Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RcaWM4EeOPKfK1

Muzyka polskiego średniowiecza

Ważne daty

966 – Chrzest Polski

968 – powstanie pierwszego biskupstwa w Poznaniu

1000 – założenie biskupstwa w Gnieźnie

1248 – nakazanie odmawiania podczas liturgii w języku polskim Wyznania wiaryModlitwy Pańskiej na synodzie we Wrocławiu

XIII w. – zapoczątkowanie polskiej muzyki liturgicznej, powstanie pierwszych dwóch zwrotek Bogurodzicy

XIV w. – pojawienie się w muzyce polskiej pierwszych zabytków wielogłosowości

XV w. – rozkwitanie kultury polskiej, Kraków stał się ważnym ośrodkiem na mapie Europy

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RCz2VKFSdtYkI1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, cc0.
1

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

3. Średniowiecze. Uczeń:

1) charakteryzuje kulturę muzyczną wczesnego średniowiecza związaną z rozwojem chrześcijaństwa;

8) zna kompozytorów i teoretyków średniowiecznych (Leoninus, Perotinus, Guido d’Arezzo, Philippe de Vitry, Guillaume de Machaut, Piotr z Grudziądza, Wincenty z Kielczy (Kielc), Mikołaj z Radomia);

9) wymienia zabytki polskiej i europejskiej muzyki średniowiecznej (Bogurodzica, Gaude Mater Polonia, Chwała Tobie, Gospodzinie i in.).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych

2. nazywa i porządkuje główne nurty, gatunki i style muzyczne, wskazuje formy wypowiedzi artystycznej spoza tradycyjnej klasyfikacji, uzasadniając swoją wypowiedź;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

b) podstawowe techniki kompozytorskie,

c) cechy stylów muzycznych,

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..

5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

Nauczysz się

przedstawiać powiązania rozwoju muzyki w Polsce z jej historią i kulturą współczesną;

wykazywać Polski wkład w rozwój form chorałowych i monodii świeckiej;

przedstawiać znaczenie Bogurodzicy oraz pozostałych dzieł średniowiecza dla kultury polskiej;

wymieniać przykłady polskiej wielogłosowości;

charakteryzować twórczość kompozytorów reprezentatywnych dla muzyki polskiego średniowiecza - Wincentego z Kielczy, Mikołaja z Radomia - na tle muzyki europejskiej.

Początki polskiej muzyki

Początek rozwoju polskiej kultury muzycznej ma miejsce w VII w., pojawiają się wówczas pierwsze organizacje państwowe na ziemiach polskich. Jedyną uprawianą tu wówczas muzyką była rodzima muzyka ludowa. Nie zachowały się z tego okresu żadne zabytki muzyczne, ponieważ przekazywana była drogą ustną. Jedyne wzmianki o niej znajdują się w kronikach i pismach podróżników. Źródła te przynoszą wzmianki o instrumentach używanych wówczas na ziemiach polskich. Mowa w nich o piszczałkach, trąbach, rogach, gęślach, lutniach, bębnach i dzwonach, a także o praktykach wykonawczych.

Z oryginalnych zabytków tego okresu zachowała się do dziś pięciootworowa piszczałka i podobizna rogu na Drzwiach Gnieźnieńskich pochodzących z ok. 1127 roku.

Nową erę muzyczną w Polsce zapoczątkowało przyjęcie w 966 roku chrześcijaństwa. Wtedy Polska wkroczyła w orbitę wpływów kulturalnych Europy zachodniej. Kościół niezwłocznie zajął się strukturą organizacyjna niezbędną dla potrzeb nowej religii. Już w 968 r. powstało pierwsze biskupstwo w Poznaniu w roku 1000 w Gnieźnie, a następnie we Wrocławiu, Krakowie, Kołobrzegu, Kruszwicy, Włocławku i Płocku.

Zakonnicy przybywający z misją nawracania pogan przywozili ze sobą księgi liturgiczne.

Początkowo chorał na ziemiach polskich śpiewany był wyłącznie przez cudzoziemskich zakonników.

