Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RMb6sBym5hxS4

Nowy człowiek

Niccolo Machiavelli przy pracy wg włoskiego obrazu z XIX w.
Stefano Ussi, Niccolo Machiavelli przy pracy wg włoskiego obrazu z XIX w., 1894, Galeria Sztuki Nowoczesnej i Współczesnej w Rzymie, domena publiczna
KarzełPär Lagerkvist
Pär Lagerkvist Karzeł

Renesansowy dwór w Italii. Dworski karzeł podgląda nowego gościa księcia, starszego mężczyznę o imieniu Bernardo.

Jest niewiarygodnie ciekawy. (…) Potrafi też godzinami obserwować lot ptaków, jak gdyby to też było czymś niezwykłym. Nawet głowy morderców i złodziei, wbite na haki przed bramą zamkową i tak stare, że nikt ich już nie darzy ani jednym spojrzeniem, może długo oglądać jak przedziwne zagadki i szkicować srebrnym rysikiem. A gdy kilka dni temu na placu przed zamkiem powieszono Franceska, był przy tym i przyglądał się egzekucji, stojąc na samym przodzie, pośród dziatwy, aby dobrze wszystko widzieć. A nocami patrzy w gwiazdy. (…) Chodzą dziwne słuchy, że skłonił księcia, aby oddał mu zwłoki Franceska, chce je pokrajać, by zobaczyć, jak człowiek wygląda w środku. To nie może być prawda. (…)

Nigdy nie widziałem czegoś tak wstrętnego, nie, nigdy nawet nie umiałbym sobie wyobrazić czegoś tak obrzydliwego jak wnętrzności ludzkie. A on stał pochylony nad nimi i studiował je z napiętą ciekawością, i właśnie wykrawał coś ostrożnie z okolicy serca malusieńkim nożykiem. Był tym tak pochłonięty, że nawet nie zauważył, iż wszedłem do komnaty. Zdawało się, że nie istnieje dla niego nic prócz tego obrzydlistwa, którym się zajmował. W końcu jednak podniósł głowę i spojrzał na mnie z szczęśliwym błyskiem w oczach. Twarz jego była pełna uniesienia, jak gdyby przeżywał uroczysty moment.

tccISPfLQK_00000_BIB_001Pär Lagerkvist, Karzeł, tłum. Zygmunt Łanowski, 1993.
Polecenie 1

To fragment słynnej powieści laureata literackiej nagrody Nobla, Paara Lagerquista, pt. „Karzeł”. Zastanów się, kto może kryć się pod postacią Bernarda? Dlaczego pomysł sekcji zwłok wydaje się karłowi tak niedorzeczny? Dowiedz się, czy w XV wieku sekcje zwłok były dozwolone.

R1cTI3kwpOjxK11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Ćwiczenie 1
R19zi7qUuNOja1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Jak sądzisz, przez przedstawicieli jakich stanów społecznych mogły być realizowane propagowane w średniowieczu wzorce? Zastanów się, dla których stanów społecznych nie wypracowano w średniowieczu „dobrych” wzorców osobowych?

tccISPfLQK_0000000T

Nowe wzorce osobowe

Społeczeństwo miast włoskich w XIV i XV w. wzbogaciło się na tyle, że dysponowało środkami finansowymi umożliwiającymi przeznaczenie części dochodów na luksusowe dobra i zaspokajanie tzw. wyższych potrzeb, niezwiązanych z poczuciem bezpieczeństwa materialnego (jedzenie, spanie, ubranie) czy duchowego (zbawienie, wiara, modlitwa). W tych warunkach ukształtował się nowy wzorzec człowieka, jednostki dążącej do poznania siebie i otaczającego świata, wyróżniającego się z otoczenia dzięki własnemu lub tworzonemu pięknu czy mądrości. Ten nowy wzorzec nie był realizowany ani kosztem, ani w opozycji do dawnych wzorców osobowych. Wzbogaceni mieszczanie - wielcy patrycjusze chcieli być wzorowymi rycerzami i dostąpić zbawienia. Te dwie ścieżki biegły obok siebie.

R1bKx3fsny4dw
Cudowne uzdrowienie córki Benwenuto San Polo
Giovanni di Niccolò Mansueti, Cudowne uzdrowienie córki Benwenuto San Polo, ok. 1505, tempera na płótnie, Gallerie dell'Accademia w Wenecji, domena publiczna
tccISPfLQK_00000012

Sprzeciw wobec nowych ideałów

Nie obywało się bez konfliktów. Kościół początkowo z niepokojem obserwował fascynację pogańskim antykiem z jego wielobóstwem i zapatrzeniem w jednostkę ludzką. Szybko jednak przekonano się, że nie stanowi to zagrożenia dla chrześcijaństwa i wiary, więc hierarchowie kościelni stali się gorącymi zwolennikami poszukiwań „starożytności”. Z drugiej strony u części duchowieństwa narastało krytycznie nastawienie do nadmiernych bogactw i ich nadużywania, co rodziło nowe ruchy monastyczne (zakonne). Powstawały zakony związane z miastami, ale jednocześnie żebracze, opierające się na datkach i religijności mieszczan (np. franciszkanie), jak również ruchy zwalczające zbytek i bezbożne odejście od ascezy. Do najsłynniejszych tego typu wystąpień doszło w najbardziej „renesansowym” z miast włoskich - Florencji. Wiązały się one z działalnością mnicha Girolamo SavonarolitccISPfLQK_000tp001Girolamo Savonaroli, który wzywał (i to z powodzeniem) do wyrzeczenia się bogactw, a nawet niszczenia zdrożnych oznak luksusu (dzieł sztuki, obrazów o treści niechrześcijańskiej itd.).

