Kultura i mity – Narodziny świata. Zeus
Ważne daty
1575 - 1642 – Guido Reni - włoski malarz i grafik okresu wczesnego baroku
1598 - 1680 – Giovanni Lorenzo Bernini zw. Gianlorenzo - włoski rzeźbiarz i architekt; jeden z najwybitniejszych artystów baroku
1746 - 1828 – Francisco José de Goya y Lucientes - hiszpański malarz, grafik i rysownik okresu romantyzmu
1780 - 1867 – Jean‑Auguste‑Dominique Ingres - francuski malarz historyczny i portrecista
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej:
a) mity o powstaniu świata,
b) mity o bogach olimpijskich i pozostałych bóstwach panteonu greckiego.
przedstawiać mit o stworzeniu świata;
opowiadać dokładnie historię objęcia władzy przez Zeusa;
tłumaczyć na język polski fragment oryginalnego tekstu łacińskiego;
wyjaśniać jakie mają źródło i co oznaczają takie związki frazeologiczne jak: „pod egidą”, „róg obfitości” czy skrót „D.O.M.”„D.O.M.”.
Narodziny świata według Jana Parandowskiego
Na początku była wielka przestrzeń zwana Chaosem złożonym z ziemi, ognia, wody i powietrza.
Z niego wyłoniły się dwa potężne bóstwa: Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia.
Była to pierwsza para małżeńska, która dała początek wielkim rodom tytanów, cyklopów i sturękich. Ich dziećmi byli: Gigantowie (najstarszy Okeanos, a najmłodszy Kronos), Sturęcy (hekatonchejrowie) i Kiklopowie (cyklopi).
Choć większość tych postaci faktycznie była odrażająca, nie wolno nam zapominać, iż do tytanid należała na przykład Eos - bogini i uosobienie zorzy porannej, brzasku i świtu. To ona każdego świtu przemierzała niebo na lekkim rydwanie, zaprzężonym w parę białych lub różowych koni – Lamposa (Świecącego, Jasnego) i Faetona (Promiennego, Błyszczącego). Swą wędrówkę rozpoczynała (wynurzała się z fal Okeanosa) na Wschodzie (kraina północno wschodnia Grecji) i kończyła (zanurzała się w falach Okeanosa) na Zachodzie, po drugiej stronie widnokręgu. Otwierała „wrota dnia” (bramę nieba) przed wozem Heliosa, rozpraszała mroki nocy, zwiastowała światło dnia ludziom i bogom!
Tak czy owak, ojciec Uranos nienawidził swych dzieci, ponieważ w większości były szkaradne i okrutne, bał się ich, dlatego każde nowo narodzone strącał w bezdenną otchłań Tartaru, gdzie słychać było jęki i pokrzykiwania potępionych istot. Gaja z boleścią wsłuchiwała się w dobiegające z podziemi pełne cierpienia głosy swoich synów, postanowiła uknuć spisek przeciwko mężowi. Namówiła najmłodszego z synów - Kronosa, aby zaczaił się na ojca, okaleczył go i strącił z tronu.
Kronos tak uczynił i wkrótce zaczął rządzić światem. Podczas jego rządów powstawały: słońce, chmury, lasy, puszcze, zwierzęta, jeziora, rzeki, góry, kotliny, gwiazdy. Jego żoną była Rea.
Podobnie jak ojciec, Kronos obawiał się utraty władzy, dlatego swoich braci pozostawił w otchłaniach Tartaru, a każde swe narodzone dziecko połykał.
Kiedy urodził się Zeus, Rea, zamiast dziecka, dała swemu mężowi do połknięcia kamień.
Niemowlę natomiast wykąpała i oddała pod opiekę nimf górskich. Zeus był karmiony przez kozę Amalteę - z jej złamanego rogu powstał róg obfitościróg obfitości.
Stała się ona później jego wielką przyjaciółką. Kiedy podrósł, postanowił stoczyć walkę ze znienawidzonym ojcem. Namówił matkę, by dała Kronosowi środek na wymioty i w ten sposób z wnętrza okrutnego boga wyskoczyło połknięte potomstwo: Hades, Posejdon, Hera, Demeter i Hestia.
W dalszej kolejności Zeus walczył z Kronosem, a przed śmiercią uratowała go cudowna tarcza, wykonana ze skóry kozy Amaltei, zwana egidąegidą.