Z tego czasu pochodzą najstarsze księgi chorałowe:

  • Kodeks Gertrudy z 993 r. – zaginął

  • Sakramentarium tynieckie z ok. 1060 r., zapisane neumami bezliniowymi

  • Liber Ordinalis biskupów krakowskich z początku XII w. (zbiór stałych części mszy)

  • Missae Plenarium z Gniezna, z początku XII w. (zawiera zmienne części mszy całego roku kościelnego)

Polskie chorały

RoMCWJSVY1qGO
Ilustracja interaktywna przedstawia Rękopis „Bogurodzicy” , 1407. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Rodzimy wkład do chorału jest zjawiskiem późniejszym – dopiero w XIII w. można mówić o początkach polskiej muzyki religijnej. Jako pierwsze pojawiają się kompozycje związane z kultem rodzimych świętych – Wojciecha i Stanisława. Mają one formę rymowanych zwrotkowych hymnów i sekwencji. Najstarsza jest Podobizna Św. Wojciecha, pochodząca prawdopodobnie z I połowy XIII wieku. Następna – Dies adest celebris poświęcona jest świętemu Stanisławowi. Powstała w latach 1254‑55, a jej autorem jest Wincenty z Kielc – pierwszy znany z imienia polski kompozytor.
Rękopis „Bogurodzicy” , 1407, Wikipedia, domena publiczna

Również w XIII wieku, po synodzie we Wrocławiu w 1248, kiedy nakazano podczas liturgii odmawiać w języku polskim Wyznanie wiary i Modlitwę Pańską. Z tego okresu pochodzi Bogurodzica - pierwsza znana polska nieliturgiczna pieśń religijna z polskim tekstem, która pełniła funkcję hymnu narodowego. Dwie najstarsze jej zwrotki pochodzą prawdopodobnie z końca XIII wieku, a dalsze powstawały dopiero w wieku XV.

R34YEfybK6g8b1
Utwór muzyczny: „Bogurodzica” - dwie zwrotki, Akademia Muzyczna im. F. Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Nagranie prezentuje dwie zwrotki pieśni Bogurodzica, która jest przeznaczona na chór męski. Posiada wolne tempo i wokalną fakturę monofoniczną. Cechuje się podniosłym, religijnym charakterem.

Z XIII wieku pochodzi również hymn polskiego hymnografa Gaude Mater Polonia.

RK5q3c7kxK7cY
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz Jana Matejki pod tytułem „Zabójstwo św. Stanisława”. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Gaude Mater Polonia, nieznanego autora. Wykonawca: Chór Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Gaude Mater przeznaczona jest na chór męski. Posiada umiarkowane tempo i wokalną fakturę monofoniczną. Cechuje się podniosłym, hymnicznym charakterem. Obraz utrzymany jest w pomarańczowo brązowej tonacji kolorystycznej. Po lewej stronie znajdują się zarysy postaci. Na środku na schodach leży człowiek. Z głowy sączy mu się krew. Kluczowe miejsce na obrazie zajmuje postać ubrana w czerwony długi płaszcz. W prawej ręce trzyma miecz.
Jan Matejko, „Zabójstwo św. Stanisława”, 1892, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); „Gaude Mater Polonia” - dwie zwrotki, AMFN, CC BY 3.0

Prezentacja pt. Fidel

RT3x9WBRE84b41
nie jest dostępna dla wszystkich uczniów
Źródło: AMFN, licencja: CC0.

Dramaty liturgiczne i pieśni w polskiej muzyce średniowiecza

RYN0bTJHR1kaL
Ilustracja interaktywna przedstawia Obraz Świętego Wojciecha. Postać ubrana jest w czerwony płaszcz, w ręce trzyma krzyż i księgę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Obok chorału gregoriańskiego, typowym dla kultury średniowiecza zjawiskiem jest dramat liturgiczny. Rozwinął się on z krótkich scenek dramatycznych przedstawiających zdarzenia z Ewangelii. Na zachodzie rozwijał się od X wieku, w Polsce pojawił się dopiero w XIII i utrzymał w niektórych ośrodkach do XVIII w. Dramaty liturgiczne były wyłącznie śpiewane i zawierały podstawowe elementy nabożeństwa: responsoria, sekwencje, tropy, hymny, a także cytaty z Pisma Świętego.
Obraz Świętego Wojciecha, swwojciech-zabrze.pl. CC BY 3.0

W XIV wieku w muzyce polskiej zaczęły powstawać także pieśni religijne związane z najważniejszymi świętami kościelnymi np. Chrystus zmartwychwstał jest – oparta na sekwencji Victimae paschali laudes, czy Wesoły nam dzień dziś nastał, które do dziś wykonywane są w okresie wielkanocnym w polskich kościołach. Pojawiają się wtedy pierwsze zabytki wielogłosowości. Są to, pochodzące z klasztoru klarysek w Starym Sączu rękopisy:

  • paralelnego organum - Benedicamus Domino

  • czterogłosowego conductusConductusconductus - Omnia beneficia

Inny rękopis, odnaleziony w kościele św. Andrzeja w Krakowie, zawiera trzygłosowy conductus związany z okresem Wielkanocy – Surrexit Christus hodie.

