Od francuskich trendów impresjonizmu po styl Cezanne'a - twórczość Józefa Pankiewicza
Ważne daty
1866 - narodziny Józefa Pankiewicza w Lublinie
1884 - początek edukacji artystycznej w Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona w Warszawie
1885 - studia w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych
1889 - pierwszy pobyt artysty w Paryżu i poznanie tendencji impresjonistycznych
1923 - założenie przez Józefa Pankiewicza Komitetu Paryskiego
1940 - śmierć Józefa Pankiewicza w La Ciotat (Francja)
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
2. zna najwybitniejsze dzieła z dorobku artystycznego wybitnych przedstawicieli poszczególnych epok, kierunków i tendencji w sztuce od starożytności po czasy współczesne, z uwzględnieniem artystów schyłku XX i początku XXI wieku;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
rozpoznawać dzieła umiejscowiając je w czasie i w przestrzeni geograficznej;
definniować cechy stylowe, nazwać i przyporządkować je do danej epoki stylowej;
wskazywać historyczny kontekst powstania dzieł malarskich (autor, fundator, tematy, treść);
opisywać i analizować dzieła, uwzględniając ich cechy formalne (np. układ przestrzenny, plan, bryła, konstrukcja, dekoracja);
formułować samodzielne, przejrzyste i logiczne wypowiedzi na temat dzieł, uwzględniając ich historyczny kontekst.
Poszukiwania twórcze Józefa Pankiewicza
Józef Pankiewicz, urodzony 29 listopada 1866 roku w Lublinie, edukację artystyczną rozpoczął w 1884 roku w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego.
Jako wyróżniający się uczeń otrzymał stypendium Tyzenhauzów (50 rubli miesięcznie), co pozwoliło mu kontynuować studia w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie udał się w latach 1885‑1886. Nie był jednak zachwycony tamtejszym poziomem nauczania narzucającym cały czas akademicki styl i idealizację. Zachwycił się natomiast Pankiewicz zbiorami Ermitażu, przede wszystkim dziełami Tycjana i Rembrandta. Studiował także francuskie pisma artystyczne.
Pierwszy spektakularny sukces przyniósł malarzowi obraz Targ na jarzyny na Placu za Żelazną Bramą namalowany w 1888 roku w realistycznej konwencji.
1. Płótno to uważane jest za najlepszy obraz przedimpresjonistyczny artysty. Odznacza się ono niezwykle precyzyjnym rysunkiem, bogactwem detali, szczegółowością obserwacji ukazanej sceny.
Obraz wystawiony w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych zebrał niezwykle pochlebne opinie, a jego sprzedaż za wysoką cenę 400 rubli pozwoliła młodemu artyście na wyjazd w 1889 roku do Paryża, który otworzył przed nim nowe malarskie perspektywy.
W Paryżu Józef Pankiewicz ponownie został nagrodzony za Targ na jarzyny, srebrnym medalem na Wystawie Powszechnej. Jednak przede wszystkim rok pobytu w stolicy Francji pozwolił mu zapoznać się z nowymi tendencjami w malarstwie. Paryż jawił się malarzom jako centrum sztuki nowoczesnej, przez co był dla nich wyjątkowo atrakcyjna w porównaniu do zamkniętej na nowe nurty Polski. Szczególne wrażenie wywarły na Pankiewiczu retrospektywny pokaz sztuki francuskiej, z malarstwem impresjonistów i obrazami Eduarda Maneta, a głównie pierwsza wystawa przeglądowa obrazów impresjonisty Claudea Moneta. W późniejszym okresie fascynowała go także twórczość Cézanne’a, Renoira, Matisse’a i innych.
Zaledwie roczny pobyt w Paryżu był wstępem do licznych późniejszych podróży artysty. Pankiewicz upodobał sobie Francję jako źródło twórczych inspiracji i powracał do niej wielokrotnie. W latach 1897‑1906 podróżował nieustannie po zachodniej Europie zwiedzając Holandię, Belgię, Włochy, Anglię i Niemcy. Wojenne lata 1914‑1919 spędził w Hiszpanii. W latach 20. XX w. znalazł się ponownie w Paryżu, gdzie sprawował opiekę nad grupa polskich artystów. Schyłek życia przeżył na południu Francji, umierając 1940 roku w La Ciotat nad Morzem Śródziemnym.