Podczas wojny Kronos zajął góry Otrys a Zeus wraz ze sprzymierzeńcami zajął Olimp. Zeus zwyciężył dzięki wydobytym z Tartaru sturękim i kiklopom, pokonał ojca wykutymi przez nich piorunami. Potem rządził wraz z rodzeństwem, ożenił się ze swoją siostrą Herą.
Dokonał także podziału władzy, sobie przydzielił niebo i ziemię wraz z Olimpem, Hadesowi podziemia, a Posejdonowi morza. Wkrótce jednak przeciwko Zeusowi wystąpili giganci, synowie ziemi, których ciała zakończone były splotami wężów.
Najstraszniejszy z nich był Tyfon, przeraził bogów tak bardzo, że uciekli do Egiptu i ukryli się pod postaciami różnych zwierząt. Jedynie Zeus pozostał aby walczyć, pokonał Tyfona żelaznym sierpem i złożył pod skałami Sycylii.
Zeus – czy naprawdę to on rządził na Olimpie?
Zeus (także Zeus, stgr. Ζεύς Zeús, nowogr. Δίας Días, łac. Iupiter, Iuppiter) – w mitologii greckiej najwyższy z bogów. Był szóstym dzieckiem Rei i Kronosa. Brat Hestii, Demeter, Hery (również jej mąż), Posejdona i Hadesa. Władca nieba i ziemi. Uosobienie najwyższej zasady rządzącej Wszechświatem. Władca wszystkich bogów i ludzi. Jego atrybutami były złote pioruny, orzeł i tarcza zwana egidą. Wychowały go nimfy górskie i koza Amalteja. Jego rzymskie imię to Jowisz.
Zeus w zależności od miejsc kultu uchodził za opiekuna praw, na tronie, ze Sprawiedliwością u stóp (przydomek: Horkios), opiekuna gościnności (Ksenios), opiekuna rodzin i zagród (Herkejos) oraz opiekuna narodu greckiego (Hellenios).
Jak wiemy Zeus jako niemowlę o mało co nie zginął z rąk własnego ojca – Kronosa, które pozostałe swoje dzieci pożarł.
Reja zrozpaczona z powodu utraty kolejnych dzieci, będąc po raz szósty w ciąży, uciekła na Kretę, gdzie w ukryciu, na górze o nazwie Ida lub Dikte, potajemnie urodziła Zeusa, ostatnie z dzieci z jej związku z Kronosem.
Zeus wychowywał się pilnie strzeżony przez nimfy i kuretów. Płacz małego Zeusa zagłuszały szczęki broni podczas wojennych tańców kuretów, czy muzyka nimf, które grały na harfie, a jego kołyska wisiała na drzewie, więc Kronos, szukający na ziemi, niebie i w morzu, nie mógł jej znaleźć. Poza pokarmem od żywicielki – kozy Almetei Zeus żywił się pokarmem od pszczół z góry Idy, które specjalnie dla niego wytwarzały miód. Orzeł przynosił mu co dzień kubek nektaru.
Po przejęciu władzy i pokonaniu własnego ojca w wojnie trwającej 10 lat, zasiadł na Olimpie jako Pan i Władca. A skoro o władzy mowa, to nie mogło zabraknąć i kobiet.
Zeus co i rusz związywał się z kolejnymi kobietami, których zapragnął. Do najważniejszych podbojów Zeusa zalicza się z pewnością małżeństwo z własną siostrą Herą. Wymieniamy ją jako pierwszą, pomimo że byłą trzecią jego żoną, jednak w mitologii została zapamiętana jako żona boga bogów. Według Hezjoda był to święty związek. Z tego związku zrodzili się: Hebe, Ejlejtyja, Hefajstos i Ares oraz według niektórych mitów także siostra bliźniaczka Aresa – Eris.
Związki z kobietami śmiertelnymi zaowocowały narodzinami bohaterek i bohaterów bez których nie mogłaby istnieć dalsza mitologia.
Z Ledą bowiem - królewna etolską i królową Sparty w niezwykłych okolicznościach Zeus spłodził dobrze nam wszystkim znaną Helenę Trojańską. Zeus pod postacią łabędzia zapłodnił Ledę, a Helena wykluła się z jaja.
