Kwadratura we włoskim malarstwie freskowym – Andrea del Pozzo
Ważne daty
1642‑1709 – lata życia Andrea Pozzo
1665 – wstąpienie artysty do zakonu
1676 – dekoracja wnętrza kościoła św. Franciszka Ksawerego w Mondovì
1682‑1686 – dekoracja korytarza kościoła Il Gesù w Rzymie
1691‑1694 – Alegoria misji jezuickich i triumf św. Ignacego na sklepieniu nawy kościoła San Ignazio w Rzymie
1685 – wykonanie malowidła kopuły w kościele San Ignazio w Rzymie
Scenariusz dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
1. wykazuje się znajomością chronologii dziejów sztuki, z uwzględnieniem:
d) sztuki nowożytnej (renesans, manieryzm, barok, rokoko, klasycyzm),
8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
4. rozróżnia techniki sztuk plastycznych, jak:
a) w malarstwie: enkaustyka, mozaika, witraż, fresk, tempera, malarstwo olejne, pastel, malarstwo akwarelowe, akrylowe,
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
7. rozpoznaje i nazywa technikę artystyczną zastosowaną przy wykonywaniu dzieła;
8. wiąże technikę wykonanego dzieła z jego funkcją (fresk, miniatura, malarstwo tablicowe, sztalugowe);
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
wyjaśniać, na czym polega malarstwo iluzjonistyczne;
stosować pojęcia di sotto sù, kwadratura, trompe‑l'oeil;
charakteryzować zasadę tworzenia iluzji w malarstwie sufitowym;
omawiać tematykę przykładowych dzieł, w których zastosowano iluzję przestrzeni;
wskazywać miejsca, w których znajdują się przykłady sufitowego malarstwa iluzjonistycznego;
rozpoznawać postacie świętych, alegorie, postacie ze Starego Testamentu.
Trompe l'oeil w malarstwie sufitowym
Artyści włoskiego renesansu wykorzystali swoją wiedzę o perspektywieperspektywie w malarstwie sufitowym i przezwyciężyli problemy zastosowania jej linearnej odmiany do dekoracji wklęsłych powierzchni kopuł, aby zespolić freskifreski z architekturą i stworzyć iluzję przestrzeni. Pierwszym dziełem, w którym to oddano iluzję otwartej przestrzeni były stworzone przez Andreę Mantegnę malowidła dla księcia Gonzagi w Camera degli Sposi (sali ślubnej) Pałacu Książęcego w Mantui. Ściany wypełniły iluzjonistyczne freski ze scenami życia dworskiego, natomiast na suficie artysta namalował kopułę z oculusem otwartym na niebo, ujętą w perspektywicznym skrócie z dołu, w formie di sotto sùdi sotto sù.
Był to prototyp iluzjonistycznego malarstwa sufitowego, który miał stać się ważnym elementem włoskiego baroku. W Parmie Correggio maluje kopułę kościoła San Andrea della Valle z Wniebowzięciem Matki. Pietro Berrettini, zwany Pietro da Cortona, opracował iluzjonistyczne freski sufitowe w Palazzo Barberini. Największym jednak osiągnięciem baroku było zastosowanie kwadraturykwadratury. W przeciwieństwie do innych technik trompe‑l'oeiltrompe‑l'oeil lub dekoracji sufitowych, które często polegały na intuicyjnym podejściu artystycznym w uzyskania przestrzeni, kwadratura jest bezpośrednio związana z siedemnastowiecznymi teoriami na temat perspektywy i dotyczy przestrzeni architektonicznej. Łączy zatem architekturę, malarstwo i rzeźbę, potęgując wrażenie iluzji. Na płaskim lub sklepionym kolebkowosklepionym kolebkowo suficie artysta wykonywał malowidło, które zawierało elementy pozornej architektury lub kontynuacje detali już istniejących. Malowidło obejmowało zarówno elementy konstrukcyjne (kolumny, filary), jak i dekoracje rzeźbiarskie, posągi w niszach itp. Zakrzywienie sklepienia powoduje, że kwadratury sklepienne są obrazami niekolinearnymi, w którym odzwierciedleniem prostych będą krzywe.
