Martwa natura
Ważne daty
1504 – Jacopo de' Barbari maluje obraz Martwa natura z kuropatwą i żelaznymi rękawicami, uznawany za najwcześniejsze przedstawienie martwej natury potraktowanej jako samodzielny temat
XVII w. – czas świetności martwej natury, traktowanej jako odrębna tematyka w malarstwie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Opanowanie zagadnień z zakresu języka i funkcji plastyki; podejmowanie działań twórczych, w których wykorzystane są wiadomości dotyczące formy i struktury dzieła. Uczeń:
1) wykazuje się znajomością dziedzin sztuk plastycznych: malarstwa, rzeźby, grafiki, architektury (łącznie z architekturą wnętrz), rysunku, scenografii, sztuki użytkowej dawnej i współczesnej (w tym rzemiosła artystycznego); rozumie funkcje tych dziedzin i charakteryzuje ich język; rozróżnia sposoby i style wypowiedzi w obrębie dyscyplin; zna współczesne formy wypowiedzi artystycznej, wymykające się tradycyjnym klasyfikacjom, jak: happening, performance, asamblaż; sztuka nowych mediów;
2) rozróżnia cechy i rodzaje kompozycji w naturze oraz w sztukach plastycznych (odnajduje je w dziełach mistrzów, a także w tworach i zjawiskach przyrody); tworzy różnorodne układy kompozycyjne na płaszczyźnie i w przestrzeni (kompozycje otwarte i zamknięte, rytmiczne, symetryczne, statyczne i dynamiczne); ustala właściwe proporcje poszczególnych elementów kompozycyjnych, umiejętnie równoważy kompozycję, wykorzystując kształt i kontrast form;
3) klasyfikuje barwy w sztukach plastycznych; wykazuje się znajomością pojęć: gama barwna, koło barw, barwy podstawowe i pochodne, temperatura barwy, walor barwy; rozróżnia i identyfikuje w dziełach mistrzów i własnych kontrasty barwne: temperaturowe, dopełnieniowe i walorowe; podejmuje działania twórcze z wyobraźni i z zakresu interpretacji natury, uwzględniające problematykę barwy;
4) charakteryzuje i rozróżnia sposoby uzyskania iluzji przestrzeni w kompozycjach płaskich; rozpoznaje rodzaje perspektyw (w tym m.in.: rzędowa, kulisowa, aksonometryczna, barwna, powietrzna, zbieżna); rozpoznaje i świadomie stosuje światłocień, jako sposób uzyskania iluzji przestrzeni; podejmuje działania kreatywne z wyobraźni i z natury, skoncentrowane wokół problematyki iluzji przestrzeni;
5) charakteryzuje pozostałe środki wyrazu artystycznego, takie jak: linia, plama, fakturafaktura; wykorzystuje wskazane środki w działaniach plastycznych (kompozycjach z wyobraźni i transpozycji natury);
6) rozróżnia gatunki i tematykę dzieł w sztukach plastycznych (portret, autoportret, pejzaż, martwa natura, sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna i batalistyczna); niektóre z tych gatunków odnajduje w grafice i w rzeźbie; w rysunku rozpoznaje studium z natury, karykaturę, komiks, rozumie, czym jest w sztuce abstrakcja i fantastyka; podejmuje działania z wyobraźni i z natury w zakresie utrwalania i świadomości gatunków i tematów w sztuce, stosuje w tym zakresie różnorodne formy wypowiedzi (szkice rysunkowe, fotografie zaaranżowanych scen i motywów, fotomontaż).
III. Opanowanie podstawowych wiadomości z zakresu kultury plastycznej, jej narodowego i ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego. Uczeń:
5) rozpoznaje wybrane, najbardziej istotne dzieła z dorobku innych narodów.
definiować pojęcie martwa natura na przestrzeni okresów;
wskazać pierwszą znaną martwą naturę jako samodzielny temat w malarstwie;
opowiadać o najważniejszych twórcach martwej natury;
umiejscowić martwą naturę w kontekście: religijnym, kulturowym, historycznym.
Martwa natura - kompozycja przedmiotów i przyrody nieożywionej
Martwa naturaMartwa natura jest to malarska lub rysunkowa kompozycja nieożywionych przedmiotów, dobranych ze względów kompozycyjno‑estetycznych lub symbolicznych. Kompozycję mogą stanowić owoce, warzywa, kwiaty, naczynia, zwierzyna łowna, owady oraz przedmioty symboliczne: świece, kielichy, czaszki. Elementy dobierane są w grupy, stanowiące dla artysty okazję do ukazania gry światła i cienia. Niekiedy zawierają także dodatkowe przesłanie metaforyczne lub symboliczne.
