Ważne daty

Konotacje w muzyce

Jak pewnie wiecie, konotacjaKonotacjakonotacja – zgodnie ze Słownikiem języka polskiego, to: dodatkowe, niedefinicyjne treści kojarzone z wyrazem przez użytkowników danego języka. Konotacje są więc różnorodnymi skojarzeniami niezwiązanymi bezpośrednio ze znaczeniem danego słowa.

W utworze muzycznym konotacje to nawiązania (bardziej lub mniej wyraźne) do innej kompozycji bądź do nietypowego dla danego twórcy, często minionego, stylu muzycznego. Takie nawiązania nie są celem samym w sobie, lecz służą wzbudzeniu określonych skojarzeń (z osobą kompozytora, stylu czy epoki, której dotyczą).

Konotacje w muzyce często opierają się na odniesieniach do kompozycji i stylów epok wcześniejszych. W poniższej prezentacji przedstawione zostały konotacje między dziełami muzycznymi dawnymi a współczesnymi. Na potrzeby wykładu za dzieła dawne uznano kompozycje z epoki średniowiecza, renesansu, baroku i klasycyzmu, zaś za dzieła współczesne – kompozycje z XIX, XX i XXI w.

Wśród rozmaitych rodzajów konotacji muzycznych możemy wyróżnić aluzję, cytat, parafrazę, stylizację i dekonstrukcjęDekonstrukcjadekonstrukcję. Za chwilę przyjrzymy się szczegółowo każdemu z nich.

Kategoria aluzji

RQLupKF4UJBTv1

Ilustracja przedstawia obraz „Bitwa pod Borodino” autorstwa Nikolai Samokish. Artysta przedstawiał malarstwo bitewne opisujące sceny z życia wojskowego i wojny kampanii wojskowych z okresu bitwy, która została stoczona w dniach 5–7 września 1812 roku pod Borodino.

Aluzja muzyczna to w pełni świadome wprowadzenie przez kompozytora w swoim utworze krótkiego fragmentu innego utworu w ściśle określonym celu. Aluzje operują motywem o minimalnej liczbie dźwięków, nierzadko zawoalowanym, ukrytym lub delikatnie przeobrażonym. Stanowią one rodzaj gry kompozytora ze słuchaczem, zagadkę do rozwiązania.

Wśród licznych kompozycji będących przykładem zastosowania aluzji muzycznych uwagę zwraca uwerturaUwerturauwertura Rok 1812 Piotra Czajkowskiego. Utwór powstał w 1880 r. z okazji poświęcenia cerkwi Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, wybudowanej w podziękowaniu za zwycięstwo Rosji nad wojskami francuskimi pod Borodino we wspomnianym 1812 r. Kompozycja jest dziełem programowymMuzyka programowaprogramowym, ilustrującym muzycznie wydarzenia z tamtych lat – najazd Francuzów pod wodzą Napoleona Bonaparte na Rosję, zwycięską dla nich bitwę pod Borodino i zdobycie Moskwy oraz powrót zdziesiątkowanych wojsk napoleońskich do Francji. Aluzje muzyczne nasuwają skojarzenia z dwiema wrogimi armiami. Pojawiające się motywy hymnu narodowego Francji (powstałej w XVIII w. Marsylianki) symbolizują przepełniony pewnością siebie i pragnieniem zwycięstwa marsz Napoleona, zaś siły rosyjskie utożsamiane są z prawosławną pieśnią Boże, zbaw swój lud. Szczególnie interesującym zabiegiem kompozytora jest wykorzystanie w utworze jako instrumentów autentycznych armatnich dział, co miało na celu jeszcze dokładniejsze zobrazowanie pola bitwy.

Za chwilę wysłuchamy hymnu narodowego Francji, zaś później – fragmentu uwertury Rok 1812 Piotra Czajkowskiego. Zwróćmy uwagę na charakter pojawiających się aluzji muzycznych. Po zakończeniu odtwarzania wymieńmy się spostrzeżeniami.