Jednak nawet Zeus nie mógł mieć wszystkich kobiet. Słynąca z wielkiej urody boginka morska Tetyda nie została kochanką Zeusa z prozaicznego powodu. Samego Gromowładnego odstraszyła przepowiednia, która głosiła, że Tetyda wyda na świat syna potężniejszego od ojca.
Jego przygody z różnymi „ziemiankami” – na przykład z Semele czy Alkmeną powodowały gniew Hery, co doprowadzało do różnych tragicznych wydarzeń. Zeus, chcąc ukryć swoje miłosne przygody, bardzo często przybierał postacie zwierzęce – przywołanego już łabędzia, byka, gdy uwiódł Europę czy też orła uprowadzając Ganimedesa.
Pomimo tego Zeus wciąż pozostał bardzo kochliwy więc trudno jest wymienić wszystkie jego związki ze śmiertelnymi kobietami. Praktycznie nie było krainy w Starożytnej Grecji, która by się nie chwaliła, że ma eponima pochodzącego od Zeusa.
Głównym atrybutem Zeusa był piorun. Najczęściej przedstawiano go jako siedzącego na tronie z piorunem w ręku. Jego świętym drzewem był dąb, a zwierzęciem orzeł. Innym z atrybutów była wspomniana już powyżej tarcza zwana egidą.
Miejsca kultu Zeusa były Dodona, Olimpia czy Nemea. Oczywiście pamiętamy, że w mitologii rzymskiej Zeus identyfikowany jest z Jowiszem.
Poznawszy więc opowieść o Zeusie możemy postawić śmiałą tezę, że istniała taka moc, która jednak rządziła bogiem bogów. Tą mocą były strzały Amora, które co i rusz wpędzały Zeusa w coraz to nowe romanse.
Metamorfozy Owidiusza najważniejszym rzymskim źródłem mitologii greckiej i rzymskiej.
Metamorfozy (także Przemiany, łac. Metamorphoseon, Libri Quindecim) – złożony z piętnastu ksiąg poemat epicki, napisany przez rzymskiego poetę Owidiusza.
Przy pomocy wątków mitologii greckiej i rzymskiej przedstawia stworzenie i historię świata. Owidiusz opowiada lub wspomina 250 mitów zawierających motyw przemiany.
Dzieło to opowiada o powstaniu świata, zwierząt, roślin i ciał niebieskich.
Księgi I–V przedstawiają najstarsze mity – od chaosu przez potop, cztery wieki ludzkości, pożar świata do czasów tebańskich. Księgi VI–X obejmują mity dotyczące Herkulesa. Od księgi XI zaczynają się mity trojańskie, italskie i rzymskie.
Owidiusz wzorował się na pisarzach greckich: Kallimachu, Eratostenesie, Nikanderze z Kolofonu, Parteniosie z Nikai oraz rzymskich: Katullusie, Cynnie, Macerze.
Utwór miał na celu stworzenie oryginalnej, rzymskiej wersji kosmogonii i był tworzony pod mecenatem Oktawiana Augusta między 2 a 8 rokiem naszej ery.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film animowany pod tytułem: Narodziny świata. Zeus. Przedstawia historię powstania znanego nam świata, opis został wykonany na postawie publikacji Owidiusza pod tytułem Metamorphoses libri XV, Liber primus 5-28. Pierwsza scena prezentuję grupę czterech osób wykonującą skok na tle morza. Obok wyświetlany jest opis: 5 Aurea prima sata est aetas, quae vindice nullo, sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Poena metusque aberant, nec verba minantia fixo aere legebantur, nec supplex turba timebat iudicis ora sui, sed erant sine vindice tuti. Złoty wiek najpierw nastał. Nie z bojaźni kary, Lecz z własnej chęci człowiek cnoty strzegł i wiary. Kary, trwogi nie znano. W spiżowych tablicach Groźby praw, i wyroku na sędziego licach Lud nie czytał: bez sędziów byli bezpiecznemi. Druga scena przedstawia szyszkę na drzewie iglastym. Obok wyświetlony jest opis: 10 Nondum caesa suis, peregrinum ut viseret orbem, montibus in liquidas pinus descenderat undas, nullaque mortales praeter sua litora norant; nondum praecipites cingebant oppida fossae; non tuba directi, non aeris cornua flexi, 15 non galeae, non ensis erant: sine militis usu mollia securae peragebant otia gentes. Jeszcze sosna dla obcej odwiedzenia ziemi Nie zstąpiła do morza ze swych