Lata świetności Polski

Na początku XV w. Polska wkroczyła w najświetniejszy w swych dziejach okres. Kraków staje się w pierwszych latach XV w. jedną z metropolii europejskich. Muzyka zajmowała ważne miejsce zarówno na Uniwersytecie Krakowskim, jak i na dworze królewskim. Zorganizowana została tu kapela wokalno – instrumentalna, uświetniająca ceremonie. O poziomie ówczesnej kultury muzycznej świadczą zachowane o dziś dzień rękopisy. Znajdują się w niech dzieła sławnych w tamtych latach kompozytorów włoskich i francuskich oraz utwory kompozytorów polskich. Najobszerniejszy z rękopisów zawiera 36 kompozycji i rozpoczyna się hymnem na cześć Krakowa Cracovia civitas. Jest to utwór trzygłosowy.

R1J2o3hE9eG9l
Ilustracja interaktywna przedstawia Kościół Mariacki i Sukiennice w Krakowie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Bazylikę Mariacką zaczęto wznosić pod koniec XIII wieku na fundamentach wcześniejszego kościoła romańskiego.Nowa świątynia została konsekrowana ok. 1320 r. Przez kolejne stulecia kościół był wielokrotnie przebudowywany. Zmianom podlegały zarówno bryła, jak i wnętrze. W jego wnętrzu znajduje się wiele arcydzieł sztuki, na czele ze słynnym ołtarzem głównym dłuta Wita Stwosza. Możliwość wysłuchania utworu: Utwór Anonima „Cracovia civitas” pochodzący z XV wieku. Utwór jest przeznaczony na tenor solo i grupę akompaniujących instrumentów. Posiada umiarkowane tempo i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się hymnicznym, podniosłym charakterem.
Kościół Mariacki i Sukiennice w Krakowie, online-sklills, CC BY 3.0

Z Krakowem związany jest również inny anonimowy, prosty, dwugłosowy utwór wokalno – instrumentalny, utrzymany w marszowym rytmie Breve regnum, który związany był ze zwyczajem wybierana króla żaków.

R1Foo8Ds0vz06
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy utworu „Breve Regnum”. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Breve Regnum, nieznanego autora. Wykonawca: Wokaliści Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Breve Regnum jest utworem wokalno-instrumentalnym przeznaczonym na dwie trąbki, róg, lutnię, flet i chór mieszany. Posiada szybkie tempo. Cechuje się skocznym, wesołym charakterem.
Pietrach (il.), Zapis utworu „Breve regnum”, XV w., deviantart.com, CC BY 3.0 (ilustracja); „Breve Regnum”, AMFN, CC BY 3.0

Polscy artyści

Nie wszystkie kompozycje okresu średniowiecza są anonimowe. Znamy nazwiska kilku kompozytorów tej epoki. Są nimi Mikołaj z Radomia, Piotr z Grudziądza i Mikołaj z Ostroroga.

Najwybitniejszy z nich – Mikołaj z Radomia działał w I połowie XV w. i zachowało się kilka jego utworów, m.in.:

  • 3 pary śpiewów Gloria i Credo,

  • Magnificat – prawdopodobnie najstarszy zachowany przykład techniki fauxbourdonowej w muzyce Europejskiej,

  • Historiographi aciem – świecki motet, do słów Stanisława Ciołka, sławiący narodziny Kazimierza Jagiellończyka.

Są to trzygłosowe utwory wokalno – instrumentalne, oparte na technice balladowej.

R1MxqTpaS4mGN
Utwór muzyczny: : Mikołaj z Radomia, Magnificat, XV w.Wykonawca: zespół Ars Nova i solista kontratenor Mariusz Gebel. Magnificat jest wokalno-instrumentalnym utworem przeznaczonym na alt solo, chór męski i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada szybkie tempo. Cechuje się religijnym, spokojnym charakterem.