Kategoria cytatu

R1ABwpJV09CzR1

Ilustracja przedstawia obraz „Sąd Ostateczny” autorstwa Hansa Memlinga. Tryptyk malarza niderlandzkiego stworzony między 1467 a 1471 rokiem. Centralny panel przedstawia Chrystusa ukazanego na złotym tle, zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. Otacza go dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną. Trzej kolejni aniołowie, ukazani nieco niżej, oraz czwarty dmą w trąby Apokalipsy. Wielka postać odziana w zbroję to św. Archanioł Michał, stojący pośród rozległej równiny i oddzielający dusze błogosławione od potępionych przy użyciu wagi i pastorału. Prawe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Św. Piotr – z kluczem w dłoni – wita dusze sprawiedliwych na kryształowych schodach prowadzących ku niebiosom. Na zewnętrznej stronie skrzydeł umieszczone są postacie donatorów: Angelo di Jacopo Tani i jego żona Katarzyna z Tanaglich oraz Madonna z Dzieciątkiem i Michał Archanioł walczący z diabłem.

Cytat w muzyce to świadome przytoczenie przez kompozytora fragmentu innego własnego utworu bądź utworu innego kompozytora. Zabieg ten musi zostać uczyniony w sposób jawny, ułatwiający słuchaczowi identyfikację cytatu oraz zrozumienie sensu jego przytoczenia. Cytat ma za zadanie wywołać odpowiednie skojarzenia natury ideowej, symbolicznej czy patriotycznej.

Operowanie cytatami muzycznymi to zjawisko powszechne w dziejach muzyki. Jednym z najchętniej cytowanych fragmentów w historii muzyki jest średniowieczna sekwencjaSekwencjasekwencja Dies irae, przedstawiająca grozę i majestat Boga w czasie dnia Sądu Ostatecznego.

Cytat z Dies irae znajdziemy m. in. w finale Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza. Symfonia fantastyczna (podtytuł: Epizod z życia artysty) z 1830 r. to pierwsza romantyczna symfonia programowa. Przedstawia ona miłosną obsesję na punkcie ukochanej, zwieńczoną wizją własnej egzekucji i sabatu czarownic. Symfonia składa się z pięciu ogniw: 1. Marzenia, namiętności, 2. Bal, 3. Wśród pól, 4. Marsz na miejsce stracenia, 5. Sabat czarownic. Nowatorskim pomysłem Berlioza jest wprowadzenie we wszystkich częściach tematu muzycznegoTemat muzycznytematu muzycznego przedstawiającego ukochaną. Temat ten przeobrażany zostaje zgodnie ze scenariuszem dzieła; w finale w groteskowy sposób ukazuje ukochaną jako jedną z czarownic. To właśnie w tej części, podczas sabatu czarownic, wprowadzony zostaje motyw średniowiecznej sekwencji nasuwający skojarzenie, że zbliża się dzień sądu dla głównego bohatera.

Cytaty z Dies irae odnajdziemy także w takich kompozycjach z XIX i XX w., jak Tańce śmierci na fortepian i orkiestrę Franciszka Liszta, Rapsodia na temat Paganiniego Sergiusza Rachmaninowa czy opera Diabły z Loudun Krzysztofa Pendereckiego.
Za chwilę wysłuchamy średniowiecznej sekwencji Dies irae, zaś później – fragmentu ostatniej części Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza. Zwróćcie uwagę na pojawiający się w symfonii cytat muzyczny i jego przeobrażenia. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Kategoria parafrazy

R1Z0QxCrWEcvX1

Ilustracje przedstawiają karykaturę Niccolego Paganiniego, który gra na skrzypcach swoje „Kaprysy”. Na ośmiu pierwszych ilustracjach został ukazany w różnych pozycjach podczas gry. Od dziewiątej grafiki artysta przestał grać, przeciera czoło i przewraca się.