Przedstawienia przedmiotów codziennego użytku znane były już w starożytnej Grecji i Rzymie: wykonywano je w postaci malowideł ściennych, mozaik i obrazów tablicowych. Poniżej zaprezentowano rzymskie malowidło ścienne, ukazujące martwą naturę.
Niestety, martwe natury z czasów starożytnej Grecji nie zostały zachowane. Możemy zapoznać się jedynie z opisem niektórych dzieł.
Do historii przeszedł pojedynek malarski między dwoma artystami: Zeuksisem i Parrasjosem. Zeuksis namalował winogrona w taki sposób, że zlatywały się do nich ptaki, by się nimi pożywić. Parrasjos namalował z kolei zasłonę. Do tego stopnia była podobna do prawdziwej, że zmyliła Zeuksisa, który chciał by ją odsłonięto, by zobaczyć jaki obraz zakrywa. Zeuksis uznał wyższość Parrasjosa ponieważ on zdołał oszukać tylko ptaki, a Parrasjos wprowadził w błąd jego - człowieka.
Odwołując się do tekstu powyżej zastanów się, które dwie cechy starożytni Grecy najbardziej cenili w dziełach malarskich przedstawiających martwą naturę. Zajrzyj też do słownika.
- abstrakcjonizm
- realizm
- monochromatyzm
- iluzjonizm
Jacopo de’ Barbari - pionier przedstawienia martwej natury jako samodzielnego tematu w malarstwie
Zarówno w sztuce starożytnego Rzymu, jak i w średniowieczu, motyw martwej natury występował jako część większego dzieła lub element dekoracyjny. Samodzielnym tematem w malarstwie martwa natura stała się dopiero w XVI w., w okresie wzmożonego zainteresowania twórców człowiekiem i naturą. Jednym z pierwszych samodzielnych przedstawień martwej natury w nowożytnym malarstwie było dzieło włoskiego malarza i rysownika, Jacopo de’ Barbariego. Kompozycja przedstawiała upolowaną kuropatwę, rycerskie rękawice i strzałę, które wisiały na ścianie.
Niebanalny rodzaj martwej natury
Niebanalne zestawienia martwej natury tworzył Giuseppe Arcimboldo. Jako przedstawiciel manieryzmumanieryzmu łączył wirtuozerię malarską z ukazywaniem tego co nienaturalne, sztuczne, a nawet dziwaczne. Zaskakujące aranżacje poszczególnych elementów tworzyło niecodzienne kompozycje będące metaforycznymi portretami. Poniżej przykład alegoriialegorii czterech pór roku. Aby odczytać informację ukrytą przez artystę, kliknij ilustrację.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Zapoznaj się również z innym obrazem Giuseppe Arcimbolda, zatytułowanym Lato.
Eksponowanie martwej natury w malarstwie XVI‑wiecznym
W malarstwie XVI‑wiecznych artystów, np. Joachima Beuckelaera i Pietera Aertsena, nawet sceny narracyjne stanowiły pretekst do ukazania rozbudowanych kompozycji umiejscowionych w kuchniach wypełnionych żywnością, ptactwem, dziczyzną, owocami morza.
Zdarzało się, że właściwa tematyka obrazu stanowiła tło lub była zdominowana przez wyeksponowanie rozbudowanej martwej natury.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Przypomnij sobie metryczkę obrazu Joachima Beuckelaera, a następnie dokończ zdanie, wpisując odpowiedź wybraną z podanych haseł.
Hasła: batalistycznej, rodzajowej, religijnej, marynistycznej.
Dzieło Joachima Beuckelaera Scena kuchenna ze spotkaniem na drodze do Emaus to obraz o tematyce ......................
Martwa natura odrębnym gatunkiem malarskim
Od XVII w. martwa natura stanowiła odrębny gatunek malarski. W tej dziedzinie przodowali Holendrzy i Flamandowie. Opisując malowane przedmioty używali określenia still‑leven, czyli ciche życie, podobnie jak Anglicy stosujący termin – still life. Francuzi nazywali takie obrazy nature morte, zaś Włosi natura morta, co w obu przypadkach znaczyło martwa natura. Takie określenie funkcjonuje również w języku polskim.
Termin ciche życie w odniesieniu do martwej natury był wynikiem wnikliwej analizy malowanych przedmiotów: szklanych kielichów, srebrnych lub ceramicznych naczyń, owoców. Chodziło o stworzenie wrażenia, że poszczególne przedmioty – oddziałując na siebie swoją bliskością, barwą, migotaniem światła lub rzucanym cieniem – w pewien sposób żyją.
Towarzyszyło temu przekonanie, że chociaż są one kruche i podlegają upływowi czasu, to jednak utrwalone na obrazach przetrwają wieki. Tak jak te prezentowane poniżej.