R10ORBRZW62l9
Jeden z bardziej znanych portretów autorstwa Rafaela namalowany w latach 1518-1519 r. Papież siedzi otoczony kardynałami, a jednocześnie krewnymi: Giulio de Medici i Luigi de Rossi. Obraz przechowywany jest w galerii Uffizi we Florencji, założonej przez ród Medyceuszy (Medici). Leon X zasłynął jako mecenas artystyczny. Zatrudniał Michała Anioła, Rafaela Santi czy Donato Bramantego m.in. przy wznowionych pracach nad wznoszeniem nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie. Za czasów Leona X doszło do wystąpienia Lutra i nastąpił rozłam w zachodnioeuropejskim Kościele.
Raphael, Papież Leon X, 1518-19, Malunek tablicowy, Uffizi Gallery, domena publiczna
Polecenie 3

Nominowanie swoich krewnych na stanowiska publiczne nazywamy nepotyzmem. Określenie to pochodzi od słowa „nepos”, co po łacinie znaczy „wnuk” lub „bratanek”.

Przyjrzyj się portretowi papieża. Dlaczego został namalowany z rodziną? Jakie wnioski można z tego wyciągnąć?

RFg5uOzMgeFST
Savanarola głoszący kazanie przeciwko rozrzutności
Ludwig von Langenmantel, Savanarola głoszący kazanie przeciwko rozrzutności, 1879, domena publiczna

Odpowiedz na pytania.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Jak liczne jest grono osób najbardziej zainteresowanych słowami kaznodziei?

Polecenie 4.2

Nazwij elementy, które leżą u stóp mnicha.

Polecenie 4.3

Czy osoby stojące pod kolumną są przekonane do poglądów głoszonych przez mnicha?

Polecenie 4.4

Które z osób przedstawionych na obrazie miały realny wpływ na sprawowanie władzy w mieście i mogły zadecydować o powodzeniu lub niepowodzeniu wcielenia w życie ideałów Savonaroli?

tccISPfLQK_000tp001
tccISPfLQK_00000023

Renesansowa religijność

Jakie typy osobowości preferowano zatem w renesansie?

Z pewnością ciągle były żywe dawne ideały, choć uległy znaczącym przeobrażeniom. Inne były formy wyrażania głębokiej jak dawniej wiary. Pojawiła się potrzeba upiększania miejsca kultu, traktowana jako przejaw głębokiej religijności. Fundacje na rzecz Kościoła były jakby publicznym wyznaniem wiary. Jednocześnie zabiegano o to, by wszyscy znali i podziwiali religijność fundatorów. Miało to wielki wpływ na rozwój sztuki sakralnej: rozbudowywano kościoły, fundowano nowe kaplice, wnętrza dekorowano wspaniałymi dziełami malarskimi i rzeźbiarskimi, dobudowywano potężne kopuły i zdobiono fasady świątyń.

Z drugiej strony miejsce dawnego ideału ascety zajął teraz religijny reformator, osoba głęboko wierząca, poszukująca zgodności między zasadami wiary a prawdą objawioną w „Piśmie Świętym”. Byli to często ludzie o charyzmatycznej osobowości, porywający tłumy, potrafiący zarażać swoją spontanicznością i żarliwością religijną. We Włoszech taką rolę odegrały we wczesnej fazie renesansu franciszkańskie formacje zakonne (franciszkanie, klaryski, bernardyni) oraz dominikanie. W krajach na północ od Alp - ruch luterański i wszystkie wywodzące się od niego odłamy religijne.

