Ważne daty

Polska w kręgu cywilizacji Zachodu

Wielkie znaczenie dla rozwoju kultury średniowiecza, jej literatury i sztuki, miała obecność łaciny w przestrzeni państwa, prawa, dyplomacji, dworu – wszystkie dokumenty sporządza się po łacinie, a także Kościoła, szkoły, nauki i uniwersytetu. Nie używano wtedy jednak łaciny podobnej do języka Cezara lub Cycerona: ta średniowieczna różniła się od niego w zakresie słownictwa i składni. Inna była jeszcze łacina używana przez zwykłych ludzi. To ona – łacina ludowa – dała początek językom romańskim.

R13MY1n3UW0rF

Mapa nieznanego autora przedstawia tereny Polskie za panowania Bolesława Chrobrego. Kolorem różowym i bladoróżowym zostały oznaczone tereny ówczesnej Polski. Kolorem żółtym zostały oznaczone tereny przyłączone czasowo. Kolorem niebieskim oznaczono Miśnię, kolorem fioletowym Związek Wielecki, kolorem blado żółtym Prusowie, Kolorem zielonym Ruś Kijowska, kolorem jasno fioletowym – Węgry a kolorem jasno żółtym Marchia Wschodnia. W lewym górnym rogu widoczna jest legenda.

Kultura łacińska przenikała do kultury polskiej za pośrednictwem książki łacińskiej i edukacji. Księgi potrzebne były do celów liturgicznych i edukacyjnych: powstawały skryptoria, biblioteki, szkoły przykatedralne. Wiele ksiąg uległo jednak zniszczeniu podczas zamieszek po śmierci Mieszka II (1034). Potem zaczęły one napływać do Polski ponownie. Na książęcym dworze oraz przy katedrach w Gnieźnie, Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie zakładane są pierwsze małe biblioteki, a w nich pojawiają się pierwsze teksty antyczne. W inwentarzu skarbca katedry wawelskiej zanotowano imiona wielu autorów starożytnych i wczesnochrześcijańskich, m.in.: historyka Salustiusza, komediopisarza Terencjusza, satyryka Persjusza, poetów Owidiusza i Stacjusza.

R1Jc6TizgzsaV

Fotografia nieznanego autora przedstawia szarą kartę na której zamieszone zostały łaciński tekst. Jest to dokument Władysława Hermana wystawiony dla katedry w Bambergu pod koniec XI wieku. Dokument został napisany za pomocą czarnego tuszu na szarym papierze. List ma kształt prostokąta.

Łaciną na co dzień posługiwali się w Polsce – do XII w. – tylko wykształceni duchowni pochodzący z Europy Zachodniej. Pracowali oni w dyplomacji, w kancelariach dworów książęcych i królewskich oraz w katedrach i klasztorach. Przybywało ludzi, którzy pisali i mówili po łacinie, krystalizował się także pewien model edukacji (pierwsi władcy Polski kształcili dzieci, dbając o to, by otrzymali oni europejskie wykształcenie, np. syn Bolesława Chrobrego, Mieszko II, biegle władał łaciną i greką).

R1IawDagsGrSb

Ilustracja nieznanego autora pod tytułem „Księżna Matylda wręcza księgę liturgiczną Mieszkowi II”. Matylda została przedstawiona jako młoda kobieta ubrana w długą zieloną suknię. Jej głowa oraz tors są przykryte niebieskim materiałem. Kobieta przekazuje księgę liturgiczną Mieszkowi II, który siedzi na tronie. Mieszko II został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku, na jego głowie widnieje korona. Ubrany jest w niebieską sukmanę, a na jego ramionach i barkach znajduje się brązowa peleryna. W ręku trzyma berło.

Kultura piśmienna powoli zaszczepiała się na nowym, słowiańskim gruncie. Zaczęto oswajać się z łaciną dzięki inskrypcjom na monetach, kamieniach granicznych, tablicach umieszczanych w kościołach. Wraz z przyjęciem chrztu do Polski zaczęły trafiać przepięknie zdobione i oprawione księgi liturgiczne i modlitewniki. W skromnych bibliotekach oraz skryptoriach kopiuje się księgi, z biegiem czasu także starożytnych rzymskich pisarzy.