gór rodzinnych, A człowiek prócz ojczystego nie znał brzegów innych. Grodów nie otaczano spadzistymi wały, Proste trąby i surmy zagięte nie brzmiały; Hełmu, miecza nie było, i bez wojsk narody Używały w spokoju bezpiecznej swobody. Trzecia scena przedstawia dłonie człowieka, w których znajduje się zboże, owoce czereśni na gałęzi drzewa, biały owoc, oraz żołędzie. Obok wyświetlony jest opis: Ipsa quoque immunis rastroque intacta nec ullis saucia vomeribus per se debat omnia tellus, contentique cibis nullo cogente creatis 20 arbuteos fetus montanaque fraga legebant cornaque et in duris haerentia mora rubetis et quae deciderant patula Iovis arbore glandes. Jeszcze bronią nie tknięta, od pługa spokojna, Wszystko z siebie dawała ziemia w dary hojna. Przestając na pokarmie, zrodzonym bez pracy, Z drzew owoc, z gór poziomki zbierali wieśniacy, Tarnki i głóg, rosnący na krzakach ciernistych, I żołędzie, co spadły z dębów rozłożystych. Czwarta scena przedstawia widok na morze i wysokie klify, pole pełne czerwonych maków oraz na drzewo stojące nad jeziorem w czasie mgły. Obok wyświetlony jest opis: Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris mulcebant zephyri natos sine semine flores; 25 mox etiam fruges tellus inarata ferebat, nec renovatus ager gravidis canebat aristis; flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, flavaque de viridi stillabant ilice mella. Wiosna była wieczysta. Zefiry łagodne Rozwijały tchem ciepłym kwiaty samorodne. Zboża na nieoranej rodziły się ziemi I łan ugorny kłosy połyskał ciężkiemi. Hojną płynęły strugą i nektar, i mleko, I z dębu zielonego złote miody ciekną.
Zadania
Jakimi m.in. przydomkami, według greckiej mitologii, ze względu na zakres swojej „odpowiedzialności” nazywano boga bogów - Zeusa?
- Ksenios (Zeus opiekun gościnności)
- Herkejos (Zeus opiekun rodzin i zagród)
- Dionizos (Zeus opiekun rodzin i zagród)
Połącz w pary postaci mitologiczne:
rzymski Jowisz, Młody Zeus, Helena Trojańska, syn Zeusa, córka Eos
| Almatea | |
| Leda | |
| ojciec Kronos | |
| matka Gaja | |
| grecki Zeus |
Która para stanowiła pierwszą parę bóstw, które wyłoniły się z Chaosu?
- Uranos i Gaja
- Zeus i Hera
- Kronos i Reja
Podczas zajęć pojawiło się kilka związków frazeologicznych. Niektóre z nich funkcjonują w naszym języku do dziś. Sprawdź czy pamiętasz ich znaczenie. Połącz w pary słowo z odpowiadającą mu definicją.
akronim umieszczany na nagrobkach i kościołach chrześcijańskich oznacza: „Bogu Najlepszemu, Największemu”; Natomiast na innych nagrobkach znaczy: „dom wszystkich zmarłych”., ten napis jest wzorem dla D.O.M. Widniał on na świątyni Jowisza Kapitolińskiego w starożytnym Rzymie i znaczy: „Jowiszowi Najlepszemu, Największemu”., we współczesnym języku polskim funkcjonuje ten związek frazeologiczny oznaczający: pod opieką, przewodnictwem, auspicjami, patronatem, protektoratem., symbol dostatku i dobrobytu; tym określeniem opisuje się również tytę wręczaną pierwszoklasistom.
| pod egidą | |
| róg obfitości | |
| D.O.M. | |
| I.O.M. |
W czasie lekcji tłumaczyliśmy oryginalny tekst łaciński – fragment dzieła Owidiusza pt. „Metamorfozy”. Tekst zawiera co najmniej kilka wyrazów, z których wywodzą się aktualnie używane słowa w języku polskim. Połącz w pary słowo łacińskie wraz z jego współcześnie używanym w języku polskim „potomkiem”:
asekuracja, dyrektywa, flora, aura np. aura nam sprzyja = pogoda nam sprzyja, nektar (kwiatowy), Frugo (popularny znów napój owocowy), likwidacja, destylacja
| liquidus 3 | |
| directus 3 | |
| securus 3 | |
| aura,ae | |
| flos,floris | |
| frux,frugis | |
| stillo 1. | |
| nectar,aris |
Słowniki
Słownik pojęć
gr. αιγίς aigís ‘kozia skóra’, łac. aegis – w mitologii greckiej tarcza boga Zeusa i bogini Ateny.
