Mapa ilustruje podział polityczny i wyznaniowy Europy w XVI wieku. Kraje Habsburgów hiszpańskich znajdowały się na terenie dzisiejszej Hiszpani, Belgi, Holandii, południa Włoch, Sycylii. Kraje Habsburgów austriackich Czechy, Słowacja, Austria, Słowenia. Granice Cesarstwa Rzymskiego przebiegały po zachodniej stronie Belgi, Niemiec, przez Szwajcarię po Włochy, na północ przez Słowenię, Austrię, Czechy przez zachodnia Polskę. Imperium osmańskie i jego lenna po 1541 roku Algieria, Tunezja, Turcja, Bułgaria, Grecja, Rumunia, Serbia, Węgry, Mołdawia, Gruzja, Iran, Syria, Irak. Katolicy zamieszkiwali teren zachodniej oraz centralnej Europy wraz z wyspami Brytyjskimi oraz wybrzeże północnej Afryki. Prawosławni zamieszkiwali teren Rosji, Białorusi, Ukrainy, Mołdawii, Rumuni, Grecji, Serbia, Turcja, Syria, Irak. Muzułmanie zasiedlali tereny wybrzeża morza Czarnego oraz północnej Afryki. Luteranie znajdowali się w krajach Skandynawskich, Danii, Niemiec. Bracia czescy zajmowali teren Czech, Austria, Chorwacja. Kalwiniści : zachodnia Francja, Holandia, Wyspy Brytyjskie, Litwa, Węgry. Anglikanie: Wyspy Brytyjskie, Irlandia. KatolicyIdąc za przykładem prawowiernych Ojców, Sobór z takim samym pobożnym przywiązaniem i czcią uznaje i czci wszystkie księgi zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, skoro jeden Bóg jest autorem obydwu, a także tradycje dotyczące zarówno wiary jak i postępowania, podane zarówno przez usta Chrystusa lub Ducha Świętego, i zachowane dzięki nieprzerwanej sukcesji w Kościele katolickim. Sobór uznał także za słuszne dołączyć do niniejszego dekretu wykaz świętych ksiąg, by nie rodziły się wątpliwości co do tego jakie księgi przyjmuje.
(…)
Kto nie przyjmuje tych ksiąg w całości i ze wszystkimi ich częściami jako święte i kanoniczne tak jak Kościół katolicki zwykł je czytać, i jak się zawierają w starej łacińskiej edycji Wulgaty, oraz świadomie i rozmyślnie gardzi wyżej wspomnianymi tradycjami - niech będzie przeklęty. Niech więc wszyscy zrozumiej ą jaką drogę i jaki porządek wybrał Sobór po ustaleniu fundamentu wyznania wiary, a szczególnie jakich świadectw i pomocy będzie używał dla utwierdzenia dogmatów i odnowy moralności w Kościele.
Sobór Trydencki, sesja IV, 8 kwietnia 1546, dekret pierwszy [wykaz ksiąg kanonicznych Pisma św.oraz uznanie Pisma św. i niepisanych przekazów zwanych tradycjami za równorzędne źródła objawienia]
_{Za: Wybór tekstów źródłowych do historii Kościoła, Tom II: Nowożytność i czasy najnowsze, wybór i opracowanie L. Wilczyński, Poznań, 2007, str. 71-73} Prawosławni. Fragment opracowania naukowego
Po śmierci Iwana, za panowania jego syna Fiodora, przybył do Moskwy w 1588 r. ów „niewolnik Turków", patriarcha Konstantynopola Jeremi, szukać tu pomocy i wsparcia, przede wszystkim pieniężnego. Pobyt jego wykorzystał szwagier Fiodora, wkrótce jego następca, rządzący faktycznie państwem Borys Godunow, by uzyskać dla metropolity moskiewskiego godność patriarchy. Długie i chytrze prowadzone zabiegi Godunowa odniosły skutek. Na zwołanym pospiesznie soborze, po komedii wyborów, Fiodor zatwierdził kandydata na nowego patriarchę „Moskwy i wszej Rusi”, a Jeremi uczestniczył w jego uroczystej intronizacji w soborze Uspieńskim 26 stycznia 1589 r., powróciwszy zaś do Konstantynopola, na zwołanym tam soborze dostojników wschodniej Cerkwi uzyskał zatwierdzenie swej decyzji.