Ambicja malarzy
Celem malarzy w XVII w. było stworzenie takiego przedstawienia martwej natury, które byłoby nie tylko „ucztą dla oka” (czyli cieszyło widzów swoim pięknem), ale także pobudzało apetyt biesiadników. W malarstwie holenderskim popularne były ontbijtjes – obrazy ukazujące śniadania. Tworzący je artyści musieli wykazać się dużymi umiejętnościami warsztatowymi, przede wszystkim zdolnością odwzorowania fakturyfaktury i barwy obiektów, tak aby powstała iluzja rzeczywistego istnienia przedmiotów. Wymagało to właściwego doboru podobraziapodobrazia, odpowiedniego rodzaju farb i sposobu ich nakładania. Poniżej zaprezentowano jeden z obrazów flamandzkiej artystki, Clary Peeters. Najedź kursorem na wskazane punkty, a dowiesz się, jakie rodzaje powierzchni utrwaliła w swojej pracy.
W tego typu martwych naturach ważne było oddziaływanie na zmysły odbiorców. Chodziło o to, aby widzowie niemal poczuli zapach i smak potraw. Poniżej zaprezentowano dwa przykłady takich obrazów.
Truskawki, które namalował Sebastian Stosskopff, wydają się tak realne, że niemal czuć ich zapach. Patrząc na nie łatwo sobie wyobrazić, jak były smaczne.
Lubin Baugin za pomocą martwej natury chciał ukazać pięć zmysłów: wzroku, zapachu, smaku, słuchu i dotyku.
Inna wersja zadania
Odzwierciedlenie surowej zasady
Przedstawienie martwej natury, w których znajdowało się niewiele elementów, odzwierciedlały zasady surowej, protestanckiej religijności, której ideałami były oszczędność, pracowitość i skromność. Powstawały kompozycje o przytłumionych barwach, na przykład obraz Holendra Willema Claesza Hedy. Dzieła malarskie, które wykonane zostały przy użyciu jednej barwy o różnych odcieniach, określa się jako monochromatycznemonochromatyczne.
Niekiedy artyści malowali przedmioty z taką precyzją, że wydawały się prawdziwe. Tak jak na obrazie Carla Hofverberga, na którym artysta ukazał zestaw swoich rzeczy osobistych. Do sosnowej deski przybite zostały gwoździami i przepasane czerwoną wstążką m.in. listy, kalendarz, plan fortyfikacji, szkic sceny batalistycznej, grzebień. Powyżej widać równie dokładnie namalowane pistolety, nożyczki i inne przedmioty.
Tego rodzaju dzieła malarskie określane są jako trompe l´oeiltrompe l´oeil.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Niekiedy martwa natura stanowiła dla artysty pretekst, aby ukryć w dziele swój portret.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Kompozycje kwiatowe
W XVII w. zaczęto komponować martwą naturę z kwiatów. Tego rodzaju przedstawienia były szczególnie popularne w Holandii, której mieszkańcy namiętnie uprawiali i kolekcjonowali cenne gatunki kwiatów. Cechowały się one bogatą symboliką. Wyrwane, zwiędłe rośliny były oznaką tymczasowości dóbr ziemskich, skupione wokół nich owady (takie jak muchy, ważki czy chrząszcze) przedstawiały zło, motyle – ponieważ wychodziły z kokonów – były symbolem zbawienia i zmartwychwstania.
Jednym z pierwszych malarzy tego nurtu był Jan Brueghel Starszy zwany Aksamitnym. Poniżej jedna z jego prac.
Obecność kwiatów na wielu obrazach z tamtych czasów wynikała między innymi z tego, że niektóre z roślin były bardzo rzadkie i drogie. Poza tym naturalne kwiaty szybko więdły, stąd wiele osób chciało posiadać chociaż obraz, przedstawiający piękne, ale niedostępne i szybko przemijające okazy.
Przekazanie treści umoralniającej
Kompozycje martwej natury były również nośnikiem treści umoralniających. W ten sposób zwracano uwagę na kruchość ludzkiego życia, ulotność zmysłowych uciech, przemijanie czasu. Tego rodzaju przedstawienia określa się mianem vanitasvanitas. Ich występowanie nasiliło się w XVII w., który był czasem wyniszczających Europę wojen, konfliktów religijnych, klęsk głodu i dżumy. Dramatyczne wydarzenia skłaniały do namysłu nad kruchością życia i nieuchronnością śmierci.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Zupełnie inny wymiar miało malarstwo Jeana‑Baptiste’a Siméona Chardina – XVIII‑wiecznego artysty francuskiego. Prezentowana martwa natura, przedstawiająca wazon z kwiatami, oddawała skromną, ale pełną harmonii i pogody rzeczywistość prywatnego świata. Kliknij reprodukcję i przeczytaj, jak komentowano dzieło.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Symboliczny autoportret
Niekiedy martwa natura stanowiła symboliczny autoportret artysty – metaforęmetaforę jego sytuacji duchowej. Tak było w przypadku dzieła Vincenta van Gogha Krzesło Vincenta z Arles z fajką. Zwykłe, puste krzesło z leżącymi na nim fajką i tytoniem, było symbolem codzienności i odnosiło się do afirmowanej przez artystę postawy prostoty i skromności. Fajka i tytoń sugerowały, że malarz przebywa gdzieś w pobliżu.