R1ctXZhg0GPkj

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Codex Aureus Gnesensis, która uznawana jest za jedną z najcenniejszych ksiąg polskiego średniowiecza. Na karcie widoczne jest łacińskie zdanie oraz ilustracja przedstawiająca nagiego Chrystusa leżącego na materiale. Obok niego widoczni są dwaj mężczyźni. Jeden przytrzymuje głowę Jezusowi, a drugi trzyma szatę. Nad Jezusem widoczny jest Duch Święty. .

Zanim narodziła się właściwa historiografia, powstała annalistyka. AnnalesAnnalesAnnales, czyli roczniki, były to księgi, których autorzy wzorowali się na rzymskich annales – rytych w kamieniu inskrypcjach upamiętniających wydarzenia o charakterze publicznym i religijnym. Najważniejszym spośród utworów powstałych za czasów Piastów jest „Kronika” Galla Anonima, opisująca czyny (łac. gestaGestagesta) królów i książąt polskich, szczególnie zaś księcia Bolesława Krzywoustego. Anonim to obcokrajowiec przybyły na dwór Bolesława z Węgier, wykształcony najpewniej we Francji, biegle włada‑jący językiem Rzymian. „Kronika” była dziełem nowoczesnym, nie odstawała od dzieł pisanych wtedy w Europie.

R12u1QPwpMJb3

Fotografia nieznanego autora przedstawia stronę z kroniki Galla Anonima. Biała karta na której znajduje się tekst w języku łacińskim. Pierwsza litera nowego akapitu jest duża i czerwona.

Za jedno z ważniejszych tego typu dzieł można uważać także opis dziejów Polski od czasów pradawnych do roku 1202, czyli „Kronikę polską” (Chronica Polonorum) Wincentego zwanego Kadłubkiem, który nie ustępował Anonimowi znajomością łaciny. Był on pierwszym Polakiem, który pisał o dziejach swojej nacji. Kronika mistrza Kadłubka stoi na bardzo wysokim poziomie literackim, a jej autor to erudyta znakomicie oczytany w literaturze rzymskiej i świetnie znający prawo. Kadłubek często cytuje autorów antycznych: Cycerona, Salustiusza, Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Stacjusza, Persjusza, Lukana i Juwenalisa, z łatwością łączy dzieje Rzymian i Polaków. Interesujące, jak wiele widzi podobieństw między formami ustrojowymi, zwyczajami politycznymi i systemami prawnymi jednych i drugich. Wpływy antyczne musiały być w Polsce bardzo silne, skoro Kadłubek nakłada taki kostium na tradycje i zwyczaje panujące wtedy w Polsce.

R19J4Z5bkX66o

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Kroniki Polskiej Wincentego Kadłubka. Karta ma kolor szary, na której znajdują się zapiski w języku łacińskim. Karta jest zdobiona ornamentami.

W ciągu dwustu lat, które upłynęły od przyjęcia chrztu i przenikania na polskie ziemie kultury piśmiennej, pojawiło się znacznie więcej wybitnych polskich uczonych, których prace czytano w ośrodkach naukowych na Zachodzie: Marcin Polak z Opawy na zamówienie papieża Klemensa IV napisał historię Stolicy Apostolskiej - „Kronikę papieży i cesarzy”, a pochodzący ze Śląska Witelon rozprawę „O optyce…”, często zwaną „Perspektywą”, która aż do XVII w. była podstawową pracą w tej dziedzinie.

RkZyjSHwKQ4gc

Fotografia przedstawia kartę z manuskryptu Witelona. Łacińskie zapiski znajdują się na białej karcie. Nad tekstem widoczny jest ornament, a obok widoczna jest postać mężczyzny trzymającego trójkąt.