Z II połowy XV wieku – końcowej fazy polskiego średniowiecza, poprzez stosowanie przeróbek utworów wokalnych polegających na zamianie tekstu - utwór świecki otrzymywał nowy, religijny tekst (rzadziej odwrotnie), melodia zostawała ta sama. Dokonywano także w dalszym ciągu tłumaczeń popularnych śpiewów łacińskich – np. pieśń maryjna (2. poł. XV w.) Bądź wiesioła Panno czysta i jej łaciński odpowiednik Gaude Virgo Mater Christi.

Wśród tego repertuaru na szczególną uwagę zasługuje jednak trzygłosowa pieśń ku czci Św. Stanisława, Chwała Tobie Gospodzinie – pierwszy utwór wielogłosowy z polskim tekstem.

R1PE7fsGGPpsx
Utwór muzyczny: Chwała Tobie Gospodzinie, XV w.Wykonawca: zespół Ars Nova solista Grzegorz Zychowicz, wokal - Krzysztof Owczynik. Chwała Tobie Gospodzinie jest wokalno-instrumentalnym utworem przeznaczonym na chór męski i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada umiarkowane tempo. Cechuje się chwalebnym, wesołym charakterem.

Zadania

ROWE8WmckST3k
Ćwiczenie 1
W którym wieku przypada początek rozwoju polskiej kultury muzycznej? Możliwe odpowiedzi: 1. X, 2. IX, 3. VII
R1AO1Mf0rP71f
Ćwiczenie 2
Które z wymienionych utworów związane były z życiem kulturalnym XV-wiecznego Krakowa? Możliwe odpowiedzi: 1. Cracovia civitas, 2. Dies adest celebris, 3. Liber Ordinalis, 4. Breve regnum
Rss01BWwhMbsi
Ćwiczenie 3
Praktyki wykonawcze na ziemiach polskich, o których wzmiankują podróżnicy i kronikarze z okresu przedchrześcijańskiego to: Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiew a’capella, 2. Śpiew z akompaniamentem gęśli, 3. Piosenki taneczne z klaskaniem, 4. Gra na lutni
R1IQocSKl3JGe
Ćwiczenie 4
Dopasuj kompozytorów do tytułów utworów: Dies adest celebris Możliwe odpowiedzi: 1. Mikołaj z Radomia, 2. Wincenty z Kielc, 3. anonim Breve regnum. Możliwe odpowiedzi: 1. Mikołaj z Radomia, 2. Wincenty z Kielc, 3. anonim Magnificat Możliwe odpowiedzi: 1. Mikołaj z Radomia, 2. Wincenty z Kielc, 3. anonim
R1ck1Cf7RXUiS
Ćwiczenie 5
Pierwszym znanym z imienia polskim kompozytorem był: Możliwe odpowiedzi: 1. Mikołaj z Radomia, 2. Wincenty z Kielc, 3. Piotr z Grudziądza
RygNUaElGS9AT
Ćwiczenie 6
Który z wymienionych kompozytorów nie był kompozytorem średniowiecznym? Możliwe odpowiedzi: 1. Wacław z Szamotuł, 2. Mikołaj z Ostroroga, 3. Piotr z Grudziądza
R15ilVWyXOd7U
Ćwiczenie 7
Określ zdania prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Pierwsze śpiewy liturgiczne autorstwa kompozytorów pochodzenia polskiego powstały w XI wieku. 2. Pieśń wielkanocna Wesoły nam dzień dziś nastał do dziś wykonywana jest w polskich kościołach. 3. Najlepszy okres rozwoju polskiej kultury przypada na wiek XV. 4. Utwór Cracovia civitas związany był ze zwyczajem wybierana króla żaków.

Słownik pojęć

Chorał gregoriański
Chorał gregoriański

liturgiczny jednogłosowy śpiew w kościele rzymskokatolickim. Nazwa pochodzi od papieża Grzegorza I, który śpiewy te zebrał i uporządkował.

Conductus
Conductus

wielogłosowy utwór z XII i XIII wieku, najstarszy gatunek, w którym wszystkie głosy napisane są z inwencji kompozytora.