_{S. Grzybowski, Wielka historia świata, tom 6: Narodziny świata nowożytnego 1453-1605, Warszawa 2005, str. 505} Muzułmanie. Wielkie znaczenie dla społeczności szyickiej ma imam, przywódca duchowy. O ile imam sunnitów (kalif) jest wybierany przez społeczność muzułmańską, o tyle imam szyitów uzyskuje swoją godność przez „naznaczenie boskie". Imamem staje się on dzięki tajemniczej emanacji, która przechodzić ma na niego od Alego. Szyici wierzą, że Mahomet przekazał Alemu (swemu zięciowi) pewną wiedzę, której nie ujawnił innym wiernym i która —jako swego rodzaju charyzma — jest dziedziczona przez najbliższych krewnych Proroka. Dlatego też tylko rodzina Alego zdolna jest do wykładania nauki bożej i tylko ona ma prawo do decydowania o sprawach religijnych i świeckich gminy islamskiej. Dzięki owej boskiej emanacji imamowie szyiccy są bezgrzeszni i nieomylni, tak jak prorocy. W świetle tej doktryny władca świecki w państwie szyickim jest tylko namiestnikiem imama i nie ma władzy praw prawodawczej, a pełni jedynie funkcję stróża porządku publicznego. (…)
_{K. Banek, J. Drabina, H. Hoffmann, Religie Wschodu i Zachodu, Warszawa 1992, str. 200-201} #Luteranie{icon=1}###(...) [IV. O usprawiedliwieniu.] Kościoły nasze nauczają także, iż ludzie nie mogą być usprawiedliwieni przed Bogiem własnymi siłami, zasługami lub uczynkami, lecz bywają usprawiedliwiani darmo dla Chrystusa przez wiarę, gdy wierzą, że są przyjęci do łaski i że grzechy są im odpuszczone dla Chrystusa, który swą śmiercią dał zadośćuczynienie za nasze grzechy. Tę wiarę Bóg poczytuje za sprawiedliwość przed swoim obliczem (Rz 3 i 4) (...).
[X. O Wieczerzy Pańskiej.] Kościoły nasze uczą o Wieczerzy Pańskiej, że ciało i krew Chrystusa są prawdziwie obecne i rozdzielane spożywającym w Wieczerzy Pańskiej; inaczej nauczających od-rzucają.
Wyznanie augsburskie - Konfesja Augsburska [Confessio Augustana] (podstawowa księga wyznaniowa luteranizmu, napisana przez Filipa Melanchtona i ogłoszona na sejmie Rzeszy w Augsburgu – 25 VI 1530) - fragmenty.
_{Za: Ks. H. Olszar, Historia Kościoła powszechnego. Od nowożytności do współczesności. Materiały do ćwiczeń, Katowice 2015, str. 28} Kalwiniści np. oświata, obrona i handel, w gestię państwa. Sprawy zaś takie, jak opieka nad ubogimi, działalność duszpasterska leżała w gestii Kościoła, gdzie państwo raczej nie powinno ingerować. Kościołem w Genewie rządziła rotacyjna, wybierana przez wiernych grupa duchownych i świeckich – konsystorz, absolutne novum. Dziś byśmy powiedzieli: przejaw radykalnej demokratyzacji kościelnych struktur. Ten demokratyczny element spowodował, że kalwinizm był entuzjastycznie przyjmowany przez mieszczaństwo w Anglii, Niderlandach oraz (początkowo) szlachtę w Polsce, Francji i na Węgrzech. Konsystorz sprawujący nadzór nad Kościołem i materiami duchownymi – sprawy świeckie pozostawiono władzy świeckiej – to początek rozdziału Kościoła od państwa. (…)
_{Kazimierz Bem, Jarosław Makowski, Kalwin reformator, Polityka 30.2009 (2715) z dnia 25.07.2009; s. 54} Anglikanie. Ustawa o głowie Kościoła
