Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1WdQd7PaI5qH1

Muzyka rozrywkowa w XVIII wieku: serenada, divertimento.

Ważne daty

1681 – po raz pierwszy w tytule utworu pojawia się słowo divertimento

ok. 1765 – Haydn pisze Divertimento Es‑dur

1772 – Mozart pisze Divertimento D‑dur KV 136

1787 – powstaje Eine Kleine Nachtmusik W. A. Mozarta

1795‑1797 – Beethoven komponuje Serenadę op. 8

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R17izgTZH57of1
W prostokątnym polu znajduje się napis „Pobierz”. Jest to przycisk pozwalający na wyświetlenie, pobranie i zapisanie pliku zawierającego scenariusz lekcji - dokument w formacie pdf.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.
6. Klasycyzm. Uczeń:
2) omawia cechy wybranych form muzycznych:
e) VIII‑wieczna muzyka rozrywkowa i jej formy: serenada, divertimento.

Nauczysz się

wymieniać i charakteryzować cechy serenady;

charakteryzować divertimento;

wykazywać najbardziej znane przykłady serenady oraz divertimenta.

Wprowadzenie

R1Fe4ttVFgS5Y1
Judith Leyster, „Serenade”, 1629, Rijksmuseum w Amsterdamie, Holandia, wikimedia.org, domena publiczna

Muzyka rozrywkowa znana jest od zarania cywilizacji. To najczęściej twórczość użytkowa przeznaczona do wykonania i wykorzystania podczas spotkań towarzyskich, wesel, bankietów, przyjęć, balów oraz innych mniej lub bardziej uroczystych zgromadzeń, na których wino leje się strumieniami, a rozbawieni biesiadnicy skorzy są do tańca.
W świecie tak zwanej muzyki klasycznej czasami zdarza się tak, że pierwotnie muzyka przeznaczona do tańca trafia z czasem na estrady niejednej filharmonii. Stało się tak również z niektórymi kompozycjami rozrywkowymi XVIII w. Zajmijmy się dwoma formami, które cieszyły się największą popularnością: serenadąSerenadaserenadądivertimentemDivertimentodivertimentem.

Serenada

RAcz1AZ759Nwe1
Młoda kobieta adorowana z ulicy, 1888, wikipedia.org, domena publiczna

Serenady to lekkie utwory, zazwyczaj pisane ku czyjejś czci lub z okazji ważnych wydarzeń rodzinnych, jak zaręczyny lub śluby. Najczęściej wykonywane były przez jednego lub więcej muzyków stojących na lub pod balkonem, a gdy go zabrakło, na ulicy pod oknami.
Serenada znana jest już od średniowiecza. Wówczas wykonywał ją śpiewak z towarzyszeniem instrumentu strunowego, na przykład lutni. Śpiewał pod oknami ukochanej, rzadziej na cześć kogoś głęboko poważanego. W późniejszych epokach wątek ten pojawi się wielokrotnie. Taką scenerię i formę przybiorą na przykład niektóre arie z opery Don Giovanni W. A. Mozarta

Barokowe serenady przybiorą raczej formę bardzo ornamentalnej kantaty, zazwyczaj na dwa głosy solowe i orkiestrę. Wykonywano ją wówczas na wolnym powietrzu przy sztucznym oświetleniu. Pozwalało to na przykład na zastosowanie instrumentów dętych, które w pomieszczeniu mogłyby być zbyt głośne.

Najbardziej znane serenady pochodzą jednak z wieku XVIII oraz XIX, przy czym my skupimy się na tych z okresu przedklasycznego i klasycznego. Wówczas to gatunek ten powszechny był na terenach Włoch i w Wiedniu. Nie miał także ściśle zdefiniowanej formy. Najczęściej komponowany na zespół kameralny lub małą orkiestrę smyczkową, utwór ten mógł składać się nawet z dziesięciu części. Zazwyczaj pierwsza i ostatnia utrzymywana była w szybkim tempie, środkowe zaś komponowano w tempie wolnym lub umiarkowanym. Dominowały w nich lekkie, proste tematy, a sama forma nie stwarzała trudności w zrozumieniu. Niekiedy jako myśli przewodnie poszczególnym częściom serenady służyły popularne w danym czasie arie operowe.

Rozwój instrumentarium wykorzystywanego w serenadzie

Wczesne serenady klasycznych kompozytorów: Haydna, Mozarta, czy Salieriego, często wykonywano plenerowo, co umożliwiło wykorzystanie instrumentów dętych, m. in. oboju, fagotu, rogu, klarnetu. Kolejnym przełomem tej formy muzycznej było wprowadzenie jej do sal koncertowych – do instrumentarium dodawano coraz więcej instrumentów smyczkowych.