Responsorium
Responsorium

chóralny śpiew odpowiadający na śpiew solowej modlitwy podczas oficjum lub mszy.

Sekwencja
Sekwencja

rodzaj średniow. łac. poezji liturgicznej wyposażonej w melodię, występujący od ok. IX w.

Trop
Trop

wstawka melodyczna dodawana wraz z nowym tekstem do melodii chorałowej, rozpowszechniona w IX–XIII wieku.

Źródło:

www.sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

R34YEfybK6g8b
Utwór muzyczny: „Bogurodzica” - dwie zwrotki, Akademia Muzyczna im. F. Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Nagranie prezentuje dwie zwrotki pieśni Bogurodzica, która jest przeznaczona na chór męski. Posiada wolne tempo i wokalną fakturę monofoniczną. Cechuje się podniosłym, religijnym charakterem.
RK5q3c7kxK7cY
Ilustracja interaktywna przedstawia obraz Jana Matejki pod tytułem „Zabójstwo św. Stanisława”. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Gaude Mater Polonia, nieznanego autora. Wykonawca: Chór Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Gaude Mater przeznaczona jest na chór męski. Posiada umiarkowane tempo i wokalną fakturę monofoniczną. Cechuje się podniosłym, hymnicznym charakterem. Obraz utrzymany jest w pomarańczowo brązowej tonacji kolorystycznej. Po lewej stronie znajdują się zarysy postaci. Na środku na schodach leży człowiek. Z głowy sączy mu się krew. Kluczowe miejsce na obrazie zajmuje postać ubrana w czerwony długi płaszcz. W prawej ręce trzyma miecz.
Jan Matejko, „Zabójstwo św. Stanisława”, 1892, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); „Gaude Mater Polonia” - dwie zwrotki, AMFN, CC BY 3.0
R1J2o3hE9eG9l
Ilustracja interaktywna przedstawia Kościół Mariacki i Sukiennice w Krakowie. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: Bazylikę Mariacką zaczęto wznosić pod koniec XIII wieku na fundamentach wcześniejszego kościoła romańskiego.Nowa świątynia została konsekrowana ok. 1320 r. Przez kolejne stulecia kościół był wielokrotnie przebudowywany. Zmianom podlegały zarówno bryła, jak i wnętrze. W jego wnętrzu znajduje się wiele arcydzieł sztuki, na czele ze słynnym ołtarzem głównym dłuta Wita Stwosza. Możliwość wysłuchania utworu: Utwór Anonima „Cracovia civitas” pochodzący z XV wieku. Utwór jest przeznaczony na tenor solo i grupę akompaniujących instrumentów. Posiada umiarkowane tempo i wokalno-instrumentalną fakturę homofoniczną. Cechuje się hymnicznym, podniosłym charakterem.
Kościół Mariacki i Sukiennice w Krakowie, online-sklills, CC BY 3.0
R1Foo8Ds0vz06
Ilustracja interaktywna przedstawia zapis nutowy utworu „Breve Regnum”. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór: Breve Regnum, nieznanego autora. Wykonawca: Wokaliści Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Breve Regnum jest utworem wokalno-instrumentalnym przeznaczonym na dwie trąbki, róg, lutnię, flet i chór mieszany. Posiada szybkie tempo. Cechuje się skocznym, wesołym charakterem.
Pietrach (il.), Zapis utworu „Breve regnum”, XV w., deviantart.com, CC BY 3.0 (ilustracja); „Breve Regnum”, AMFN, CC BY 3.0
R1MxqTpaS4mGN
Utwór muzyczny: : Mikołaj z Radomia, Magnificat, XV w.Wykonawca: zespół Ars Nova i solista kontratenor Mariusz Gebel. Magnificat jest wokalno-instrumentalnym utworem przeznaczonym na alt solo, chór męski i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada szybkie tempo. Cechuje się religijnym, spokojnym charakterem.
R1PE7fsGGPpsx
Utwór muzyczny: Chwała Tobie Gospodzinie, XV w.Wykonawca: zespół Ars Nova solista Grzegorz Zychowicz, wokal - Krzysztof Owczynik. Chwała Tobie Gospodzinie jest wokalno-instrumentalnym utworem przeznaczonym na chór męski i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada umiarkowane tempo. Cechuje się chwalebnym, wesołym charakterem.