R1UZRyND8SK0j
Santa Maria del Fiore, Florencja – freski we wnętrzu kopuły w katedrze. Freski powstały ponad 130 lat po poświęceniu wzniesionej wówczas największej kopuły. Ich malowanie rozpoczął Giorgio Vasari, uznawany za ojca historii sztuki, który nie zdążył ukończyć tego zadania. W najwyższej strefie widzimy proroków, później ludzi zbawionych, w dolnych rzędach przedstawiono potępionych.
MatthiasKabel, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RCF83dd822sBJ
Nagrobek Wawrzyńca II Medyceusza w tzw. Starej Zakrystii kościoła św. Wawrzyńca we Florencji (1526-1534)
Michał Anioł, 1519-1534, domena publiczna
R1UZbx6nZljoT
Fasada kościoła Santa Maria Novella we Florencji. Fasada średniowiecznego kościoła przyklasztornego dominikanów zaprojektowana została przez znanego teoretyka architektury renesansowej L.B. Albertiego i wykonana w latach 1456-1470. Zwróć uwagę na połączenie elementów gotyckich w postaci kilku zwieńczeń ostrołukowych z dominującymi łukami półkolistymi nawiązującymi do tradycji rzymskich łuków triumfalnych. Ważnym elementem było zastosowanie spływów wolutowych - wykończeń dachu w kształcie ślimacznicy stanowiących zamknięcie połaci dachowej między wyższą nawą główną a niższymi nawami bocznymi. Stanie się to stałym elementem późniejszych fasad renesansowych, a przede wszystkim barokowych.
Maksim, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tccISPfLQK_0000002Q

Rycerz ciągle obecny, choć inaczej

Dawny ideał rycerza również uległ zmianom pod wpływem nowej rzeczywistości. Pojawiły się wzorce: rycerza – władcy, rycerza – ziemianina, rycerza – odkrywcy, rycerza – żołnierza, obrońcy prawdziwej wiary, rycerza - dworzanina. W poszczególnych krajach europejskich te ideały miewały swoje lokalne, specyficzne odmiany. Tym, co je łączyło, było powiązanie ich z uprzywilejowanymi politycznie, ale najczęściej również ekonomicznie, stanami rządzącymi. Powstawały traktaty głęboko oddziałujące na upowszechnienie tych ideałów.

Rz7lUdBGXZJUk
Młody rycerz na tle pejzażu
Vittore Carpaccio, Młody rycerz na tle pejzażu, 1510, olej na płótnie, Muzeum Thyssen-Bornemisza, domena publiczna
tccISPfLQK_0000002Z

Ideał władcy i społeczeństwa

Niccolo Machiavelli (1469‑1527) w dziele „Książę” (Il Principe; 1532) ukazał władcę, który odrzuca krępującą go w działaniu moralność w imię nadrzędnej zasady - racji stanu. Podobnie inny teoretyk władzy - Francuz Jean BodintccISPfLQK_000tp002Jean Bodin (1530‑1596) postawił władcę i jego poczynania ponad poddanych, którzy nie powinni sprzeciwiać się jego woli. Nawet jeśli ta byłaby niezgodna z prawami boskimi. Mogli jedynie biernie uchylać się od jej wykonania. Owa swoista sakralizacja władzy, która działała nieco jak opatrzność boska, stała się w przyszłości podstawą budowy monarchii absolutnych.

Sprawiedliwości można było szukać w wierze w Boga i życie pozagrobowe lub w rzeczywistości wyimaginowanej, nierealnej, jaką proponowali liczni renesansowi myśliciele - przykładowo Thomas MorustccISPfLQK_000tp003Thomas Morus (1478‑1535) w swojej „Utopii”. Stworzył on obraz żyjącego na odległej wyspie idealnego i sprawiedliwego społeczeństwa, wolnego od uciążliwości, jakie były udziałem ówczesnych ludzi. Podobnie było w dziełach Tommasa CampanellitccISPfLQK_000tp004Tommasa Campanelli (1568‑1639); najsłynniejsze jego dzieło to „Miasto Słońca” 1602) czy François RabelaistccISPfLQK_000tp005François Rabelais (1483–1559), autora „Gargantui i Pantagruela”.

RgF7paZ8GMsTr1
Karta tytułowa najważniejszego dzieła „Sześć Ksiąg o Republice” z 1576 r.
Jean Bodin, 1576, domena publiczna
RMb6sBym5hxS4
Niccolo Machiavelli przy pracy wg włoskiego obrazu z XIX w.
Stefano Ussi, Niccolo Machiavelli przy pracy wg włoskiego obrazu z XIX w., 1894, Galeria Sztuki Nowoczesnej i Współczesnej w Rzymie, domena publiczna
RtlbZivqXCcHU
Tomas Morus
Hans Holbein Młodszy, Tomas Morus, 1527, olej na drewnie, Frick Collection, Nowy Jork, domena publiczna
REaRNzM60SH6r
François Rabelais
François Rabelais, olej na płótnie, Château de Versailles, domena publiczna
RHrp5PRVqKaLF
Gargantua i Pantagruel - ilustracja do ksiązki
Gustave Doré, Gargantua i Pantagruel - ilustracja do ksiązki, 1873, domena publiczna
Praca domowa
Polecenie 5.1

Na czym polegała nowa renesansowa religijność?

Polecenie 5.2

Do jakich wzorców osobowych średniowiecza nawiązywali „kondotierzy” (dowódcy najemnych oddziałów wojskowych) we Włoszech?