Zadania

Anonim Gall, Kronika, ks. I, 5

At Mesco ducatum adeptus ingenium animi cepit et vires corporis exercere, ac nationes per circuitum bello saepius attemptare. Adhuc tamen in tanto gentilitatis errore involvebatur, quod sua consuetudine VII uxoribus abutebatur. Postremo unam christianissimam de Bohemia Dubroucam in matrimonium requisivit. At illa, nisi pravam consuetudinem illam dimittat, seseque fieri christianum promittat, nisi nubere recusavit. Eo igitur collaudante se usum illius paganismi dimissurum et fidei christiane sacramenta suscepturum, illa domina cum magno seculari et ecclesiastico religionis apparatu Poloniam introivit, necdum tamen thoro sese maritali federavit, donec ille paulatim consuetudinem christianitatis et religionem ecclesiastici ordinis diligenter contemplans, errorem gentilium abnegavit, seque gremio matris ecclesiae counivit.

TłumaczenieTłumaczenieTłumaczenie

R17U54NZJYEZi

Obraz autorstwa Jana Matejki pod tytułem „Zaprowadzenie chrześcijaństwa” przedstawia tytułową scenę przyniesienia chrześcijaństwa na ziemie pogańskie. Na obrazie widoczne są ludzie z różnych środowisk – są ludzie bogato ubrani oraz biedni. Z lewej strony widoczna jest duża drewniana bala przy której stoją kapłani oraz ludność przyjmująca nową wiarę. Kapłan w jasnym stroju polewający głowę mężczyzny to święty Wojciech, który chrzci Czcibora – młodszego brata księcia Mieszka I. Pozostali kapłani polewają wodą głowy nowych wiernych. Z prawej strony bogato ubrany i uzbrojony Mieszko I stoi przy krzyżu, za nim widoczni są jego żołnierze. Tuż obok ludzi biorących chrzest widoczny jest wieśniak orzący pole. W tle widoczny jest zamek na wyspie - Ostrowie Lednickim.

R1buEyRJdWqFT

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z kazania świętokrzyskiego. Na szarym tle znajdują się fragmenty starej karty na której widoczne są łacińskie napisy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jednym z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza są Kazania świętokrzyskie. Jego anonimowy autor, dobrze wykształcony i obdarzony wybitnym talentem, wyłamał się z obowiązującej normy pisania kazań po łacinie. 2. Z całego zbioru dzięki zbiegowi okoliczności ocalało tylko pięć fragmentów oraz jedno kazanie w całości. Do naszych czasów dotarły one w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z kart rękopisu, które zostały wykorzystane przez introligatora do stworzenia oprawy kodeksu z XV w. Fotografia nieznanego autora przedstawia fragment kroniki świętokrzyskiej. Na szarym tle znajdują się strzępki kart na których widoczne są zapiski w języku łacińskim. 3. Kodeks ten trafił w końcu do Petersburga i został tam odnaleziony przez Aleksandra Brücknera, który odkrył także tekst polskich kazań. Fotografia nieznanego autora przedstawia portret Aleksandra Brucknera, który został przedstawiony jako mężczyzna w podeszłym wieku o skąpym uwłosieniu. Na twarzy widoczne są liczne zmarszczki oraz brak emocji. Bruckner ubrany jest w garnitur i białą koszulę z krawatem. 4. W czasach, kiedy nawet popularne homilie dla dużych grup wiernych pisane były tylko po łacinie, tak jak prawie wszystkie teksty, powstały kazania przeznaczone dla słuchacza wykształconego, wrażliwego na walory stylu i składni języka polskiego. Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Codex Aureus Gnesensis, która uznawana jest za jedną z najcenniejszych ksiąg polskiego średniowiecza. Na karcie widoczne jest łacińskie zdanie oraz ilustracja przedstawiająca nagiego Chrystusa leżącego na materiale. Obok niego widoczni są dwaj mężczyźni. Jeden przytrzymuje głowę Jezusowi, a drugi trzyma szatę. Nad Jezusem widoczny jest ptak. 5. Oryginał kazań mógł powstać pod koniec XIII w. Było to wydarzenie z pewnością dość niezwykłe, jednak prawdopodobnie mniej więcej w tym samym momencie powstały dwie pierwsze zwrotki Bogurodzicy. Fotografia nieznanego autora przedstawia rękopis Bogurodzicy. Na siwej karcie widoczna jest czterolinia, notacja muzyczna oraz tekst pieśni. 6. Wiele się zmieniło od momentu zapisania pierwszych polskich słów: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Narodowa mowa zaczęła być wprowadzana do rytuału religijnego. Jest to początek polskiej prozy i poezji artystycznej. Fotografia nieznanego autora przedstawia fragment tekstu łacińskiego.

