Ważne daty
1320‑1734 – Kraków miejscem koronacji królów polskich
1320‑1333 – Władysław Łokietek królem Polski
1312 – bunt krakowskich Niemców
1333‑1370 – Kazimierz Wielki królem Polski
1350‑1360 – Prace nad Statutami piotrkowsko‑wiślickimi
1364 – założenie Akademii Krakowskiej
1384‑1399 – Jadwiga Andegaweńska królową Polski
1386‑1434 – Władysław Jagiełło królem Polski
1382‑1437 – Adam Ciołek
1389‑1455 – Zbigniew Oleśnicki
1400 – Inauguracja Uniwersytetu Jagiellońskiego
1415‑1480 – Jan Długosz
1432/1433 – Śmierć Adama Ciołka
1506 – Wydanie Statutu Łaskiego
Scenariusz dla nauczyciela
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego dla kultury polskiej, europejskiej i światowej,
4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej.
omawiać rolę łaciny w Polsce ostatnich Piastów i Jagiellonów;
wskazywać autorów i najcenniejsze zabytki piśmiennictwa łacińskiego;
analizować rolę Krakowa i Akademii Krakowskiej w rozwoju polskiej kultury i piśmiennictwa;
omawiać wzory, z jakich korzystał Jan Długosz pisząc Annales Poloniae.
W czasach ostatnich Piastów
Wieki XIV i XV to w Polsce okres panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, a potem Jagiellonów. Książę Władysław w 1320 r. został koronowany na króla w katedrze wawelskiej, gdzie spoczął później jako pierwszy polski król – w ten sposób Wawel stał się królewską nekropolią aż po XVIII w. Polska po okresie rozdrobnienia feudalnego połączyła się z Rusią Czerwoną, a potem – na mocy unii personalnej zawartej na przełomie 1385/1386 r. – z Litwą. Zaczęła być państwem wielu narodów i wyznań: Polaków, Litwinów, Niemców, Rusinów, Żydów, Ormian i Tatarów. Znajomość łaciny w państwie, w którym coraz silniejsze były instytucje kultury łacińskiej: Kościół, dwór i kancelaria królewska oraz Akademia Krakowska, była niezbędna. Pisano i czytano po łacinie. W Krakowie język łaciński, stając się oficjalnym językiem miejskiej administracji, zastąpił powszechnie używany język niemiecki.
Z inicjatywy ostatniego Piasta przystąpiono do sporządzenia pierwszego korpusu prawa polskiego (1350–1360). Kazimierzowi Wielkiemu doradzał w sprawie formułowania norm i kategorii prawnych Jarosław Bogoria ze Skotnik, który powierzył ich redakcję doktorowi Janowi ze Strzelcy. Prace te wspierał swoją wiedzą i doświadczeniem kanclerz Jan Suchywilk. Statuty piotrkowsko‑wiślickie Kazimierza Wielkiego systematycznie uzupełniano, aż wreszcie w 1506 r. na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka wydano pod nazwą Statutu Łaskiego.
W kręgu dworu królewskiego
Zanim nadeszły czasy Jagiellonów, Polska zaczęła dzielić poczucie przynależności kulturowej z innymi łacińskimi, chrześcijańskimi krajami Europy: spisano prawo, założono uniwersytet, rozwinęło się szkolnictwo, a demokracja życia publicznego była posunięta dość daleko. W 1400 r. dawna Akademia Krakowska staje się Uniwersytetem Jagiellońskim. Wykłady, dyskusje i repetytoria wygłaszane są po łacinie, choć jest ona daleka od czystości łaciny klasycznej; od długiego czasu podlega ona wpływom języków rodzimych. Przybywa szkół zapewniających łacińskie wykształcenie, zwłaszcza parafialnych, zakładanych z inicjatywy mieszczan, którym szczególnie zależało na kształceniu przyszłych urzędników miejskich i kupców, dość dobrze znających język łaciński. Kształcenie przebiega tu na dwóch etapach: pierwszy obejmuje naukę gramatyki łacińskiej, drugi – lekturę autorów starożytnych.
Na Wawelu spotkać można wielu cudzoziemców. Są to często członkowie orszaków królowych. Jagiellonowie zawierają małżeństwa z królewnami z odległych krain, np. Anną Cylejską pochodzącą ze Styrii lub z Elżbietą Rakuszanką z rodu Habsburgów. Coraz żywsze są stosunki dyplomatyczne z obcymi dworami i papieżem, kwitnie kultura dworska, zmienia się i sam język – staje się wytworny i elegancki. Dokumenty opracowuje się zgodnie z zasadami kancelistki europejskiej, wykorzystuje się wzorniki formularzy ułatwiających i ujednolicających wystawiane dokumenty, podręczniki epistolografii oraz zbiory ćwiczeń retorycznych.