Dekoracje malarskie Pozza we Włoszech
Andrea Pozzo był jednym z najwybitniejszych artystów iluzjonistycznego malarstwa ściennego z epoki baroku. Od młodości związany był z jezuitami. Uczęszczał do jezuickiego liceum, a w 1665 roku wstąpił do zakonu jako świecki brat. W trzy lata później zajął się dekoracją Casa Professa San Fedele w Mediolanie, gdzie z okazji kanonizacji Franciszka Borgii wykonał dekoracje freskowe, które zyskały aprobatę. Jednak pierwszą wielką realizacją była dekoracja wnętrza kościoła św. Franciszka Ksawerego w Mondovì w 1676 roku.
W 1681 roku Giovanni Paolo Oliva, generał Towarzystwa Jezusowego zaprosił malarza do Rzymu. Początkowo Pozzo pracował przy scenografach widowisk biblijnych. W latach 1682‑1686 wykonał pierwsze rzymskie freski trompe l'oeil w prowadzącym do czterech komnat jezuitów korytarzu kościoła Il Gesù. Namalował iluzjonistyczną architekturę, w której zamieścił malowidła przedstawiające życie świętego Ignacego.
W latach 1691‑1694 Andrea Pozzo wykonał polichromię kościoła San Ignazio. Na sklepieniu całej nawy przedstawił Alegorię misji jezuickich i triumf św. Ignacego. W malowidle iluzjonistycznym artysta całkowicie zatarł granice pomiędzy faktyczna architekturą wnętrza. Historyk sztuki, Adam Bochnak w następujący sposób pisze o optycznych efektach malarza: Pozzo nader umiejętnie wprowadził stopniowanie ważkości materii od rzeczywistej architektury poprzez architekturę malowaną i obłoki aż do niematerialnego prawie światła, którego promienie tworzą tło apoteozy patrona kościoła. Pozzo – rzec można – odmaterializował architekturę, zacierając granicę między nią a malarstwem
(A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, s. 74, PWN, Warszawa 1981).
Program ikonograficzny zrealizowany w kościele Sant'Ignazio został dokładnie opracowany przez jezuitów i ilustrować miał rozprzestrzenianie Ognia Boskiej Miłości i prawdziwej wiary przez zakon jezuitów. Sam święty, unoszący się na obłoku, jest tak wysoko, że ledwie możemy go rozpoznać. Nad nim widnieją Trójca Święta, Chrystus z krzyżem, Bóg Ojciec i gołębica. Bijące od nich światło sięga do piersi św. Ignacego i odbijając się od niej, rozchodzi się w pięciu kierunkach. Jedna z takich smug dosięga trzymanej przez anioła tarczy z literami IHS, czyli skrótu, który jako swój emblemat przyjęli jezuici. Cztery pozostałe słupy boskiego światła kierowane są na cztery kontynenty, uwalniając je w ten symboliczny sposób od ciężaru herezji i pogaństwa. Kontynenty te kryją się w alegorycznych postaciach kobiet ukazanych w czterech rogach malowidła (Europa, Azja, Afryka, Ameryka). Wśród nich najdostojniej wypada dosiadająca konia, dzierżąca berło i kulę ziemską, przyodziana w bogatą szatę Europa, gdyż w niej zrodziły się zręby prawdziwej wiary, czyli rzymskiego katolicyzmu. Każdej personifikacji towarzyszy wizerunek świętego męczennika o jezuickiej proweniencji (Alojzy, Franciszek Ksawery i Piotr Klawer). Jedynie Ameryka (siedząca na gepardzie i z piórami we włosach) jest go pozbawiona, gdyż misja jezuicka w Nowym Świecie była tak efektywna, że nie zginął podczas jej wykonywania żaden misjonarz. Postacie wirujące nad Ameryką to nawróceni na prawdziwą wiarę. Afryka o czarnym obliczu, dosiadająca krokodyla, spogląda na dziecko (o białym obliczu) walczące z bezbożnymi. Natomiast siedząca na wielbłądzie Azja wskazuje na świętego jezuitę podążającego w kierunku Ignacego. Jak zatem widzimy, program ikonograficzny zaprezentowany w kościele Sant'Ignazio był też programem politycznym, w którym podkreślona została przewodnia rola jezuitów jako wybranych przez Pana pośredników między nim a wiernymi. Przesłanie to skierowane było też do protestantów (nieuznających żadnych pośredników między Bogiem a człowiekiem), z którymi jezuici ścierali się w Europie z wielkim powodzeniem. Ale malowidła były też wykładnią legitymizacji misji jezuickich na całym świecie, gdyż to członków Towarzystwa Jezusowego Pan predestynował do niesienia wspomnianego ognia prawdziwej wiary.