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z kazania świętokrzyskiego. Na szarym tle znajdują się fragmenty starej karty na której widoczne są łacińskie napisy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jednym z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza są Kazania świętokrzyskie. Jego anonimowy autor, dobrze wykształcony i obdarzony wybitnym talentem, wyłamał się z obowiązującej normy pisania kazań po łacinie. 2. Z całego zbioru dzięki zbiegowi okoliczności ocalało tylko pięć fragmentów oraz jedno kazanie w całości. Do naszych czasów dotarły one w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z kart rękopisu, które zostały wykorzystane przez introligatora do stworzenia oprawy kodeksu z XV w. Fotografia nieznanego autora przedstawia fragment kroniki świętokrzyskiej. Na szarym tle znajdują się strzępki kart na których widoczne są zapiski w języku łacińskim. 3. Kodeks ten trafił w końcu do Petersburga i został tam odnaleziony przez Aleksandra Brücknera, który odkrył także tekst polskich kazań. Fotografia nieznanego autora przedstawia portret Aleksandra Brucknera, który został przedstawiony jako mężczyzna w podeszłym wieku o skąpym uwłosieniu. Na twarzy widoczne są liczne zmarszczki oraz brak emocji. Bruckner ubrany jest w garnitur i białą koszulę z krawatem. 4. W czasach, kiedy nawet popularne homilie dla dużych grup wiernych pisane były tylko po łacinie, tak jak prawie wszystkie teksty, powstały kazania przeznaczone dla słuchacza wykształconego, wrażliwego na walory stylu i składni języka polskiego. Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Codex Aureus Gnesensis, która uznawana jest za jedną z najcenniejszych ksiąg polskiego średniowiecza. Na karcie widoczne jest łacińskie zdanie oraz ilustracja przedstawiająca nagiego Chrystusa leżącego na materiale. Obok niego widoczni są dwaj mężczyźni. Jeden przytrzymuje głowę Jezusowi, a drugi trzyma szatę. Nad Jezusem widoczny jest ptak. 5. Oryginał kazań mógł powstać pod koniec XIII w. Było to wydarzenie z pewnością dość niezwykłe, jednak prawdopodobnie mniej więcej w tym samym momencie powstały dwie pierwsze zwrotki Bogurodzicy. Fotografia nieznanego autora przedstawia rękopis Bogurodzicy. Na siwej karcie widoczna jest czterolinia, notacja muzyczna oraz tekst pieśni. 6. Wiele się zmieniło od momentu zapisania pierwszych polskich słów: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Narodowa mowa zaczęła być wprowadzana do rytuału religijnego. Jest to początek polskiej prozy i poezji artystycznej. Fotografia nieznanego autora przedstawia fragment tekstu łacińskiego.

1

2

3

4

5

6

1. Jednym z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza są Kazania świętokrzyskie. Jego anonimowy autor, dobrze wykształcony i obdarzony wybitnym talentem, wyłamał się z obowiązującej normy pisania kazań po łacinie.

2. Z całego zbioru dzięki zbiegowi okoliczności ocalało tylko pięć fragmentów oraz jedno kazanie w całości. Do naszych czasów dotarły one w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z kart rękopisu, które zostały wykorzystane przez introligatora do stworzenia oprawy kodeksu z XV w.

3. Kodeks ten trafił w końcu do Petersburga i został tam odnaleziony przez Aleksandra Brücknera, który odkrył także tekst polskich kazań.