W otoczeniu żony Kazimierza Jagiellończyka powstaje nawet instrukcja wychowania królewskiego potomka – De institutione regis pueri (O wychowaniu królewicza), ciekawa o tyle, że podkreśla się w niej znaczenie lektury autorów antycznych, zwłaszcza Wergiliusza, w kształtowaniu umysłu królewicza. Nawykiem ludzi wykształconych było czytanie ksiąg. Wiadomo, że królowa Jadwiga posiadała bibliotekę złożoną z ksiąg łacińskich oraz pierwszych pism w języku polskim. Jedną z najcenniejszych mógł być tzw. Psałterz Floriański, trójjęzyczny modlitewnik, powstały w skryptoriach Kłodzka i Krakowa. W 1399 r., w chwili śmierci Jadwigi, nie był jeszcze ukończony.
Połącz w pary.
1385, 1320, 1506, 1364, 1400
Koronacja Władysława Łokietka na Wawelu | |
Unia personalna z Litwą | |
Założenie Akademii Krakowskiej | |
Inauguracja Uniwersytetu Jagiellońskiego | |
Wydanie Statutu Łaskiego |
Proza i poezja w czasach Jagiellonów
Wielkim patronem łaciny stał się biskup krakowski i kardynał Zbigniew Oleśnicki (1389–1455), ekspert w sprawach polsko‑krzyżackich. Był on także kanclerzem Akademii Krakowskiej i opiekunem młodego króla Władysława Jagiellończyka. Dzięki jego działalności wykształcenie oparte na znajomości łaciny stało się warunkiem osiągnięcia kariery duchownej i świeckiej. Patronat Oleśnickiego umożliwił zdolnemu żakowi Janowi Długoszowi, zmuszonemu do przerwania nauki na wydziale artium Akademii Krakowskiej, dalszy rozwój, a potem karierę. Przez blisko 25 lat Długosz związany był z dworem Oleśnickiego, najpierw jako notariusz, potem kierownik kancelarii, w końcu dyplomata. Król Kazimierz Jagiellończyk powierzył Długoszowi wychowanie czterech swoich synów: Władysława, Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta. Jan Długosz z licznych podróży przywiózł do Polski księgi Liwiusza, rzymskiego historyka z czasów Oktawiana Augusta. Była to pierwsza na ziemiach polskich kopia historii Rzymu Ab Urbe condita (Od założenia Miasta).
W otoczeniu Oleśnickiego wyrósł jeden z największych historyków europejskiego średniowiecza, Jan Długosz, autor Roczników czyli Kronik sławnego Królestwa Polskiego. Dzieło to – zamknięte w dwunastu księgach – miało początkowo przedstawiać zasługi Oleśnickiego dla Korony, a stało się monumentalną historią polskich dziejów od czasów legendarnych po współczesność. Długosz, biorąc za wzór narrację rocznikarską, nadał mu ostatecznie tytuł Annales Poloniae. Imponująca jest liczba i różnorodność źródeł, z których czerpał. Były to: roczniki, kroniki, diariusze kancelarii królewskiej, korespondencja dyplomatyczna, relacje świadków, pieśni ludowe i in. Wzorem dla Długosza była narracja Liwiusza i jego Ab urbe condita, jednak uwielbienie, które żywił dla rzymskiego historyka, nie przysłużyło się Annales Poloniae. Jego kroniki mają dość niejednorodny styl – łacina średniowieczna ostro kontrastuje z łaciną klasyczną Liwiusza, którego Długosz cytował chętnie i obficie.
Na dworze królewskim w XV w. powstają także pierwsze utwory poetyckie. Ich autorami są Stanisław Ciołek oraz Adam Świnka – Porcarius. Nikt przed nimi nie poruszył dotąd tematyki świeckiej.
Ciołek pochodził z Mazowsza, ale karierę zrobił na Wawelu, pracując przez dwadzieścia pięć lat w kancelarii królewskiej. Jego pierwszy utwór, napisany prozą, był paszkwilem na trzecią żonę króla Władysława Jagiełły, Elżbietę Granowską. Po okresie niełaski napisał utwór panegiryczny, w którym wyrażał radość z narodzin królewicza Kazimierza (1426). W tym samym roku napisał także do słów Mikołaja z Radomia pieśń Laus Cracoviae (Pochwała Krakowa). Utwory te były na wskroś średniowieczne, zarówno ze względu na język, jak i metrykę.