Została wykuta przez Hefajstosa / w innej wersji: zrobiona ze skóry kozy Amaltei. Była ona atrybutem boga nieba i piorunów. Dała młodemu) Zeusowi zwycięstwo nad jego ojcem Kronosem, który wcześniej pożarł swoje dzieci – starsze rodzeństwo Zeusa.
We współczesnym języku polskim funkcjonuje związek frazeologiczny „pod egidą” oznaczający pod opieką, przewodnictwem, auspicjami, patronatem, protektoratem, (przest.) osłoną, puklerzem.
także róg Amaltei; gr. κέρας Ἀμαλθείας kéras Amáltheias, łac. cornu copiae – związek frazeologiczny, pochodzący z mitologii greckiej.
Wyrażenie to ma związek z powstaniem świata według Greków. Podczas, gdy Kronos, który był bogiem świata Hellenów, panował na niebie, mały Zeus, jego syn, który nie został przez niego zjedzony, wychowywał się pod okiem kozy Amaltei. Pewnego razu, kiedy zwierzę ułamało róg, mały bóg wziął go do ręki i pobłogosławił, tak powstał róg obfitości. Napełniał się on wszystkim, czego zapragnął jego posiadacz.
Dzisiaj jest to symbol dostatku i dobrobytu. Wyrażenie jest często używane w literaturze, np.: „Założona przez nich firma okazała się istnym rogiem obfitości”. Rogiem obfitości nazywa się także tytę (wyjaśnienie poniżej)
W starożytności termin ten odnosił się do ziem pomiędzy doliną nilową a Mezopotamią – pasa ziem przynoszących największe plony i zapewniających dobrobyt. W tym starożytnym rogu obfi‑tości pojawiły się pierwsze osady ludzkie około 10 000 lat a.Ch.n.
niem. Schultüte, Wundertüte – zwyczajowy prezent, jaki otrzymują dzieci idące po raz pierwszy do szkoły - do 1 klasy. Ma formę rogu obfitości wypełnionego słodyczami – odwróconego stożka lub ostrosłupa z kartonu, oklejonego ozdobnym papierem, niekiedy owinięta jest celofanem i związana u góry wstążką. Zwyczaj obdarowywania pierwszaków tego typu prezentami odnotowano w Niemczech na początku XIX wieku (potwierdzona w 1817 roku w Jenie.
Na terenie Polski znany od lat dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje na Górnym Śląsku, spotykany także w Wielkopolsce i na Warmii.
Na Górnym Śląsku dzieciom z uboższych rodzin zwyczajowe tyty są fundowane przez organizacje społeczne i fundacje.
Na nagrobkach napis D.O.M znaczy D(omus) O(mnium) M(ortuorum): dom wszystkich zmarłych.
Umieszczanie skrótu D.O.M. na nagrobkach jest natomiast wzorowane na podobnym zwyczaju starożytnych Rzymian, którzy umieszczali na nagrobkach skrót D.M. = łac. dis Manibus = „bogom Manom” lub D.M.S. łac. dis Manibus sacrum = „bogom Manom poświęcone”.
Ten napis jest wzorem dla D.O.M. Widniał on na świątyni Jowisza Kapitolińskiego w starożytnym Rzymie i znaczy:
Iovi Optimo Maximo = „Jowiszowi Najlepszemu, Największemu”.
W czasach chrześcijańskich tytulaturę najważniejszego boga Rzymu przypisano Bogu chrześcijańskiemu.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa, 2003
Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, Świat Książki, Warszawa 1997
J. Parandowski Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989
R. Greaves, Mity greckie, Vis‑a-vis, Kraków 2009
M. Dłuska, Władysław Strzelecki, Metryka grecka i łacińska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959
A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001