RIxTtdU4PyaTO
Portret kondotiera
Artemisia Gentileschi, Portret kondotiera, 1622, olej na płótnie, Palazzo d'Accursio, domena publiczna
Polecenie 5.3

Jakie nowe poglądy dotyczące zasad sprawowania władzy pojawiły się w okresie renesansu? W jakich pracach zostały zawarte?

tccISPfLQK_000tp002
tccISPfLQK_000tp005
tccISPfLQK_000tp004
tccISPfLQK_000tp003
tccISPfLQK_0000004R

Rycerz – dworzanin

Początków dworskiej grzeczności należy szukać już w średniowieczu, gdy dwory władców traciły charakter wędrowny i coraz częściej wiązały się z jedną siedzibą. W renesansowych miastach‑państwach włoskich istotną rolę odgrywał mecenat, dzięki któremu rosła ich reprezentacyjność i prestiż. Odbiorcą tego przepychu był przede wszystkim dwór. Lud obserwował życie władców jedynie sporadycznie, podczas uroczystości publicznych - wjazdów, koronacji, zaślubin. Opis życia dworskiego i idealnego dworzanina pozostawił nam Baldassare CastiglionetccISPfLQK_000tp006Baldassare Castiglione (1478‑1529) w dziele „Dworzanin” („Il Cortegiano” wyd. 1528), które doczekało się przekładów na wiele języków europejskich. Jego polską parafrazę (swobodną przeróbkę) pod tytułem „Dworzanin polski” napisał Łukasz GórnickitccISPfLQK_000tp007Łukasz Górnicki (1527‑1603) w roku 1566.

RekfUwxlDGdb7
Castiglione
Rafael Santi, Castiglione, 1514–1515, olej na płótnie, Muzeum Luwr, domena publiczna
Ćwiczenie 2
Rgz3dDPhKvws91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tccISPfLQK_000tp006
tccISPfLQK_000tp007
tccISPfLQK_00000058

Renesansowe ścieżki kariery

Kręgi renesansowych dworów florenckich stały się kuźnią nowych wzorców osobowych odbiegających od tradycji feudalno‑średniowiecznych. Uczony, humanista, koneser sztuki, pisarz, artysta - wszystkie te role społeczne ukształtowały się w miastach włoskich, a przejęte zostały przez całą Europę. Nie wiązały się z tradycjami rycerskimi i kościelnymi, pokazywały krąg ludzi świeckich, mieszczan, którzy często szlachectwo otrzymywali w uznaniu zasług. Tak stało się też ze wspomnianym Łukaszem Górnickim, który otrzymał od króla Zygmunta Augusta szlachectwo. Pojawiła się zatem zupełnie nowa możliwość awansu społecznego poprzez samorealizację i własne osiągnięcia. Taka możliwość kariery otwierała się głównie przed mieszczanami i to oni najczęściej z niej korzystali. Większość architektów i malarzy włoskiego odrodzenia zdobyła uznanie, szacunek, a przede wszystkim sławę właśnie dzięki upowszechnieniu się nowych wzorców osobowych w renesansowej Europie.

RkmJacNGxSoCE
Herb Ogończyk
Tadeusz Gajl, Herb Ogończyk, Herbarz polski: od średniowiecza do XX wieku, licencja: CC BY-SA 3.0
Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiegoJan Długosz
Jan Długosz Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego

Powała (Ogonowyc) (...) Ród morawski wyszły z domu Odrowążów, w nim mężowie uprzejmi, skłonni do pijatyki

tccISPfLQK_00000_BIB_002Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, tłum. Marciniak, Poznań 1885, s. 25.

Zygmunt August z Bożej łaski król Polski etc. oznajmiamy etc., że został nam okazany dokument wielmożnego niegdyś Mikołaja Myszkowskiego z Mirowa kasztelana wojnickiego i starosty księstw oświęcimskiego i Zatorskiego oraz międzyrzeckiego, przez szlachetnego Łukasza Górnickiego herbu Ogończyk, kustosza naszej biblioteki; dokument ten zaświadcza, że pewni szlachcice posesjonaci stawili się przed rzeczonym wielmożnym kasztelanem wojnickim i oświadczyli prawnie, w formie najpełniejszej, iż wspomniany szlachetny Łukasz Górnicki (który wówczas w szlachectwie był naganiony przez niejakiego szlachetnego Łukasza Oleśnickiego) jest z urodzenia prawym i niewątpliwie szlachcicem ... My, widząc dokument tego świadectwa prawnie sporządzony i starannie zbadawszy go, uznaliśmy i niniejszym listem uznajemy i oświadczany, że wspomniany szlachetny Łukasz Górnicki jest prawdziwym i niewątpliwym szlachcicem, i równym każdemu szlachcicowi w naszym królestwie i w każdym miejscu, tedy zdolnym i godnym przyjmowania wszystkich zaszczytów w królestwie i posiadłościach naszych ... Dla większej wiary i na oczywiste świadectwo niniejszy dokument ręką naszą podpisaliśmy i pieczęć naszą przywiesić przy nim rozkazaliśmy. Dan w Wilnie, szóstego maja Roku Pańskiego 1561.