RLMkdIpFyz4ZE
Ilustracja interaktywna przedstawia mężczyzn podczas grania na smyczkach, jest to kwartet smyczkowy. Mężczyźni mają peruki, koszule z żabotami i fraki. Sceneria dzieła jest przyjazna, znajdują się również kobiety, które odsłuchują dzieł granych przez mężczyzn. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny. 1. Kwartet smyczkowy składa się z I i II skrzypiec, altówki, wiolonczeli. Był często wykorzystywany w muzyce Josepha Haydna. Utwór muzyczny: Joseph Haydn Serenada op. 3 nr 5. Kompozycja ma umiarkowane tempo. Wykonywana jest przez kwartet smyczkowy. Cechuje ją pogodny, radosny charakter.
Joseph Haydn, „Serenade Op. 3 No. 5”, XVIII w., online-skills, CC BY 3.0
R2Jnz9J8GD5qG
Ilustracja interaktywna przedstawia obój jest to instrument dęty drewniany z grupy aerofonów dwustroikowych. Buduje się go najczęściej z drewna różanego albo afrykańskiego drzewa zwanego grenadillą, dzięki któremu ma charakterystyczny czarny kolor, choć może być także zrobiony z ebonitu i plastiku. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny. Jest nim przykład brzmienia oboju. Jego barwa jest melancholijna, śpiewna i o dość przenikliwym brzmieniu.
Obój, online-skills, CC BY 3.0
RkmmXBgqNjFhL
Ilustracja interaktywna przedstawia klarnet - instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych z pojedynczym stroikiem. Brzmienie klarnetu ma cztery wyróżniające się rejestry. Najniższy jest ciemny i ciepły, środkowe brzmią podobnie do tąbki, a najwyższy nazywany ekstremalnym, dotyczy dźwięków piskliwych i przenikliwych. Klarnet jest czarną, cylindryczną rurą zakończoną nieco rozszerzoną czarą głosową. Tak jak obój, wyposażony jest w metalowe klapki, ale posiada inny niż w oboju stroik, umieszczony w płasko ściętym ustniku za pomocą metalowej obręczy zwanej ligaturą. Jest nim pojedynczy kawałek trzciny, którego drgania powodują powstawanie dźwięku. Klarnet podzielony jest na 5 części: ustnik, baryłkę, górną i dolną część korpusu oraz czarę głosową. Klarnet występuje w różnych wielkościach i strojach, a obecnie najbardziej popularny jest klarnet w stroju B. W orkiestrze symfonicznej są zwykle 2–4 klarnety. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny. Jest nim przykład brzmienia klarnetu. To temat z utworu S. Prokofiewa "Piotruś i wilk". Jest on radosny, a brzmienie instrumentu ciepłe i głębokie.
Klarnet, online-skills, CC BY 3.0
RNDPTqzZ1nlR3
Ilustracja interaktywna przedstawia waltornia tzw. róg. Instrument muzyczny, dęty blaszany. To długa, wąska rura, dwukrotnie zwinięta, rozszerzająca się w czarę głosową. Zaopatrzona w trzy główne wentyle uruchamiające dodatkowe rurki, które przedłużając długość instrumentu. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny. Jest nim przykład brzmienia gamy zagranej na waltorni. Barwa instrumentu jest ciepła, niska.
Waltornia, online-skills, CC BY 3.0
RHooZy93VQyIM
Ilustracja interaktywna przedstawia fagot – instrument dęty drewniany z grupy aerofonów stroikowych z podwójnym stroikiem. Instrument składa się z sześciu części: stroika, esu, skrzydła, stopy, rury basowej oraz czary głosowej. Tworzą one kanał o długości ponad 2,4 m. Otwory nawiercone na długości instrumentu w większości otwierane i zamykane są klapami. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny.
Fagot, online-skills, CC BY 3.0
RiZeCV9E28hb0
Ilustracja interaktywna przedstawia orkiestrę symfoniczną. Po zaznaczeniu grafiki, zostanie wyświetlona informacja dodatkowa oraz odtworzony utwór muzyczny. 1. Orkiestra symfoniczna składa się z sekcji instrumentów dętych drewnianych i dętych blaszanych, instrumentów perkusyjnych, a także instrumentów smyczkowych, w których skład wchodzą I i II skrzypce, altówki, wiolonczele i kontrabasy. Utwór muzyczny: Wolfgang Amadeusz Mozart, „Haffner Serenade” KV 250, „Allegro Masteoso”, 1776 rok. Kompozycja ma szybkie tempo. Cechuje ją radosny, optymistyczny charakter. Występują częste zmiany dynamiczne.
Wolfgang Amadeusz Mozart, „Haffner Serenade” KV 250, „Allegro Masteoso”, 1776, online-skills, CC BY 3.0

Serenada w twórczości Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludviga van Beethovena

Najbardziej znanym przykładem klasycznej serenady jest Eine Kleine Nachtmusik KV 525 W. A. Mozarta. Musimy jednak pamiętać, że jest to kompozycja raczej na tamte czasy nietypowa, ponieważ, w przeciwieństwie do innych tego typu utworów, wykonana jest tylko za pomocą instrumentów smyczkowych.