Źródło: http://roma-nonpertutti.com/article/143/kosciol-santignazio-di-loyola-przestrzen-iluzji-i-optycznego-zludzenia (dostęp z dnia 31.03.2018)
W kościele San Ignazio, na przecięciu nawynawy i transeptutranseptu Andrea Pozzo wykonał także malowidło imitujące kopułękopułę. Jest to typowy przykład zastosowania kwadratury w malarstwie sufitowym. Malarz wykreślił dwa rzędy korynckichkorynckich kolumnkolumn, na których spoczywa ożebrowanyożebrowany bębenbęben kopułykopuły z kasetonamikasetonami i latarniąlatarnią. W iluzjonistycznych pendentywachpendentywach zamiast ewangelistów i uczonych, Pozzo zamieścił postacie ze Starego Testamentu, które popełniają zbrodnie w imię wiary: Judytę i Holofernesa; Dawida i Goliata; Jael i Sisera; i Samsona i Filistynów. Za pomocą światłocienia i korzystając z zasad perspektywyperspektywy stworzył niezwykłą iluzję przestrzeni. Prace te zostały poprzedzone licznymi szkicami, które artysta zawarł w książce Perspectiva pictorum et architectorum.
Wskaż, w jakim obiekcie zostało zastosowane rozwiązanie przedstawione na poniższej ilustracji
- Kościół Il Gesù w Rzymie
- Kościół San Ignazio w Rzymie
- Kościół św. Franciszka Ksawerego w Mondovì
Podaj autorów poniższych dekoracji malarskich. W puste pola wpisz ich imiona i nazwiska.
Do definicji w lewej kolumnie dobierz właściwe pojęcia ze strony prawej.
Di sotto sù, Kwadratura, Trompe-l'oeil
| W rysunku i malarstwie, stosowanie skrajnych skrótów perspektywicznych na suficie lub innej wysokiej powierzchni, aby uzyskać złudzenie, że figury zawieszone są w powietrzu nad widzem. | |
| Sposób malowania wywołujący złudzenie, iż ukazane na dwuwymiarowej powierzchni przedstawienie jest trójwymiarowe; malarstwo dające iluzję rzeczywistości | |
| Symulacja elementów architektonicznych przy wykorzystaniu efektów złudzenia optycznego. Ponadto łączy w sobie elementy architektury, malarstwa i rzeźby |
Do definicji w lewej kolumnie dobierz właściwe pojęcia ze strony prawej.
Trompe-l'oeil, Di sotto sù, Kwadratura, Kwadratura, Di sotto sù, Trompe-l'oeil
W rysunku i malarstwie, stosowanie skrajnych skrótów perspektywicznych na suficie lub innej wysokiej powierzchni, aby uzyskać złudzenie, że figury zawieszone są w powietrzu nad widzem. - ..........................
Sposób malowania wywołujący złudzenie, iż ukazane na dwuwymiarowej powierzchni przedstawienie jest trójwymiarowe; malarstwo dające iluzję rzeczywistości - ..........................
Symulacja elementów architektonicznych przy wykorzystaniu efektów złudzenia optycznego. Ponadto łączy w sobie elementy architektury, malarstwa i rzeźby - ..........................