Kategoria parafrazy wiąże się z przekomponowaniem większej części lub całości kompozycji innego twórcy. Kompozytorzy parafrazują głównie najbardziej znane utwory muzyczne, by słuchacz nie miał kłopotów z odczytaniem tego zabiegu. Bardzo często opatrują też dzieło odpowiednim tytułem, odwołującym się do oryginału.

Przykładem muzycznej parafrazy są Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany Witolda Lutosławskiego z 1941 r., odnoszące się do najsłynniejszego z kaprysów włoskiego wirtuoza skrzypiec – 24 kaprysuKapryskaprysu a‑moll na skrzypce solo z op. 1. Jak pamiętacie, wariacjeWariacjawariacje to forma muzyczna, której istotą jest temat i jego różnorodne przekształcenia (melodyczne, harmoniczne, metrorytmiczne, fakturalne, dynamiczne, artykulacyjne itp.). W dziejach muzyki kompozytorzy niejednokrotnie przejmowali (na zasadzie cytatu) krótki odcinek muzyczny od innego twórcy i czynili z niego temat swoich wariacji (opracowując go i przekształcając zgodnie z własną koncepcją). Lutosławski w Wariacjach na temat Paganiniego nie wprowadza jednak swoich wersji tematu włoskiego skrzypka, lecz cały jego utwór przekomponowuje, wzbogacając pod względem harmoniki i faktury.

Za chwilę wysłuchamy fragmentu 24 kaprysu a‑moll na skrzypce solo Niccola Paganiniego, a później parafrazy utworu dokonanej przez Witolda Lutosławskiego – Wariacji na temat Paganiniego na dwa fortepiany. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Kategoria stylizacji

RRL8O8qwXbINJ1

Ilustracja przedstawia obraz „Kwartet smyczkowy Josepha Haydna” nieznanego autorstwa z przed 1790 roku. Joseph Haydn prowadzi próbę kwartetu smyczkowego. Na pierwszym planie widzimy czterech mężczyzn grających na instrumentach smyczkowych.

Stylizacja muzyczna to celowe wprowadzenie do wypowiedzi istotnych właściwości innego, obcego stylu. Aby zabieg ten był czytelny muszą mu zostać poddane najważniejsze cechy utworu (zawartość tematyczna, struktura, środki wyrazowe, konglomerat elementów dzieła muzycznego). Poprzez stylizację kompozytor stara się przenieść słuchacza w sferę tego, co pochodzi z innego stylu i pragnie, by odczytał on we właściwy sposób jego intencje twórcze. Stylizacja jest tym bardziej wyrazista, im większy jest kontrast między idiomem twórcy a idiomem obcym, przywoływanym.

Jednym z dość licznych przykładów stylizacji w dziejach muzyki jest I symfonia D‑dur Klasyczna op. 25 Sergiusza Prokofiewa. Zgodnie z definicją zabieg stylizacji nie odnosi się do konkretnego utworu z epoki klasycyzmu, a zbliża się do stylistyki okresu, zwłaszcza do szeroko rozumianego idiomu twórczości Józefa Haydna. Symfonia Prokofiewa wyzyskuje więc cechy przypisane muzyce najstarszego z klasyków wiedeńskich, jak symetria i przejrzystość konstrukcji, wykorzystanie modelu formy sonatowej, oparcie materiału muzycznego na skalach systemu dur‑moll, faktura homofoniczna, nadrzędność homofonicznego tematu muzycznego oraz równowaga formy i treści dzieła. Cechy muzyki osiemnastowiecznej zaskakują u kompozytora działającego w wieku XX tym bardziej, iż znaczna część jego twórczości związana była z bruityzmemBruityzmbruityzmem – stylem inspirowanym osiągnięciami przemysłu i techniki, cechującym się dynamizmem, energetyzmem i ostrością brzmienia.

Za chwilę wysłuchacie początkowego fragmentu pierwszej części Symfonii Klasycznej Sergiusza Prokofiewa. Najpierw odtworzone zostaną jednak kompozycje stanowiące przykład idiomu właściwemu Prokofiewowi (fragment pierwszej części Suity scytyjskiej na wielką orkiestrę symfoniczną op. 20 z 1915 r.) i Haydnowi (fragment finału 94 symfonii G‑dur Niespodzianka z 1791 r.). Wymieńmy się spostrzeżeniami po wysłuchaniu przykładów.