RSWrago1Edsvk1
W.A. Mozart, „Eine Kleine Nachtmusik”, hz.imslp.info, CC BY 3.0
RubDYsgAPPN7c1
Utwór muzyczny: W. A. Mozart, „Eine Kleine Nachtmusik”. Kompozycja ma szybkie tempo. Wykonywana jest przez kwartet smyczkowy. Cechuje ją radosny, dynamiczny charakter.
meac5fcd83ccc8b32_0000000000083
R3YlcH6AnHVzr1
L. van Beethoven, „Serenade D-dur” op. 8, petrucci.mus.auth.gr, CC BY 3.0

Serenady pisał także młody Beethoven, który również wpłynął na rozwój tego gatunku.

R1IXGpnFrtsQq1
Utwór muzyczny: L. van Beethoven „Serenade D-dur” op. 8 cz. 1. Kompozycja ma szybkie tempo. Wykonywana jest przez kwartet smyczkowy. Cechuje ją radosny, marszowy charakter.

W XIX oraz XX w. serenady także pisano, ale zmieniły one nieco charakter. Stały się bowiem utworami wykonywanymi w salach koncertowych, a nie na ulicy. Zachowały jednak nieco lżejszy charakter, niż na przykład symfonie. Komponowano je także często na orkiestrę kameralną lub zespół kameralny. W wieku XX zdarzały się również serenady wokalno‑instrumentalne nawiązujące do tradycji gatunku.

Divertimento

Divertimento to lekki w charakterze utwór użytkowy o dość nieokreślonej formie. Zwykle ma od 3 do 9 części, choć zdarzały się posiadające ich nawet 13. Jest czymś pośrednim pomiędzy symfonią a suitą, lecz z racji stosunkowo niewielkiej obsady, czerpie także wiele z dokonań muzyki kameralnej, zwłaszcza zaś kwartetów smyczkowych. Divertimenta pisano zazwyczaj, by uświetnić rozmaite funkcje społeczne, jak przyjęcia czy bankiety. Sugeruje to sama jego nazwa oraz pierwsze użycie w roku 1681 przez włoskiego kompozytora Carlo Grossiego, który poleca wykonywanie swojej kompozycji podczas usługiwania przy stole. Tradycją więc stało się wykonywanie divertimenta do wieczornego posiłku. A gdy ucztowano na wolnym powietrzu, muzycy towarzyszyli biesiadnikom siedząc w pewnym oddaleniu, by nie zakłócać rozmowy.

R12TLLWCezRU81
W.A. Mozart, „Divertimento D-dur” KV 136, petrucci.mus.auth.gr, CC BY 3.0

Wiele kompozycji tego typu stworzył W. A. Mozart. Wykazał się przy tym różnorodnością tak pod względem formy, jak i faktury. Wszystkie divertimenta wielkiego klasyka są jednak lekkie i proste, choć nie brak im artystycznych walorów. Niektóre zbliżone są formą bardziej do symfonii, innym bliżej do sinfoniiSinfoniasinfonii, uwertury lub suity.

R1LsmZXux5DQs1
Utwór muzyczny: W. A. Mozart, fragment „Divertimento D-dur” KV 136. Kompozycja ma szybkie tempo. Cechuje ją radosny, dynamiczny charakter.

Divertimenta pisał także J. Haydn.

RHxFKZHclAyyR1
J. Haydn, „Divertimento Es-dur”, Hob. II: 6, ks.petruccimusiclibrary.org, CC BY 3.0
RtWsntTKMTX4N1
Utwór muzyczny: J. Haydn, fragment „Divertimento Es-dur”. Kompozycja ma umiarkowane tempo. Cechuje ją wesoły, wręcz żartobliwy charakter.
R1JDo275k4BkY1
Judith Leyster, „Młody flecista”, 1635, Muzeum Narodowe, Blasieholmen, Sztokholm, wikipedia.org, domena publiczna

Inni znani kompozytorzy divertimenta to Leopold Mozart, Carl Stamitz oraz Luigi Boccherini. Istnieją także kompozycje XX‑wieczne, niekiedy naśladujące stylistycznie wzorce klasyczne.

