Obraz przedstawia scenę śmierci Barbary Radziwiłłówny, drugiej żony Zygmunta II Augusta, ostatniego króla Polski z dynastii Jagiellonów. Dramatyczne dzieje królewskiego małżeństwa utrwaliły się wyjątkowo mocno w polskiej historii i kulturze. Tragiczne losy Barbary obrosły dwoma rodzajami legend. Admiratorzy romantycznej miłości Zygmunta Augusta tworzyli pierwszą - piękną i wzniosłą, opowiadającą o zakochanej kobiecie, wzorze cnót i rozumu, niewinnie prześladowanej przez zawistnych ziomków, niemogących znieść wyniesienia do godności królewskiej jednej z poddanek, wreszcie o gwałtownej, tajemniczej śmierci młodej królowej, zapewne otrutej przez złą królową Bonę. Przeciwnicy stworzyli „czarną” legendę o podstępnej, rozpustnej nierządnicy, która czarami usidliła następcę tronu Rzeczypospolitej, działając z namowy rządnej władzy familii Radziwiłłów - opowieść o pięknej kobiecie, która swą bezpłodnością doprowadziła do upadku potężny dom Jagiellonów. Już same dramatyczne fakty były wystarczającym materiałem dla historyków, a przede wszystkim dla artystów: romans i potajemne małżeństwo następcy tronu z młodą wdową ze znanego, ale tylko szlacheckiego rodu litewskiego; potem nieustępliwa, długa walka Zygmunta o uznanie związku sprzecznego z polską racją stanu, a po śmierci ojca zmagania młodego króla z opozycją sejmową o koronację Barbary; wreszcie tragiczny finał - śmierć młodej królowej wkrótce po koronacji. Na przestrzeni XIX stulecia Barbara stała się bohaterką wielu utworów dramatycznych i powieści. Najgłośniejszą była tragedia Alojzego Felińskiego Barbara Radziwiłłówna, napisana w latach 1809‑11, wystawiona na scenie warszawskiej w 1817 roku. Utrzymana w duchu patriotycznym, przypominała świetność i potęgę Rzeczypospolitej Jagiellonów a jej osią był konflikt między osobistym szczęściem a koniecznością poświęcenia się dla ojczyzny. Ten właśnie utwór, o romantycznym zabarwieniu, stał się źródłem inspiracji dla najgłośniejszego obrazu historycznego Józefa Simmlera.

Powstanie akademickiej kompozycji w dużym formacie Simmler poprzedził licznymi przygotowawczymi studiami rysunkowymi i olejnymi. Była to zasada obowiązująca w warsztacie malarza akademickiego, który na etapie koncepcyjnym dzieła wykonywał liczne rysunki, posługując się nagimi modelami dla prawidłowego uchwycenia ruchu i gestów postaci. Następnie, po serii studiów kostiumologicznych - fragmentów szat, draperii - szkicował swoje modele odpowiednio ubrane. Wspomagał się także wykonanymi olejno studiami pojedynczych figur, głów, rąk i fragmentów układu kompozycyjnego. Simmler często, chcąc pogodzić romantyczną koncepcję treści z wymogami stylu juste milieu, upraszczał kompozycję, łagodził napięcie uczuciowe i tonował gwałtowną dramaturgię, nadając skończonemu dziełu elegancką, wyszukaną i ugrzecznioną formę.