Kategoria dekonstrukcji

Dekonstrukcja to nurt filozoficzny zapoczątkowany przez Jacquesa Derridę w drugiej połowie XX w., odnoszący się do mnogości możliwych interpretacji tekstu, języka i wytworów kultury. Muzyczna dekonstrukcja wiąże się ze stylem określanym jako surkonwencjonalizmSurkonwencjonalizmsurkonwencjonalizm. Jest to swego rodzaju strategia kompozytorska polegająca na tworzeniu nowych dzieł z tradycyjnych, konwencjnalnych gestów dźwiękowych. Są one przejmowane lub tworzone przez kompozytora i stanowią materiał prekompozycyjny, podstawę do dekonstrukcji. W kompozycjach tego stylu toczy się nieustanna gra pomiędzy realnością muzycznej konwencji i surkonwencjonalnym efektem końcowym.

Pojęcie surkonwencjonalizmu związane jest przede wszystkim z twórczością Pawła Szymańskiego. Za chwilę wysłuchamy fragmentu pierwszego z jego Pięciu utworów na kwartet smyczkowy, powstałych w 1992 r. Zauważmy, w jaki sposób kompozytor odnosi się do autentycznych fragmentów utworów barokowych. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Podsumowanie

RaZyyieCe4JGS1

Zdjęcie przedstawia klawisze fortepianu. Fotografia jest czarno-biała.

Konotacje to różnorodne skojarzenia niezwiązane bezpośrednio ze znaczeniem danego słowa. Konotacje w muzyce to mniej lub bardziej wyraźne nawiązania do innej kompozycji bądź do nietypowego dla danego twórcy, często minionego, stylu muzycznego. Nie są one celem samym w sobie, lecz służą wzbudzeniu określonych skojarzeń (z osobą kompozytora, stylu czy epoki, której dotyczą). Do konotacji muzycznych zaliczyć należy aluzję, cytat, parafrazę, stylizację i dekonstrukcję.

Aluzja muzyczna to w pełni świadome wprowadzenie przez kompozytora krótkiego fragmentu innego utworu w ściśle określonym celu. Aluzje operują motywem o minimalnej liczbie dźwięków, nierzadko ukrytym lub delikatnie przeobrażonym. Tego typu konotacje odnajdziemy w uwerturze Rok 1812 Piotra Czajkowskiego, w której pojawiają się fragmenty hymnu narodowego Francji. Wprowadzenie go wiąże się z ideą dzieła i ma charakteryzować armię francuską podczas bitwy pod Borodino toczonej w tytułowym 1812 r.

Cytat w muzyce to świadome przytoczenie przez kompozytora fragmentu innego własnego utworu bądź utworu innego kompozytora w sposób jawny, ułatwiający słuchaczowi jego identyfikację i sens przytoczenia. Cytat ma za zadanie wywołać odpowiednie skojarzenia natury ideowej, symbolicznej czy patriotycznej. Jednym z najchętniej cytowanych fragmentów w historii muzyki jest średniowieczna sekwencja Dies irae, pojawiająca się m. in. w finale Symfonii fantastycznej Hectora Berlioza. Motyw sekwencji wprowadzony podczas sabatu czarownic nasuwa skojarzenia ze zbliżającym się dniem sądu.

Parafraza muzyczna wiąże się z przekomponowaniem większej części lub całości kompozycji innego twórcy. Kompozytorzy parafrazują głównie najbardziej znane utwory muzyczne, by słuchacz nie miał kłopotów z odczytaniem tego zabiegu. Bardzo często opatrują też dzieło odpowiednim tytułem odwołującym się do oryginału. Przykładem muzycznej parafrazy są Wariacje na temat Paganiniego na dwa fortepiany Witolda Lutosławskiego, odnoszące się do 24 kaprysu a‑moll włoskiego wirtuoza skrzypiec.