oblatytccISPfLQK_000tp008oblaty w aktach ziemskich krakowskich wpisanej d. 2 czerwca 1561 r.
Terr. Crac.tccISPfLQK_000tp009Terr. Crac. t. 37. p. 862

tccISPfLQK_000tp008
tccISPfLQK_000tp009
tccISPfLQK_0000005R

Mecenat panujących

Wielkie rody rządzące we Włoszech (nie zawsze były to rody panujące, przykładowo Medyceusze stali na czele florenckiej republiki miejskiej, którą dopiero w XVI w. przekształcili w monarchię) budowały swój prestiż przez sztukę. Podobnie jak niegdyś miasta, teraz poszczególni władcy prześcigali się w mecenacie. Sprowadzano najwybitniejszych poetów, pisarzy, myślicieli i uczonych. Zamawiano okazałe cykle malarskie, rzeźby, fundowano wspaniale pałace i kaplice rodzinne, które miały podtrzymywać mit wielkości rodu. Płynące szerokim strumieniem pieniądze umożliwiły niebywały wprost wysyp dzieł wielkich artystów, które do dzisiaj pozostają wzorcami harmonii i piękna.

R1B7iFfCW76p9
Juliusz II (właśc. Giuliano della Rovere; ur. 5 grudnia 1443 w Albisoli, zm. 21 lutego 1513 w Rzymie) – papież w okresie od 1 listopada 1503 do 21 lutego 1513. Jego wielką zasługą, poza dobrym administrowaniem papieskim skarbcem oraz odbudową wizerunku stolicy apostolskiej, była opieka (mecenat), jaką roztaczał nad artystami tej miary, co Michał Anioł, Donato Bramante czy Rafael Santi. Wielką, nawet wówczas, gdy prawdziwe jest twierdzenie, że główną intencją mecenasa jest chęć zapisania się w pamięci potomnych
Rafael Santi, Papież Juliusz II, 1511, olej na topoli, National Gallery, domena publiczna
RPKDErPgtfviI
Wawrzyniec Wspaniały – władca (niemal książę), mecenas
Andrea del Verrocchio , Wawrzyniec Wspaniały – władca (niemal książę), mecenas, 1480, malowana terakota, Muzeum w Waszyngtonie, domena publiczna
R1P4oz7SEKUML
Florencja – kaplica Pazzich. Kaplica znanego i bogatego rodu florenckiego zaprojektowana została przez Filippo Bruneleschiego w 1430, ale budowano ją w latach 1442-1478 i nigdy nie ukończono, gdyż z powodów politycznych Pazzich wygnano z miasta. Zwróć uwagę na zastosowanie klasycznych kolumn korynckich i łuku.
Gryffindor, 2008, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tccISPfLQK_0000006C

Nowa sztuka

W sztuce, dzięki nawiązywaniu do antycznych pierwowzorów, również dokonano wielkich odkryć. W malarstwie nauczono się stosować pespektywę malarską i operować światłocieniem. W architekturze zastosowano teorie starożytnych porządków, dopasowując je do potrzeb i gustów współczesnych odbiorców. Szczególnie chętnie stosowano kopułę jako nawiązanie do centralnego planu budowli. Ilustruje to realizacja śmiałego projektu kopuły katedry we Florencji. Urzeczywistniona przez Filippo BrunelleschiegotccISPfLQK_000tp00AFilippo Brunelleschiego (1377‑1446) zapoczątkowała swoistą modę, która stała się inspiracją do przebudowy bazyliki św. Piotra w Rzymie, realizowanej przez kilka dziesięcioleci. Na jej ostateczny kształt złożył się geniusz wielu artystów, ale zasadniczą formę nadał jej Michał Anioł BuonarrotitccISPfLQK_000tp00BMichał Anioł Buonarroti (1475‑1564).

R1bkFvnPG7tk1
Miniatura z pierwszej poł. XIV w. z rękopisu przechowywanego obecnie w Heidelbergu. Obraz przedstawia księcia Ottona IV z Bambergu grającego w szachy z jakąś niewiastą, u dołu przygrywają im muzycy. Zwróć uwagę, jak namalowano szachownicę i jak namalowano muzyków (postacie są znacznie mniejsze niż książę).
Meister des Codex Manesse, 1305-1340, domena publiczna
Polecenie 6

Zastanów się, dlaczego postacie muzyków są mniejsze. Czy w rzeczywistości ktoś, kto stoi bliżej, wydaje się większy, czy mniejszy? Czy można byłoby grać na planszy ustawionej w sposób zaprezentowany na rysunku? Dlaczego tak namalowano planszę? Przypomnij sobie portrety malowane w starożytnym Egipcie – jak malowano oko na twarzy ujętej z profilu (boku)? Spróbuj zastanowić się, co miało to wspólnego z malarstwem średniowiecznym.