Serenada i divertimento to nie jedyne formy muzyki rozrywkowej przeniesione z sali bankietowej do sal koncertowych. Innymi przykładami mogą być chociażby polki i walce skomponowane przez znamienity wiedeński klan Straussów. Mimo to do dzisiaj w różnym stopniu muzyka umila nam czas posiłków podczas większych uroczystości, jak na przykład wesela.

Zadania

R1DH1e3VsoQcc
Ćwiczenie 1
W jakim miejscu najczęściej wykonywano serenady? Możliwe odpowiedzi: 1. w parku, 2. w kościele lub kaplicy, 3. pod balkonem lub na ulicy pod oknami
RAYeQnOTqeZUG
Ćwiczenie 2
Zaznacz, którzy kompozytorzy tworzyli serenady: Możliwe odpowiedzi: 1. J.S. Bach, 2. J. Haydn, 3. L. van Beethoven, 4. W.A. Mozart, 5. F. Chopin
RzycpcOHtFvj8
Ćwiczenie 3
Ile maksymalnie części miała serenada? Możliwe odpowiedzi: 1. trzy, 2. cztery, 3. dziesięć
RQplmqMOvIkv6
Ćwiczenie 4
Wskaż cechy divertimenta: Możliwe odpowiedzi: 1. wykonywane w budynku lub na wolnym powietrzu zazwyczaj wieczorem, 2. komponowane na niewielki skład, 3. posiada skomplikowaną formę, 4. często stanowiło tło muzyczne podczas uroczystego bankietu
R1YWBVDb3eheP
Ćwiczenie 5
Wskaż kompozytorów divertimenta: Możliwe odpowiedzi: 1. Leopold Mozart, 2. Wolfgang Amadeusz Mozart, 3. Gesualdo di Venoza, 4. Luigi Boccherini
R7AxFsaAlM8G9
Ćwiczenie 6
Wskaż charakter divertimenta: Możliwe odpowiedzi: 1. lamentacyjny, 2. lekki i zabawny, 3. medytacyjno-nostalgiczny
RA3nXympUkFeG
Ćwiczenie 7
Pod wpływem jakich form najczęściej pisano divertimento? Możliwe odpowiedzi: 1. fugi i przygrywki chorałowej, 2. opery i koncertu, 3. symfonii i suity
Rl2iPgMjY34aq
Ćwiczenie 8
Dopasuj nazwiska kompozytorów do napisanych przez nich utworów: W.A. Mozart Możliwe odpowiedzi: 1. Divertimento Es-dur, 2. Divertimento D-dur, 3. Serenade D-dur L. van Beethoven Możliwe odpowiedzi: 1. Divertimento Es-dur, 2. Divertimento D-dur, 3. Serenade D-dur J. Haydn Możliwe odpowiedzi: 1. Divertimento Es-dur, 2. Divertimento D-dur, 3. Serenade D-dur
Polecenie 1

Osiemnastowieczna muzyka rozrywkowa była zazwyczaj instrumentalna. Wskaż kilka współczesnych utworów, które popłynęłyby z głośników podczas organizowanego przez Ciebie uroczystego bankietu. Warunki konieczne: minimum 3 utwory, muszą być instrumentalne.

RBTA3qbdCDQQG
Po ustawieniu się kursorem myszy w szarym polu, należy w nie wpisać odpowiedź do polecenia. Nad polem umieszczone są przyciski: Zapisz (pozwala na zapisanie wpisanej odpowiedzi), Drukuj (umożliwia wydrukowanie wpisanej odpowiedzi), Wyczyść (usuwa wpisaną treść).

Słownik pojęć

Divertimento
Divertimento

Lekki utwór przeznaczony do wykonywania podczas posiłków lub uroczystości, złożony z kilku części i najczęściej pod względem ciężaru oraz obsady plasujący się pomiędzy suitą a symfonią, w klasycyzmie zazwyczaj posiadał kameralną obsadę.

Serenada
Serenada

Lekki utwór instrumentalny lub wokalno‑instrumentalny napisany na czyjąś cześć, ślub lub zaręczyny, zazwyczaj wykonywany wieczorem pod balkonem lub na ulicy pod oknami, w klasycyzmie posiadał prostą budowę i od 3 do 10 części.

Sinfonia
Sinfonia

W baroku inna nazwa uwertury włoskiej, w klasycyzmie wywodząca się z uwertury włoskiej protoplastka symfonii, zazwyczaj trzyczęściowa o układzie części: szybka - wolna – szybka.

Źródła:

Encyklopedia PWN

sjp.pl

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna