regułami. Podczas II wojny światowej wyemigrował do Nowego Jorku, a jego działalność znacząco wpłynęła na rozwój abstrakcji geometrycznej w Ameryce Północnej.
Artysta zachwycony był architekturą Manhattanu, a także muzyką jazzową, zwłaszcza boogie‑woogie. W dynamicznej, synkopowanej rytmice i improwizacyjnej estetyce odnalazł nowe źródło inspiracji. Obraz Broadway Boogie Woogie namalowany w latach 1942‑1943 był jednym z ostatnich jakie wykonał. Mondrian zastąpił grubą czarną kreskę dominującą w jego płótnach kolorowymi liniami z dominacją żółtego ozdobionego białymi, niebieskimi i czerwonymi kwadratami. Pulsująca rytmika dzieła przywodzi na myśl regularny układ ulic Manhattanu, nieustanny ruch na ulicach oraz rytmikę jazzowych utworów. Uwagi te odnoszą się także do ostatniego, nieukończonego dzieła Mondriana zatytułowanego Victory Boogie Woogie, a malowanego tuż przed śmiercią w 1944 roku.
Zadania
Wybierz określenia trafnie opisujące kompozycję obrazu Kontr-kompozycja VI autorstwa Theo van Doesburga.
- Otwarta
- Statyczna
- Dynamiczna
- Horyzontalna
- Wertykalna
- Diagonalna
- Zamknięta
Wskaż, w którym holenderskim mieście znajduje się Dom Pani Schröder.
- Amsterdam
- Haga
- Utrecht
Wskaż rodzaj barw charakterystyczny dla dzieł neoplastycznych.
- podstawowe i neutralne
- monochromatyczne
- ciepłe
Uzupełnij tekst określając kolorystykę obrazu Pieta Mondriana „Drzewo szare”.
Gama barwna jest .............
Kolory są .............
Dominantę barwną stanowi kolor .............
Które z wymienionych cech charakteryzują dom Pani Schröder?
- Budynek nie ma wyróżniającej się fasady.
- Bryła budowli jest asymetryczna.
- Budynek nakryty jest dachem jednospadowym.
- Bryła składa się z trzech kondygnacji.
- Dekoracja pozbawiona jest ornamentyki.
Dokonaj analizy obrazu Pieta Mondriana Kompozycja z żółtym, czerwonym i niebieskim w oparciu o wskazane poniżej kryteria.
Kompozycja i relacje przestrzenne.
Kolorystyka.
Sposób obrazowania i środki malarskie.
Omów działalność artystów z grupy De Stijl.
Słownik pojęć
sztuka oderwana od konkretnego świata przedmiotów; posługuje się linią, plamą barwną oraz bryłą jako materiałem twórczym, organizowanym przez wyobraźnię. Dzieło abstrakcyjne nie ukazuje niczego z rzeczy materialnych – samo natomiast jest konkretem.
śmiałe nałożenie gęstej farby olejnej lub akrylowej grubą warstwą na powierzchnię obrazu. Wzbogaca fakturę malowidła, pozwala uzyskać charakterystyczne efekty światła.
(zasadnicze) barwy występujące w analizie spektralnej promienia świetlnego: fioletowa, niebieska, zielona, żółta, pomarańczowa, czerwona. We wrażeniu zmysłowym są odbierane jako niezłożone. Malarze jednak kolorami zasadniczymi zwykli nazywać tylko trzy kolory: czerwień, żółcień i błękit, ponieważ mieszając farby uzyskują z nich barwy pochodne.
zastosowanie wąskiej gamy barwnej, opartej na tonach bliskich sobie.
Źródło:
K. Zwolińska, Z. Malicki, Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1990
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
H. H. C. Jaffé, Mondrian und De Stijl, Köln 1967
P. Overy, De Stijl, Warszawa 1979
https://www.guggenheim.org/artwork/3007
https://www.tate.org.uk/art/artworks/doesburg‑counter‑composition‑vi‑t03374
https://www.tate.org.uk/art/artworks/mondrian‑composition‑b-no‑ii‑with‑red‑t07560