R1CwQTBhWV7rs
Obraz z 1505 r. weneckiego malarza B. Belliniego „Święta rozmowa” (Sacra conversatione) z kościoła w Wenecji.
Roman Bonnefoy, Giovanni Bellini, 1505, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 7

Jakie są proporcje wysokości postaci? Kto jest najważniejszy w tej kompozycji i czy zostało to podkreślone wielkością podobizny? Spróbuj porównać to z  poprzednim obrazem. Poprowadź linie łączące kapitele czy najwyższe punkty łuków namalowanej architektury i określ miejsce, w którym się one przecinają. Jakie ma to znaczenie symboliczne i kompozycyjne?

R1NWjvERtj5w0
Grafika Albrechta Dürera z 1525 r. (widać monogram artysty i datę) przedstawia dwóch mężczyzn zajętych nanoszeniem na karton papieru o rozmiarach przyszłego obrazu proporcji leżącego instrumentu (lutni). Prowadzą oni sznurek i zaznaczają, w którym miejscu linia przetnie papier lub płótno na ustawionej pionowo ramie.
Albrecht Dürer, Underweysung der Messung, mit dem Zirckel und Richtscheyt, in Linien, Ebenen und gantzen corporen (Instrukcja pomiarów z cyrklem i linijką linii, płaszczyzn i całych figur), 1525, Norymberga 1525, księga IV, s. 180, domena publiczna[online], dostępny w internecie: https://de.wikisource.org/wiki/Underweysung_der_Messung,_mit_dem_Zirckel_und_Richtscheyt,_in_Linien,_Ebenen_unnd_gantzen_corporen/Viertes_Buch [dostęp 1.11.2015 r.]
R1W41Ts9umZ99
Kościół św. Franciszka w Rimini. Fasadę kościoła zaprojektował i wzniósł w latach 50. XV w. znany artysta i znawca starożytnej architektury Leon Battista Alberti (m.in. tłumaczył i przerabiał dzieło Witruwiusza – rzymskiego architekta i inżyniera wojennego żyjącego w I w. p.n.e.). Zastosował on w fasadzie detale znane z budowli antycznych – kolumnę, łuk, gzymsy.
Georges Jansoone, 2006, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
Polecenie 8

Porównaj nieukończoną fasadę z Rimini z wcześniejszą fasadą kościoła Santa Maria Novella we Florencji umieszczoną wyżej. Jakie widzisz różnice, a jakie cechy wspólne?

R11LktKZ0nlu3
Kopuła katedry we Florencji. Kopuła, wybudowana według zwycięskiego projektu architektonicznego przez Filippo Bruneleschiego w latach 1420-1434, stanowiła dowód na potęgę miasta. Miała 107 m wysokości i 47 metrów średnicy.
Fitamant, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RNsglyoci5E2a
Kopuła bazyliki św. Piotra w Rzymie. Kopuła zaprojektowana została przez Michała Anioła, ale do chwili śmierci udało mu się wybudować jedynie tumbę (tj. podwyższenie, na którym oparta jest sama kopuła – tu z oknami i oddzielonymi podwójnymi kolumnami), a samą kopułę ukończono według jego projektu do roku 1590. Przekrój kopuły wewnątrz wynosi 41,5 m, a wysokość od posadzki – 133 m.
Myrabella, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 9

Do wymienionych cech sztuki i architektury renesansu przyporządkuj przykładowe dzieła lub twórców:

  • zastosowanie perspektywy linearnej,

  • renesansowa fasada,

  • kopuła.

RbmHUaQHZFIOZ
Rysunek ucznia Michała Anioła - Daniele da Volterra
Daniele da Volterra, Portret Michała Anioła, Teylers Museum, domena publiczna
tccISPfLQK_000tp00B
tccISPfLQK_000tp00A
tccISPfLQK_0000008B

Michał Anioł – człowiek renesansu

Dokonania tego twórcy do dzisiaj wzbudzają podziw. Był nie tylko genialnym architektem, ale też doskonałym malarzem, a przede wszystkim rzeźbiarzem. Dzieła stworzone przez niego wchodzą dziś do podstawowego kanonu sztuki renesansowej. Oprócz wspomnianych prac nadających ostatecznych kształt bazylice watykańskiej, z innych jego realizacji architektonicznych wspomnieć należy Pałac Kapitoliński w Rzymie i Kaplicę Medyceuszy we Florencji. Najbardziej znane dzieło malarskie to freski w kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie ze słynnym Sądem Ostatecznym oraz Stworzeniem Adama. Wreszcie wspaniałe rzeźby: „Dawid” we Florencji oraz „Mojżesz” i „Pieta” w Rzymie. Michał Anioł zaskakiwał nie tylko swoim talentem, ale też wszechstronnością.

Było to zresztą cechą większości twórców tego okresu i dlatego właśnie określenie „człowiek renesansu” do dzisiaj odnosi się do osób o bardzo szerokich zainteresowaniach i umiejętnościach.