Inna martwa natura Vincenta van Gogha – Para butów, także niosła za sobą dodatkowe przesłanie.
Impresjoniści
ImpresjoniściImpresjoniści uczynili z martwej natury jeden z najważniejszych tematów malarstwa. W swoich pracach starali się oddać pierwsze wrażenie widzianego przedmiotu. W ten sposób sportretowano kwiaty widoczne na poniższej reprodukcji.
Jeden z mistrzów malarstwa, Paul Cézanne, dążył do maksymalnie obiektywnego oddania malowanych przedmiotów, tak aby – według słów artysty – stać się ich echem. Cézannowi nie chodziło jednak o wierne odtworzenie przedmiotów, ale szczególnie rozumiany obiektywizm, który nie był tożsamy z realizmemrealizmem. Dlatego o jego kompozycjach mówiono: Wraz z Cézanne’em jabłka tracą całkowicie swój jadalny charakter, stają się naprawdę rzeczami.
Obecnie martwa natura nie jest tak częstym tematem dzieł jak w minionych wiekach. Niemniej pozostaje źródłem inspiracji. Przedstawienia martwej natury Willema Claesza Hedy stały się inspiracją dla wiersza Jacka Kaczmarskiego. Kliknij reprodukcję i przeczytaj poetycką interpretację martwej natury holenderskiego mistrza.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dsk6plRy1
Słownik pojęć
sztuka nieprzedstawiająca świat rozpoznawalnych przedmiotów, oderwana od obrazowania rzeczywistości, oparta na operowaniu różnorodnymi formami: geometrycznymi lub nieregularnymi.
motyw lub zespół motywów, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym, ma ukryte znaczenie dodatkowe, pozostawione domyślności odbiorcy lub wyjaśnione przez autora.
szczegół, drobiazg, niewielki element będący częścią większej, złożonej całości. W dziele sztuki to może być jakiś przedmiot, gest, postać na trzecim planie.
charakterystyczne cechy powierzchni przedmiotu.
w sztukach plastycznych dążenie do oddania, możliwie najwierniejszego, złudzenia rzeczywistości.
kierunek w sztuce rozwijający się we Francji w latach 70‑tych i 80‑tych XIX w., którego podstawą było dążenie do pełnego oddania natury oraz rejestrowanie subiektywnych zmysłowych odczuć artysty. Impresjoniści interesowali się zmiennymi formami natury, wzajemnymi związkami światła i barw, w zależności od następujących pór roku lub dnia oraz zjawisk atmosferycznych.
nurt w sztuce europejskiej w okresie ok. 1520‑1590, którego cechą charakterystyczną było szczególne wyrafinowanie jeśli chodzi o stronę formalną i treści dzieł. Sztukę manieryzmu cechuje zerwanie z renesansowymi ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii.
przenośnia, nowy sens nadany przez zestawienie ze sobą odległych znaczeniowo słów lub obrazów.
użycie w dziele tylko jednego koloru w różnych odcieniach.
(blejtram) drewniana rama, na którą naciągnięte jest płótno malarskie.
w sztuce to dążenie do wiernego odzwierciedlania rzeczywistości.
przedstawienie w dziele scen bitewnych, wojen, oblężeń, życia obozowego.
przedstawienie w dziele scen, których przewodnim motywem jest morze i związane z nim zjawiska, miejsca, osoby, przedmioty.
przedstawienie w dziele scen związanych z namysłem nad bóstwami, bogami (Bogiem) i życiem pośmiertnym, a także wydarzeń z historii i życia Kościołów.
przedstawienie w dziele scen związanych z życiem codziennym, obyczajami, pracą, wypoczynkiem.
kompozycja malarska przedstawiająca drobne przedmioty, owoce, zabite zwierzęta itp.
szt. plast. zespół motywów ikonograficznych, obrazujących marność i nietrwałość rzeczy doczesnych.
[wym. trąp lej] iluzjonistyczne malowidło, na którym przedmioty sprawiają wrażenie form trójwymiarowych.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Stefano Zuffi (red.), „Martwa natura. Historia, arcydzieła, interpretacje”, Arkady, Warszawa 2000
Jacek Kaczmarski, „A śpiewak także był sam”, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa 1998,s. 327
Słownik języka polskiego PWN