Rozpoznaj dzieło. Wpisz poprawnie cały jego tytuł.
Rozpoznaj postacie przedstawione na fragmentach dekoracji. W puste pola wpisz ich imiona i nazwiska.
Rozpoznaj alegorie. Pod ich przedstawianiami wpisz właściwe kontynenty.
Rozpoznaj postacie ze Starego Testamentu. W pola wpisz imiona bohaterów.
Na podstawie materiału z lekcji napisz, jakie nowatorskie rozwiązania wniosły techniki malarstwa iluzjonistycznego. W wypowiedzi posłuż się co najmniej dwoma przykładami.
Słownik pojęć
tambur, część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę kopuły.
(wł. od dołu do góry) w rysunku i malarstwie, stosowanie skrajnych skrótów perspektywicznych na suficie lub innej wysokiej powierzchni, aby uzyskać złudzenie, że figury zawieszone są w powietrzu nad widzem.
alfresco, buon fresco: 1) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilku warstwami zaprawy (…), farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową; 2) malowidło wykonane tą techniką; spoiwem staje się tu samo podłoże na skutek przemiany wapna gaszonego pod wpływem dwutlenku węgla z powietrza w krystaliczny węglan wapnia, który wiąże cząsteczki farby (…).
skrzyniec, szafa, zagłębienie w stropie drewnianym między odcinkami krzyżujących się belek lub utworzone przez wprowadzenie między belki stropowe poprzecznych beleczek lub listew, dzielących przestrzenie międzybelkowe na wgłębione pola (tzw. strop kasetonowy).
pionowa podpora arch. o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu bazy lub przynajmniej z dwóch pierwszych.
sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie centralnym (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewn. część budowli, zawierająca takie sklepienie (kopuła zewnętrzna).
jeden z podstawowych klasycznych porządków architektonicznych wykształcony w starożytnej Grecji na przełomie V i IV w p.n.e. jako odmiana porządku jońskiego, najbardziej charakterystycznym elementem jest kapitel o kształcie cylindrycznego kosza z dwoma rzędami liści akantu, rzadziej stosowany.
malarska symulacja elementów architektonicznych przy wykorzystaniu efektów złudzenia optycznego. Ponadto łączy w sobie elementy architektury, malarstwa i rzeźby.
nadbudówka, najczęściej walec z oknami albo ażurowymi ścianami, umieszczony na szczycie kopuły, zwykle przykryty hełmem.
część kościoła między prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych.
żagielek, narożny sferyczny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie czworobocznym, umożliwia oparcie na nich kopuły, czyli przejście od rzutu czworobocznego do okrągłego.
umiejętność ukazywania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie, zgodnie z prawami widzenia.
(gr. polýchrōmos – wielobarwny) wielobarwne malowidła zdobiące ściany, stropy lub sklepienia budowli, rzeźby
konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły (rzadziej z monolitu, np. żelazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku; s. kolebkowe pełne (walcowe, kolebka) o formie leżącej połowy walca, której przekrój prostopadły do osi stanowi pełne półkole (…).
określenie równoznaczne z terminem nawa poprzeczna.
(franc.) sposób malowania wywołujący złudzenie, iż ukazane na dwuwymiarowej powierzchni przedstawienie jest trójwymiarowe; malarstwo dające iluzję rzeczywistości
(sklepienie) konstrukcja budowlana wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub cegły (rzadziej z monolitu, np. żelazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, służąca do przekrycia określonej przestrzeni budynku.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, opr. zbiorowe pod red. Krystyny Kubalskiej‑Sulkiewicz, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003
A. Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, s. 74, PWN, Warszawa 1981.
H. Honour, J. Fleming, Historia sztuki świata, Arkady, Warszawa 2006.
W. Tomkiewicz, Piękno wielorakie – sztuka baroku, Wiedza Powszechna, Warszawa 1971.
https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://baroccaroma.files.wordpress.com/2011/05/santignazio_garonzi-fabio.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://encyklopedia.pwn.pl (dostęp z dnia 31.03.2018)