Osiem paryskich wystaw francuskich artystów w latach 1874‑1886 zaowocowało zerwaniem nowej sztuki z akademizmem i realizmem obowiązującymi w drugiej połowie tego stulecia. Nurt impresjonizmu (nazwany tak od tytułu obrazu Claudea Moneta Impresja‑wschód słońca) stał się odtąd ważną częścią życia artystycznego i zyskiwał coraz większe grono adeptów i naśladowców.
Niezatarte wrażenia
Silne, niezatarte wrażenia Pankiewicza z obcowania ze sztuką impresjonistów sprawiły, że artysta zmienił swój styl i przyjął ten właśnie sposób malarskiego widzenia. Pierwszym obrazem impresjonistycznym Pankiewicza jest Targ na kwiaty przed kościołem św. Magdaleny w Paryżu, malowany w paryskiej pracowni w 1890 r.
1. Obraz ten Pankiewicz rozpoczął w konwencji naturalistycznej, jednak pod wpływem zetknięcia z impresjonizmem płótno przemalował. Do zmiany decyzji nie nakłoniła go nawet intratna propozycja zakupu obrazu pod warunkiem odmalowania go na gładko.
2. Józef Pankiewicz zadeklarował się tym samym jako impresjonista, a jego Targ na kwiaty… uznawany jest za pierwszy obraz impresjonistyczny w sztuce polskiej.
Obraz Pankiewicza nie realizował jeszcze w pełni założeń impresjonizmu. Był kompromisem między realistyczną obserwacją sceny, a impresjonistycznym uchwyceniem nastroju chwili wyrażanego zestawianymi obok siebie plamami czystego koloru, jasnymi barwami, kontrastowym światłocieniem. Obraz wystawiony następnie w Polsce w Salonie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych spotkał się z ostrymi protestami publiczności (dostrzegającej jedynie plamy pomieszane w bezbarwnym chaosie), a krytykom sztuki dał powód do burzliwej dyskusji na temat impresjonizmu.
Wierny wyborom
Mimo to Józef Pankiewicz pozostał wierny swoim wyborom. Lato 1890 roku spędzone w Kazimierzu nad Wisłą zaowocowało w pełni dojrzałymi obrazami w nowym stylu. Pankiewicz całkowicie porzucił twórczość opartą na wiernym przekładaniu rzeczywistości na płótno i zagłębił się w studiach nad wpływem światła na kolor.
Farby kładzie techniką dywizjonistyczną, wydobywając formy drobnymi, gęsto kładzionymi uderzeniami pędzla, zawęża użyte barwy do kolorów pastelowych, obrazy nasycone są światłem słonecznym. Jako jeden z pierwszych w Polsce prowadził studia z natury poza pracownią. Powstają wtedy kompozycje niemal abstrakcyjne, jak prawie pozbawione konturów - Lato, Wóz z sianem. Obok rodzimych krajobrazów nieustanną inspirację dawały artyście podróże zagraniczne. Wiele powstało pejzaży włoskich, pokazujących architekturę, fragmenty miast, uliczki, zaułki, nierzadko były to widoki nocne. Wiele też stworzył Pankiewicz widoków z pejzażami francuskimi, z miasteczek normandzkich i bretońskich, widoków Paryża i Lazurowego Wybrzeża.
Częstymi tematami prac Pankiewicza były marinymariny - widoki portów i przystani ze statkami żaglowymi, motywy łodzi, nabrzeża i plaże. Powstawały one zarówno w północnej jak i południowej Francji czy we Włoszech. W jednych pracach artysta skupia się przede wszystkim na kształtach łodzi widzianych z bliska, zamyka je w starannie wybranych kadrach, innym razem interesuje go bogactwo barw nieba, wody i sylwetki statków obserwowane z oddalenia. Zawsze jest bacznym obserwatorem gry światła w różnych porach dnia.
W twórczości malarskiej Pankiewicza, w latach 90. XIX wieku, zaznaczyło się również silne zainteresowanie malarstwem opartym na ciemnej, ściszonej gamie barwnej, na kontraście świateł i cienia. Tworzył w ten sposób nastrojowe, nieco romantyczne nokturnynokturny, nawiązujące do symbolizmu.
Cechują się one poetycznością, tajemniczym nastrojem, lekką mgiełką, kontrastami światłocienia. Były to nocne pejzaże miejskie, o tytułach takich jak: Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą, Dorożka nocą, Zaułek nocą, Stare Miasto w nocy, Noc na Starym Mieście*. Jednym z najbardziej znanych nokturnów Pankiewicza są* Łabędzie w Parku Saskim nocą – obraz niezwykle wrażeniowy, odrealniony, na granicy malarstwa przedstawiającego i abstrakcji.