Nieco od niego młodszy Adam Świnka nauki pobierał w Krakowie i tam też w 1427 r. zaczął pracować w kancelarii królewskiej. Uprawiał twórczość religijną i świecką, dając dowody oczytania w literaturze antycznej oraz europejskiej poezji dworskiej. Znane było jego epitafiumepitafiumnapisane dla Zawiszy Czarnego z Garbowa oraz epicedium dla królowej Jadwigi, które rozpoczynało się od słów: Virginum o iubar… (O, gwiazdo dziewic…). Jan Długosz uważał Świnkę za znakomicie zapowiadającego się, ale przedwcześnie zmarłego poetę.
Połącz w pary:
Ciołek, Długosz, Liwiusz, Świnka
Laus Cracoviae | |
Ab Urbe condita | |
Virginum o iubar | |
Annales Poloniae |
Jan Długosz objaśnia Oleśnickiemu cel swojej pracy
Roczniki, czyli kronika sławnego Królestwa Polskiego. List dedykacyjny
Et quoniam non una et eadem fuit, est et erit hystoriarumhystoriarum conscriptoribus laboris et scribendi causa, cum alii ut gloriam honoremque apud presentespresentes et posteros ex ornate aucupent (quale aliquid Tito Livio provenisse scimus), alii ut graciamgraciam referant eorum, quorum virtutes bellicas laudant; alii quod rebus magnis et arduis pace vel belli gestis affuere, genus assumpsere laboris, quod de Homero, Darete, Quinto CurcioCurcio, Plutarcho aut credi aut presumipresumi potest: me nulla harum causarum, sed magnitude rerum sub obscura caligine iacenciumiacencium, honestatis officium, non spes utilitatis, caritas quoque patriae, queque omnium omnes caritates supergredi solet, ut illam omni ornamento, quod ex me sibi texeri possit, redundantem atque accumulatam vel redderem vel efficerem. Antiquitatis enim et historiehistorie et rerum domi forisque gestarum noticianoticia, virtutis parens et vitevite magistra a sapientibus habita, non tenuiores humano generi quam philozofiaphilozofia noscitur conferre profectus.
TłumaczenieTłumaczenie
Zadania
Akademia Krakowska
Oceń, czy poniższe zdania są zgodne, czy niezgodne z prawdą. Każdemu zdaniu przyporządkuj kategorię VERUM (prawda) lub FALSUM (fałsz).
Wzorem dla „Annales Poloniae” Długosza było dzieło Liwiusza „Ab urbe condita”., Utwór panegiryczny to rodzaj paszkwilu., Po tym, jak Akademia Krakowska podupadła, młodzi Polacy udawali się na studia w Pradze., Akademia Krakowska była utrzymywana z dochodów z prebend kościelnych Oleśnickiego., Roczniki to chronologiczne i bieżące zapiski wydarzeń historycznych., Sporządzenie „Statutów piotrkowsko-wiślickich” zlecił król Aleksander Jagiellończyk., Patronem młodego Długosza został biskup Zbigniew Oleśnicki., Uniwersytet Jagielloński posiadał katedrę teologii.
VERUM | |
---|---|
FALSUM |
Słowniki
Słownik pojęć
codzienne zapisy wydarzeń z życia prywatnego i publicznego lub też zbiór takich zapisów w formie książki.
mowa lub poemat na cześć osoby zmarłej.
napis nagrobkowy/wiersz poświęcony zmarłemu lub też ozdobna tablica ku jego czci umieszczona na ścianie kościoła.
duży zabytkowy cmentarz, na którym pochowani są ludzie zasłużeni.
utwór literacki sławiący wydarzenie, czyn, osobę .
utwór szkalujący lub zniesławiający kogoś.
chronologiczne i bieżące zapiski wydarzeń historycznych.
związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego monarchy przy jednoczesnym zachowaniu odrębnych rządów (wg Słownika języka polskiego PWN).
dawniej kopalnia soli.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
E. Auerbach, Język literacki i jego odbiorcy w późnym antyku łacińskim i średniowieczu, Kraków 2000.
S. Dubisz, Język, historia, kultura, Warszawa 2007.
A. Wojciech Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1998.
S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2007.
T. Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1999.