R15LMfZF0eNPY
Michał Anioł – Kaplica Sykstyńska – widok ogólny fresków na sklepieniu oraz Sądu Ostatecznego. Michał Anioł był autorem fresków na sklepieniu oraz w partii okiennej (1508-1512), a także Sądu Ostatecznego (1534-1541).
Antoine Taveneaux, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RcvUadA1G0KtA
Sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej
Aaron Logan, Sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej, 2003, fotografia, Kaplica Sykstyńska, licencja: CC BY 2.5
Ryrtu9y63AXVQ
Sąd Ostateczny
Michał Anioł, Sąd Ostateczny, od 1536 do 1541, fresk, Kaplica Sykstyńska, domena publiczna
RReYrBbZgDbrQ
Michał Anioł – rzeźba przedstawiająca Dawida (1504)
David Gaya, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
R1MPOH7BwOJrI
Rzeźba na nagrobku papieża Juliusza II w rzymskim kościele św. Piotra w Okowach (San Pietro in Vincoli).
Goldmund100, Michał Anioł – rzeźba Mojżesza (1513-1516), fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
REyV6CUd67Sq4
Michał Anioł – Pieta (1498-1502). Pieta to podobizna Matki Boskiej trzymającej na kolanach zmarłego Chrystusa. Pieta watykańska Michała Anioła należy do najsłynniejszych. W 1972 r. rzeźba została uszkodzona przez szaleńca, ale szybko została odrestaurowana.
Stanislav Traykov, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tccISPfLQK_0000009F

Leonardo da Vinci, Rafael Santi i inni

Kolejnym znanym artystą wówczas działającym był Leonardo da VincitccISPfLQK_000tp00CLeonardo da Vinci (1452‑1519): architekt, malarz, rzeźbiarz, wynalazca. Jego obrazy: „Mona Lisa”, „Dama z gronostajem” czy „Ostatnia Wieczerza” uznawane są za sztandarowe dzieła epoki. Zasłynął jednak swoimi fantastycznymi projektami przedziwnych machin, które często traktowane są jak prorocze wizje. Atmosfera pewnej tajemniczości, podsycana jego przedziwną manierą stosowania pisma lustrzanego czy niezrozumiałymi notatkami, do dziś pobudza fantazję twórców. Współczesny mu Rafael SantitccISPfLQK_000tp00DRafael Santi (1483‑1520) był wprawdzie może mniej wszechstronny, ale z pewnością bardziej płodny jako malarz, jego liczne dzieła podziwiamy do dzisiaj.

Trudno wymienić wszystkich artystów czynnych w ciągu tych ponad 200 lat, poczynając od prekursorów renesansu, jak Giotto di BondonetccISPfLQK_000tp00EGiotto di Bondone, przez MasacciotccISPfLQK_000tp00FMasaccio, Sandro BotticellegotccISPfLQK_000tp00GSandro Botticellego, po TycjanatccISPfLQK_000tp00HTycjana. Pewne jest, że niespotykana erupcja talentów i indywidualności oraz powszechne uznanie, wręcz sława, jaką się cieszyli, w sposób zasadniczy zmieniły pozycję artysty. Przestał on być bezimiennym rzemieślnikiem, a stał się osobą „natchnioną” przez Boga. Zaczęła się powolna „sakralizacja” jego statusu, proces trwający do dzisiaj.

R1bLqc1Pp8tax
Madonna Sykstyńska
Rafael Santi, Madonna Sykstyńska , 1513-14, olej na płótnie, Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie, domena publiczna
Praca domowa
Polecenie 10.1

Wymień najważniejsze dzieła:

  • Michała Anioła,

  • Leonarda da Vinci.

Polecenie 10.2

Który z nich twoim zdaniem był większym artystą, pełniej realizował ideały renesansu: Michał Anioł czy Leonardo da Vinci?

tccISPfLQK_000tp00C
tccISPfLQK_000tp00D
tccISPfLQK_000tp00E
tccISPfLQK_000tp00F
tccISPfLQK_000tp00G
tccISPfLQK_000tp00H
tccISPfLQK_000000B7

Na północ od Alp

Przykład płynący z Italii znalazł naśladowców na północ od Alp. W każdym z krajów europejskich spotykamy artystów sprowadzonych z Włoch, w każdym powstają wspaniałe obiekty architektoniczne, ale pojawiają się też rodzimi, nowatorscy twórcy. Największym ośrodkiem nowej sztuki i architektury poza Italią, znaczącą konkurencyjną propozycją stały się Niderlandy, obszar pod wieloma względami podobny do Włoch. Tu również obserwujemy wyjątkowo bujny rozwój miast i płodnego połączenia mecenatu książęcego oraz mieszczańskiego, a niderlandzka architektura będzie stanowiła wzorzec dla całego obszaru północnoeuropejskiego, sięgając swoimi wpływami też na tereny polskie.