Stylizacja muzyczna to celowe wprowadzenie do kompozycji właściwości innego, obcego stylu. Jest ona tym bardziej wyrazista, im większy jest kontrast między idiomem twórcy a idiomem obcym, przywoływanym. Przykładem stylizacji jest I Symfonia D‑dur Klasyczna op. 25 Sergiusza Prokofiewa, odnosząca się do idiomu stylu klasycznego, związanego przede wszystkim z utworami Józefa Haydna. Symfonia ta zdecydowanie wyróżnia się na tle bruitystycznej twórczości rosyjskiego kompozytora.

Dekonstrukcja to nurt filozoficzny zapoczątkowany przez Jacquesa Derridę w drugiej połowie XX w., odnoszący się do mnogości możliwych interpretacji tekstu, języka i wytworów kultury. Muzyczna dekonstrukcja wiąże się ze stylem określanym jako surkonwencjonalizm – strategią kompozytorską polegającą na tworzeniu nowych dzieł z tradycyjnych, konwencjnalnych gestów dźwiękowych i ich późniejszego przełamania. W dziełach tego stylu toczy się nieustanna gra pomiędzy realnością muzycznej konwencji i surkonwencjonalnym efektem końcowym. Dekonstrukcję muzyczną zaobserwować można w Pięciu utworach na kwartet smyczkowy Pawła Szymańskiego.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

RQLupKF4UJBTv1

Ilustracja przedstawia obraz „Bitwa pod Borodino” autorstwa Nikolai Samokish. Artysta przedstawiał malarstwo bitewne opisujące sceny z życia wojskowego i wojny kampanii wojskowych z okresu bitwy, która została stoczona w dniach 5–7 września 1812 roku pod Borodino.

R1ABwpJV09CzR1

Ilustracja przedstawia obraz „Sąd Ostateczny” autorstwa Hansa Memlinga. Tryptyk malarza niderlandzkiego stworzony między 1467 a 1471 rokiem. Centralny panel przedstawia Chrystusa ukazanego na złotym tle, zasiadającego na tęczy, ze stopami spoczywającymi na złotej sferze. Otacza go dwunastu apostołów, Dziewica Maryja oraz Jan Chrzciciel. Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną. Trzej kolejni aniołowie, ukazani nieco niżej, oraz czwarty dmą w trąby Apokalipsy. Wielka postać odziana w zbroję to św. Archanioł Michał, stojący pośród rozległej równiny i oddzielający dusze błogosławione od potępionych przy użyciu wagi i pastorału. Prawe skrzydło tryptyku przedstawia dusze sprawiedliwych wstępujące do Królestwa Niebieskiego, gdzie wręczane są im szaty, które nosili za życia. Św. Piotr – z kluczem w dłoni – wita dusze sprawiedliwych na kryształowych schodach prowadzących ku niebiosom. Na zewnętrznej stronie skrzydeł umieszczone są postacie donatorów: Angelo di Jacopo Tani i jego żona Katarzyna z Tanaglich oraz Madonna z Dzieciątkiem i Michał Archanioł walczący z diabłem.

RRL8O8qwXbINJ1

Ilustracja przedstawia obraz „Kwartet smyczkowy Josepha Haydna” nieznanego autorstwa z przed 1790 roku. Joseph Haydn prowadzi próbę kwartetu smyczkowego. Na pierwszym planie widzimy czterech mężczyzn grających na instrumentach smyczkowych.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa 1996.

Danuta Gwizdalanka, Historia muzyki cz. I, PWM, Kraków 2005.

Danuta Gwizdalanka, Historia muzyki cz. II, PWM, Kraków 2006.

Danuta Gwizdalanka, Historia muzyki cz. III, PWM, Kraków 2009.

Danuta Gwizdalanka, Historia muzyki cz. IV, PWM, Kraków 2011.

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, PWM, Kraków 2007.