Józef Pankiewicz przeniósł swoje impresjonistyczne inspiracje także do grafiki. Należał on do pionierów polskiej grafiki artystycznej - dyscypliny, która ukształtowała się na przełomie XIX i XX w. To on podjął w latach 1894‑1895 pierwsze próby na gruncie grafiki oryginalnej, wyzwolonej z funkcji ilustracyjnych i reprodukcyjnych.
1. Wzorem Jamesa Whistlera, Pankiewicz wykonywał rysunek bezpośrednio na zagruntowanej płycie, utrwalając z natury fragmenty pejzażu i notując na gorąco przelotne wrażenia. Również własnoręcznie trawił i odbijał płyty za pomocą ręcznej prasy.
2. Paradoksalnie to właśnie w grafice, w skali tonów radykalnie zawężonej do niuansów czerni i bieli, znalazły kontynuację impresjonistyczne zainteresowania malarza.
Częste wyjazdy do Francji, dobra znajomość sztuki francuskiej, dzieł Renoira, Matisse`a, Sisleya, Pisarro, a zwłaszcza Paula Cézanne’a, nie pozostały bez wpływu na twórczość artysty. W jego utworach z pierwszych lat XX wieku widoczne jest krzyżowanie się różnych koncepcji artystycznych i skierowanie ku bardziej nowoczesnym rozwiązaniom kolorystycznym.
Wielki inspirator Pankiewicza, Paul Cézanne, uważany za jednego z głównych postimpresjonistów, poruszał się w sztuce między impresjonizmem a kubizmemkubizmem. W jego obrazach kształt przedmiotów zbliżał się do form geometrycznych, wszystko było upraszane, geometryzowane, syntetyzowane, oglądane z wielu stron i kształtowane kolorem. Jego kompozycje były zachwiane lub rozedrgane, jakby traciły równowagę. Sam malarz uważał, że przyrodzie występują trzy kształty - kula, stożek i walec – i z nich składa się cały świat.
Związki twórczości polskiego malarza ze sztuką Cézanne’a są widoczne w serii martwych natur należących do arcydzieł malarstwa Pankiewicza. Świadomie nawiązują one do malarstwa francuskiego, łącząc dekoracyjność przedstawienia z syntetyczną formą przedmiotów.
1. Kompozycje martwych natur są jednak u Pankiewicza bardziej klasyczne, przemyślane, staranne, wyważone w rozmieszczeniu poszczególnych elementów oraz akcentów barwnych. Sprawiają wrażenie niezwykle dopracowanych, a jednocześnie jakby odrealnionych.
2. Zauważalna jest zwłaszcza gra kolorów, wykorzystująca wzajemne oddziaływanie na siebie dużych, barwnych płaszczyzn. Artysta eksperymentuje też ze sprowadzeniem obrazu do zestawienia plam barwnych i brył.
Inną fascynacją Józefa Pankiewicz była sztuka Dalekiego Wschodu, poznana dzięki przyjaźni z Feliksem Mangghą Jasieńskim. To dzięki Jasieńskiemu artysta odkrył drzeworyt japoński. Wykorzystywał również kolekcję Jasieńskiego wypożyczając z niej orientalne rekwizyty, które przedstawiał w martwych naturach bądź używał jako uzupełnienia kompozycji o charakterze rodzajowym.
Pankiewicz, nieustannie poszukujący nowych form wyrazu, z dużą swobodą przyjmował rozmaite inspiracje artystyczne. W czasie przymusowego pobytu w Hiszpanii malował we wspólnej pracowni z Robertem Delaunayem, jednym z pierwszych malarzy kubistycznych. Przeżywał wówczas silnie zetknięcie się z wczesnym kubizmem i fowizmemfowizmem. Malował martwe natury, kwiaty, pejzaże o ostrych, intensywnych kolorach i zgeometryzowanych, kubistycznych formach.
1. Malował martwe natury, kwiaty, pejzaże o ostrych, intensywnych kolorach i zgeometryzowanych, kubistycznych formach.
Profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych
W 1906 r. Pankiewicza mianowano profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Malarz dzielił czas między pobyty w Krakowie i we Francji, by ostatecznie osiąść w niej na stałe. Nie porzucił on jednak działalności pedagogicznej i prowadził filę krakowskiej uczelni w Paryżu (działająca w latach 1925‑1937).