Urodzony w zamożnej rodzinie adwokata, Pawła Rodakowskiego, przygotowywany był do pokoleniowej kontynuacji prawniczej tradycji; wykształcony w elitarnej szkole Theresianum w Wiedniu, tam też podjął w 1841 roku studia prawnicze, które ukończył w 1845. Równolegle rozwijał wcześnie ujawnione zainteresowania artystyczne uczęszczając od 1843 do prywatnej pracowni Josepha Danhausera; warsztatowe umiejętności doskonalił następnie pod kierunkiem Friedricha von Amerlinga i Franza Eybla. Swą postawę twórczą ukształtował ostatecznie w Paryżu, dokąd wyjechał w 1846 by wstąpić do atelier Léona Cognieta, malarza cieszącego się uznaniem w kręgach polskiej emigracji. Po przyjeździe do Lwowa w 1850 otworzył własną pracownię malarską, którą odwiedzali miejscowi krytycy. Nadal jednak utrzymywał atelier w Paryżu, w którym intensywnie pracował; tu przychodzili oglądać jego obrazy Eugéne Delacroix i Théophile Gautier. Artysta wszedł w krąg emigracyjnego środowiska skupionego wokół Hôtel Lambert; poznał Cypriana Norwida i Teofila Lenartowicza, zaprzyjaźnił się z Juliuszem Kossakiem i Leonem Kaplińskim, spotkał Artura Grottgera. W 1858 odbył podróż do Wenecji, gdzie zachwyciło go malarstwo mistrzów renesansu. W 1866 został członkiem Polskiego Towarzystwa Historyczno‑Literackiego w Paryżu. W 1867 powrócił ostatecznie do Lwowa i osiedlił wraz z rodziną w majątku Pałahicze koło Tłumacza. Podczas podróży do Paryża w 1870 zatrzymał się na skutek działań wojny francusko‑pruskiej w Barbegal pod Arles, a następnie wyjechał do Florencji; w 1871 zwiedził Rzym, Neapol i Wenecję. W 1872 przebywał w Paryżu, Wiedniu i Brukseli. W 1883 osiadł w majątku ziemskim Bortniki koło Chodorowa nad Dniestrem, który sprzedał w 1889 by przenieść się do Wiednia. Podczas pobytu w Zakopanem w 1892 nawiązał bliskie kontakty ze Stanisławem Witkiewiczem i Henrykiem Sienkiewiczem. W 1893 przeprowadził się z Wiednia do Krakowa. Po śmierci Jana Matejki został w 1894 wybrany dyrektorem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych i przewodniczącym Komitetu Muzeum Narodowego; tuż przed nagłą śmiercią objął stanowisko dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych.

Rodzinne portrety Henryka Rodakowskiego

„Portrety Rodakowskiego są we wszystkich szczegółach prawdziwemi arcydziełami. Wykończeniem i charakterystyką zdjętą żywcem z natury, przypominają portrety Vandyka [van Dycka] i niezrównany wdzięk tycyanowskiego pędzla. Każdy z tych portretów odznacza się innym, właściwym sobie wyrazem, ale z każdego przemawia dusza i z oczu każdej z tych osób można wyczytać grę myśli i usposobień, cechujących osobę na płótno przeniesioną.” - pisał Józef Kleczyński w sprawozdaniu z pierwszej, i do 1994 roku jedynej, wystawy monograficznej Henryka Rodakowskiego, która odbyła się w 1873 roku we Lwowie.

Co do podobieństwa, nie tylko rysy twarzy są najdokładniej oddane, ale cały charakter duszy wyrażający się w twarzy i charakter ruchu ciała, zupełnie uchwycony, co tem więcej ujmuje, że koloryt bez wszelkiej pretensyi jest najnaturalniejszy, a cała natura osoby przedstawionej, nienaśladowana, ale oddana ze swoimi pięknościami i wadami zupełnie jak jest w istocie, bez najmniejszej przesady, bez żadnego wymysłu. [...] Wszystko tu tchnie prostotą, ale wszystko pełne prawdy, pełne życia.

Kompozycja ta, w całości dobrze obmyślona, wykonana z rzadko spotykaną konsekwencją i wykwintna, zawiera kilka szczególnie cennych fragmentów. Zauważymy zwłaszcza szlachetną głowę króla wystudiowaną, jak portret, [...] wierną i wyrazistą w kolorze, jak również głowę królowej, niezbyt coprawda przyjemną, ale za to dużej ekspresji [...]. Doskonale jest namalowana jej suknia z białej satyny, i w ogóle kostiumy oraz rekwizyty, których rola jest tak wielka w dziełach tego rodzaju, potraktowano w sposób godzien wyróżnienia. Obraz pana Rodakowskiego jest na pewno jednym z dzieł, które najdokładniej i najzaszczytniej reprezentują w tym roku malarstwo historyczne.” („Le Figaro” 1872, cyt. za: A. Król