4. W czasach, kiedy nawet popularne homilie dla dużych grup wiernych pisane były tylko po łacinie, tak jak prawie wszystkie teksty, powstały kazania przeznaczone dla słuchacza wykształconego, wrażliwego na walory stylu i składni języka polskiego.

5. Oryginał kazań mógł powstać pod koniec XIII w. Było to wydarzenie z pewnością dość niezwykłe, jednak prawdopodobnie mniej więcej w tym samym momencie powstały dwie pierwsze zwrotki Bogurodzicy.

6. Wiele się zmieniło od momentu zapisania pierwszych polskich słów: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Narodowa mowa zaczęła być wprowadzana do rytuału religijnego. Jest to początek polskiej prozy i poezji artystycznej.

Słowniki

Galeria dzieł sztuki

R1IawDagsGrSb

Ilustracja nieznanego autora pod tytułem „Księżna Matylda wręcza księgę liturgiczną Mieszkowi II”. Matylda została przedstawiona jako młoda kobieta ubrana w długą zieloną suknię. Jej głowa oraz tors są przykryte niebieskim materiałem. Kobieta przekazuje księgę liturgiczną Mieszkowi II, który siedzi na tronie. Mieszko II został przedstawiony jako mężczyzna w średnim wieku, na jego głowie widnieje korona. Ubrany jest w niebieską sukmanę, a na jego ramionach i barkach znajduje się brązowa peleryna. W ręku trzyma berło.

R1ctXZhg0GPkj

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Codex Aureus Gnesensis, która uznawana jest za jedną z najcenniejszych ksiąg polskiego średniowiecza. Na karcie widoczne jest łacińskie zdanie oraz ilustracja przedstawiająca nagiego Chrystusa leżącego na materiale. Obok niego widoczni są dwaj mężczyźni. Jeden przytrzymuje głowę Jezusowi, a drugi trzyma szatę. Nad Jezusem widoczny jest Duch Święty. .

R12u1QPwpMJb3

Fotografia nieznanego autora przedstawia stronę z kroniki Galla Anonima. Biała karta na której znajduje się tekst w języku łacińskim. Pierwsza litera nowego akapitu jest duża i czerwona.

R19J4Z5bkX66o

Fotografia nieznanego autora przedstawia kartę z Kroniki Polskiej Wincentego Kadłubka. Karta ma kolor szary, na której znajdują się zapiski w języku łacińskim. Karta jest zdobiona ornamentami.

RkZyjSHwKQ4gc

Fotografia przedstawia kartę z manuskryptu Witelona. Łacińskie zapiski znajdują się na białej karcie. Nad tekstem widoczny jest ornament, a obok widoczna jest postać mężczyzny trzymającego trójkąt.

R17U54NZJYEZi

Obraz autorstwa Jana Matejki pod tytułem „Zaprowadzenie chrześcijaństwa” przedstawia tytułową scenę przyniesienia chrześcijaństwa na ziemie pogańskie. Na obrazie widoczne są ludzie z różnych środowisk – są ludzie bogato ubrani oraz biedni. Z lewej strony widoczna jest duża drewniana bala przy której stoją kapłani oraz ludność przyjmująca nową wiarę. Kapłan w jasnym stroju polewający głowę mężczyzny to święty Wojciech, który chrzci Czcibora – młodszego brata księcia Mieszka I. Pozostali kapłani polewają wodą głowy nowych wiernych. Z prawej strony bogato ubrany i uzbrojony Mieszko I stoi przy krzyżu, za nim widoczni są jego żołnierze. Tuż obok ludzi biorących chrzest widoczny jest wieśniak orzący pole. W tle widoczny jest zamek na wyspie - Ostrowie Lednickim.

Bibliografia

E. Auerbach, Język literacki i jego odbiorcy w późnym antyku łacińskim i średniowieczu, , Kraków 2000.

S. Dubisz, Język, historia, kultura, Warszawa 2007.

A. Wojciech Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1998.

S. Stabryła, Zarys kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2007.

T. Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 1999.