Jakkolwiek Jego Królewska Mość sprawiedliwie i zgodnie z prawem jest i powinna być uważana za najwyższą głowę kościoła w Anglii i za taką jest przyjmowany przez duchowieństwo tego królestwa na jego zjazdach, niemniej jeszcze dla utrwalenia i zatwierdzenia tego stanu rzeczy i dla wzmocnienia religii Chrystusowej w granicach królestwa Anglii oraz aby poskromić i wykorzenić wszelkie błędy, herezje i inne nadużycia i występki w nim się dotąd panoszące; niech będzie postanowione przez autorytet obecnego parlamentu to, że miłościwie nam panujący król, jego dziedzice i następcy, królowie tego królestwa, mają być brani, przyjmowani i uważani za jedyną głowę na ziemi kościoła w Anglii, nazywanego kościołem anglikańskim; i mają posiadać i cieszyć się tym tytułem dołączonym i zjednoczonym z koroną monarszą tego królestwa tak dobrze, jak i przynależnościami i odnoszącymi się do wspomnianego urzędu najwyższej głowy tegoż kościoła wszystkimi zaszczytami, godnościami, uprawnieniami wynikającymi z pierwszeństwa, jurysdykcji, wolności oraz praw do korzyści i dochodów; i że wspomniany miłościwie panujący nam król, jego dziedzice i następcy, królowie tego królestwa, mają mieć pełną władzę i autorytet, aby od czasu do czasu przeprowadzać wizytacje, poskramiać winnych, usuwać nadużycia, reformować, wydawać polecenia, poprawiać, powściągać zło i wykorzeniać te wszystkie błędy, herezje, przestępstwa, wy¬kroczenia, zlekceważenia i zwyrodnienia jakiekolwiek by one były, które wszelkim sposobem, (czy) to na podstawie władzy duchownej, (czy) jurysdykcji powinny lub mogą być załatwione, karane, nakazywane, wyrównywane, poprawiane, powściągane, prostowane szczególnie ku upodobaniu Wszechmogącego Boga, dla wzrostu siły religii Chrystusowej oraz dla utrwalenia pokoju, jedności i bezpieczeństwa tego królestwa; zakazuje się zważać na jakąkolwiek przeciwną niniejszemu aktowi praktykę, zwyczaj, obce prawo, obcy autorytet, rozkaz lub jakąś inną rzecz lub rzeczy.
_{Za: Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, wyboru dokonali M. J. Ptak, i M. Kinstler, Wrocław 1996, str. 293-294} #Bracia czescy{icon=1}###(…)Pan starosta poznański nas tu do Poznania przyjął i o gospodę dla nas na ten czas się zatroszczył, a nadto w jadło i napoje wszystkich nas zaopatrzył, przyholubił i radby, abyśmy tu pod jego opieką osiedli, skorośmy już przyjechali do jego miast i włości, domostw sobie szukać, ja Kmochan, Havel i inni i o to wraz z licznymi pany u Jego Królewskiej Mości zabiega. Jakoż wczoraj 2 niedziele minęły, jak zjazd w Kórniku radził, a panów i ziemiaństwa na tym zjeździe było ze 4 tysiące. I byłem przy tym, jak z afektem wielkim uchwalili, iżby u Króla Jegomości wyjednać, aby nam w Polszczę całej mieszkać zezwolił, gdzie się nam jeno spodoba, a aby nas z kraju nie puszczali, albowiem ziemianie tu w księży zbytnio nie wierzą, a takoż i z okolic ziemiaństwo każdego dnia ku nam przybywa i prosi, aby do ich miast jechać i domostw sobie szukać, co też i czynimy. A przyrzekając nam, oraz na piśmie dać to gotowi, że wolności zupełnej zażywać będziemy, a szczególnie w nabożeństwie i we wszystkich innych swobodach. Trzecia przyczyna jest takowa, że pan burmistrz, panowie i mieszczanie – wszyscy proszą, abyśmy się z Poznania nigdzie nie ruszali, ani miasta nie opuszczali, albowiem jeśliby nas stąd puścili, a do siebie nie przyjęli, byłby to znak oczywisty, że ich pomsta boża nie minie, i to mówiąc, że jest Bóg nasz, a że, naszego ludu Pan Bóg tu na darmo nie sprowadził. (…)
Fragment listu Gabriela Danielowa z 1548 r. do brata Macieja