Malarstwo olejne Jana van EyckatccISPfLQK_000tp00IJana van Eycka, rodziny BrueghelówtccISPfLQK_000tp00Jrodziny Brueghelów czy Hieronima BoschatccISPfLQK_000tp00KHieronima Boscha było równie poszukiwane i chyba nie mniej cenione niż mistrzów włoskich. Podobnie zresztą jak dzieła Niemców - Albrechta DüreratccISPfLQK_000tp00LAlbrechta Dürera czy Hansa HolbeinatccISPfLQK_000tp00MHansa Holbeina. We Francji zbyt silne były tradycje gotyckie (por. lekcja 78), ale tu również powstały budowle wykorzystujące wzorce południowoeuropejskie, np. wschodnie skrzydło Luwru czy wspaniałe zamki nad Loarą ze słynnym zamkiem w Blois i Chambord. W Hiszpanii wzniesiono monumentalny Eskurial, a dziś najbardziej cenione są pełne ekspresji płótna El GrecatccISPfLQK_000tp00NEl Greca.

RpHewl2n9kIYB
Haarlem – hala targowa (ławy rzeźnicze – jatki) – wybudowana na wielkim Rynku w Haarlemie w latach 1602-1603. Jest to północna odmiana architektury renesansowej. Zwróć uwagę na materiał, jakim się posłużono do budowy ścian i detalu wykończeniowego; potem  na okna, ich akcentowanie, kształt oraz rozmieszczenie, wreszcie na szczyt budynku i jego ozdoby.
Welleschik, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 11

Spróbuj porównać budynek jatki rzeźniczej w Haarlemie z budynkiem np. kościoła zbudowanego przez Albertiego w Rimini. Wymień podobieństwa i różnice.

tccISPfLQK_000tp00I
tccISPfLQK_000tp00J
tccISPfLQK_000tp00K
tccISPfLQK_000tp00L
tccISPfLQK_000tp00M
tccISPfLQK_000tp00N
R1E0qh9rd6YlZ
Ratusz w Antwerpii - renesansowy. Budowla zaprojektowana przez Cornelisa Florisa, wzniesiona w latach 1561-1565.
Klaus with K, 2007, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 12

Porównaj ratusze w Brukseli i Antwerpii – wymień podobieństwa i różnice.

R1CTLP5cqwwXQ
Ratusz w Brukseli – gotycki. Wzniesiony w latach 1402-1454 w stylu późnego gotyku brabanckiego.
Ben2, 2007, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 13

Przyjrzyj się ratuszowi w Brukseli, zwróć uwagę na detale architektoniczne, takie jak: ostrołukowe nadokienniki, liczne wieżyczki z pinaklami, bogaty wystrój rzeźbiarski fasady – rzeźby umieszczone pod baldachimami, podobnie jak w architekturze sakralnej.

RSk8LGz0dAmRi
Wesele Wiejskie
Pieter Bruegel starszy, Wesele Wiejskie, 1568, olej na desce, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń, domena publiczna
Polecenie 14

Porównaj obrazy włoskich mistrzów i spróbuj wypisać różnice, odpowiadając na pytania: Jaka jest tematyka obrazów? Jakie są stroje osób pokazanych na obrazach? Czy stosuje się w obrazach zasady perspektywy linearnej?

Na podstawie wynotowanych informacji zastanów się, dla kogo przeznaczone były dzieła, które porównujesz.

R153dkIIYw5qU
Obraz przedstawiający nierzeczywisty świat za pomocą obiektów zaczerpniętych z otoczenia. Jego właścicielem był książę Wilhelm I Orański, ale po wybuchu buntu antyhiszpańskiego, na czele którego stanęła dynastia Orańska, obraz został skonfiskowany i przewieziony do Hiszpanii. Obecnie znajduje się w Muzeum Prado w Madrycie.
Hieronim Bosch, Ogród rozkoszy, między 1480 a 1505, olej na desce, Prado, domena publiczna
RP8cWXTGxyhdv
Autoportret
Albrecht Dürer, Autoportret, 1500, olej na desce, Stara Pinakoteka w Monachium, domena publiczna
RhXrzrL45Ha2p
Wschodnia fasada Luwru. Fasada pałacu królewskiego Luwr w Paryżu wzniesiona na polecenie Franciszka I przez architekta Pierre Lescota po 1546 r.
Beckstet, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 15

Zwróć uwagę na detal architektoniczny, obramienia okien, naczółki nad oknami, podziały ściany między oknami i podziały między piętrami. Co wskazuje na stylistykę renesansową?

R1Yjbh1SRpVcp
Klatka schodowa zamku w Blois. Jest to skrzydło wzniesione przez Franciszka I w pierwszej poł. XVI w. Zastosowano do budowy kamień, a detal ma wyraźnie renesansowy charakter.
Christophe.Finot, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5
R1G5JDv0GEeLs
Pałac w Chambord (1519-1559). Pałac wzniesiony na rozkaz królów Francji Franciszka I oraz Henryka II.
LaurentC92, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RFmMANJhcZW37
Pogrzeb hrabiego Orgaza
El Greco, Pogrzeb hrabiego Orgaza, 1586-1588, olej na płótnie, domena publiczna
Polecenie 16

Wymień przykładowe dzieła renesansu (architektury i malarstwa) w krajach:

  • Niderlandy,

  • Niemcy (kraje niemieckie),

  • Francja,

  • Hiszpania.