Grupa krakowskich uczniów Pankiewicza skupiła się w tak zwanym Komitecie Paryskim tworząc następnie w stolicy Francji polską kolonię artystyczną zafascynowaną koloryzmem, a od nazwy grupy nazywaną Kapistami. Niewątpliwie to Józef Pankiewicz otworzył artystom polskim dostęp do sztuki francuskiej w XX wieku, a jego uczniowie przenieśli inspirację koloryzmemkoloryzmem do polski lat 30. oraz tworzyli ważne środowisko artystyczne w latach powojennych.
Zadania
Inna wersja zadania
Wybierz prawda/fałsz. Józef Pankiewicz był nauczycielem grupy polskich malarzy określanych wspólnym mianem Kapistów. Jak brzmi pełna nazwa stowarzyszenia artystycznego, od której pochodzi ten skrót?
| Prawda | Fałsz | |
| Komitet Polski | □ | □ |
| Komitet Paryski | □ | □ |
| Komitet Pomocowy | □ | □ |
Uzupełnij tytuł poniższej reprodukcji.
Za jaką kwotę sprzedano dzieło Pankiewicza pod tytułem Targ na jarzyny na Placu za Żelazną Bramą?
- 400 rubli
- 1450 rubli
- 100 rubli
Porównaj ze sobą dwa obrazy Józefa Pankiewicza: Targ na jarzyny na Placu Żelaznej Bramy w Warszawie z 1888 roku i Targ na kwiaty przed kościołem św. Magdaleny w Paryżu z 1890 roku. Pierwszy z nich należy do nurtu realizmu, drugi impresjonizmu. Napisz jakie widzisz cechy charakterystyczne tych dwóch stylów malarskich widoczne w obrazach.
Przyjrzyj się dwóm obrazom przedstawiającym martwą naturę – francuskiego postimpresjonisty Paula Cézanne’a z roku 1879–80 i Józefa Pankiewicza z 1909 roku. Zastanów się jakie cechy malarstwa Cézanne’a inspirowały Józefa Pankiewicza?
Słownik pojęć
Od francuskiego Les Fauves – dzikie zwierzęta, drapieżniki. Kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od rzeczywistości kolorystyce dzieł.
Nazwa grupy artystycznej utworzona od skrótu K.P (Komitet Paryski). Grupa młodych malarzy z pracowni Józefa Pankiewicza, którzy w latach 20. XX w. wyjechali wspólnie na studia malarskie do Paryża. Pod wpływem sztuki francuskiej skupiali się na zagadnieniach czysto malarskich, akcentowali kolor jako główny element budowania obrazu, stąd nazywani są także kolorystami.
Tendencja w malarstwie polegająca na akcentowaniu koloru w kompozycji malarskiej przy jednoczesnym osłabieniu znaczenia formy i linii. Koloryzm wystąpił po raz pierwszy w twórczości impresjonistów, następnie w kierunkach postimpresjonistycznych. Dominująca tematyka to pejzaż, martwa natura i portret. W Polsce koloryzm zapoczątkowała grupa artystyczna kapistów w latach 30. XX w.
Kierunek w sztukach plastycznych, głównie malarstwie i rzeźbiarstwie, który rozwinął się we Francji na początku XX wieku ok. 1907 roku, poszukujący nowych zasad budowy przestrzennej dzieła przez odrzucenie reguł perspektywy i geometryczne uproszczenie elementów kompozycji.
Komitet Paryskiej pomocy dla studentów wyjeżdżających na studia malarskie do Francji, załozony w 1923 roku przez Józefa Pankiewicza na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Z tej inicjatywy wyłoniła się grupa polskich malarzy – kapistów.
Inaczej pejzaż marynistyczny. Pejzaż malarski, którego tematyka związana jest z wodą, przedstawia morze, statki, łodzie, port, plażę, bitwy morskie.
Obraz przedstawiający scenę nocną, zwłaszcza w przyrodzie. Motyw nokturnu wpełni rozwinął się w epoce romantyzmu, kontynuowany szczególnie często w nurtach XIX i XX‑wiecznego malarstwa - impresjonizmu, postimpresjonizmu i ekspresjonizmu.
Źródło
Słownik języka polskiego PWN
Galeria dzieł sztuki