_{Za: J. Sliziński, Z dziejów pobytu braci czeskich w Polsce, [w] Przegląd Zachodni, nr 5-6, 1954, str. 50-51} Kraje Habsburgów hiszpańskich. Monarchia hiszpańska nie stanowiła jednolitego organizmu państwowego. Stanowiła raczej samoistnych krajów, z odmiennym ustrojem i prawem publicznym, które król zobowiązywał się zachować przysięgą. Kraje Habsburgów austriackich(…) Brat Karola V, Ferdynand I, objąwszy rządy nad krajami austriacko-niemieckimi, kolejno z arcyksięcia stawał się (po śmierci Ludwika Jagiellończyka) królem Czech i Węgier, wreszcie, po Karolu V, cesarzem. Powiodło mu się wyparcie za Karpaty Jagiellonów. Podjął walkę z Turcją i zyskał opinię monarchy, który bronił chrześcijaństwa na zewnątrz i w obronie katolicyzmu walczył z reformacją wewnątrz. Jemu wreszcie przypisuje się scalenie Monarchii Naddunajskiej, wiążącej gospodarczo różne ludy wzdłuż potężnej rzeki jako szlaku komunikacyjnego. Następca Ferdynanda, Maksymilian II, kontynuował walki z Turkami, nie odnosząc jednak sukcesów. Podjął też, po wygaśnięciu Jagiellonów, starania o koronę polską, bezskutecznie zgłaszając kandydatury habsburskie na kolejnych elekcjach i nie rezygnując z podsuwania monarchom polskim habsburskich arcyksiężniczek za małżonki. Szlachta polska witała austriackie kandydatury z niechęcią.
_{Stanisław Grodzisk, Habsburgowie, w: Pomocnik historyczny Polityki. Wielkie dynastie Europy, str. 62} Granice Cesarstwa Rzymskiego. W Niemczech autorytet i potęga cesarska jeszcze miały szansę rozkwitnąć. (…) Jednak różnice religijne, wewnętrzne niezgody, kłótnie pomiędzy książętami i ziemiami, ogólna nienawiść dla wielkości domu austriackiego uczyniły Rzeszę podzieloną i słabą. Księstwa nie chciały uznać cesarza za swego zwierzchnika. Miasta zmieniły religie i chciały zależeć wyłącznie od siebie. Wielcy i bogaci oddawali się wyłącznie luksusom, ucztom, pijaństwu. Stąd z powodu wszystkich tych odchyleń nie istniał już dobry rząd, który dał Niemcom Karol Wielki. Wewnętrzne dyskusje i różnice religijne osłabiły Niemcy protestanckie do tego stopnia, że nie były w stanie osłabić autorytetu papieży rzymskich. Reichstag był podstawą dobrych rządów Niemiec. Dziś wielu nie chce słuchać, płacić części kontrybucji, gdyż wszędzie panuje zamieszanie, wszystko zmierza w kierunku nieposłuszeństwa i odebrania autorytetu cesarzowi. Im bardziej maleje reputacja cesarza, tym większą estymę zyskują elektorzy, którzy zaraz po nim grali główną rolę w cesarstwie.
Sprawozdanie w senacie weneckim w 1614 r. ambasadora Soranzo
_{Za: Historia powszechna, tom 12, Wiek XVII – wiek absolutyzmu, Warszawa 2007, s. 71} Imperium osmańskie i jego lenna po 1541 r. Mieszkańcy miasta Senja w Chorwacji do króla Czech i Węgier Ferdynanda Habsurga. Fragment dokumentu z 4 czerwca 1529 r.
Wielokrotnie zawiadamialiśmy Waszą Światłość o potrzebach i niedolach, w jakich my Senjanie, poddani Waszej Wysokości znajdujemy się z powodu najazdu Turków, a szczególnie marolosów [kategoria wolnej ludności różnego pochodzenia i wyznania w osmańskiej Turcji, która pełniła dziedzicznie czynną służbę wojskową, zwłaszcza na pograniczu] i ich łupieży, ponieważ ci marolosi całe terytorium miejskie [obszar podlegający miastu] złupili i doprowadzili do upadku (…) zostało niewielu mieszkańców, z których większość znalazła się w niewoli tureckiej, a ci którzy nie chcieli się do niej dostać byli zmuszeni szukać (…) innego miejsca osiedlenia, gdzie mogliby żyć z rodzinami (…) Tylko murami się bronimy, nie ośmielając się wyjść na zewnątrz miasta.
_{Historia powszechna XVI wieku. Teksty źródłowe, wybrali i opracowali Z. Boras i M. Serwańsk, Poznań 1978, str. 132-133}