Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RvPUCKcBO0vFq11
Okładka - odmiana liczebnika Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Liczebnik i zaimek są odmiennymi częściami mowy. Wyróżniają się jednak spośród innych wyrazów odmiennych tym, że dzielą się na kilka typów. Tym samym mają niejednolite wzorce odmiany.

Już wiesz

1) Przypomnij sobie wiadomości o liczebnikach i zaimkach.

2) Rozpoznaj rodzaje liczebników i zaimków:

  • siódmy, dwa, troje, szesnaście, piąty, pół, półtora,

  • ty, wy, się, wasz, twój, taki, czyj, który.

j0000007WDB3v28_0000000N

Liczebniki i ich odmiana

Najważniejszą grupę liczebników tworzą liczebniki główne (np. dwa, cztery, dwadzieścia) i zbiorowe (np. dwoje, troje, dwadzieścioro). Odmieniają się one przez przypadki, ale różnią tym, że liczebniki główne występują w różnych rodzajach, natomiast w liczebnikach zbiorowych kategoria rodzaju pozostaje niezmienna, np.:

  • dwóch panów / dwa samochody / dwie panie / dwa okna;

  • dwoje dzieci, dwoje skrzypiec.

Liczebniki główne

LICZEBNIK GŁÓWNY DWA

Przypadek

UCZNIOWIE

PTAKI

SAMOCHODY

PANIE

OKNA

Mianownik

dw - aj uczniowie

dw - óch uczniów

dw - u uczniów

dw –a ptaki

dw –a samochody

dwi -e panie

dw‑a okna

Dopełniacz

dw - óch uczniów

dw - u uczniów

dw- óch ptaków

dw- u ptaków

dw- óch samochodów

dw- u samochodów

dw - óch pań

dw‑u pań

dw – óch okien

dw – u okien

Celownik

dw – u uczniom

dw – om uczniom

dw - óm uczniom

dw – u ptakom

dw – om ptakom

dw - óm ptakom

dw – u samochodom

dw – om samochodom

dw - óm samochodom

dw - u paniom

dw‑om paniom

dw – óm paniom

dw - u oknom

dw - om oknom

dw - óm oknom

Biernik

dw – ówch uczniów

dw – a ptaki

dw – a samochody

dwi- e panie

dw‑a okna

Narzędnik

dw - oma uczniami

dw – oma ptakami

dw – oma samochodami

dwi –ema paniami

dw- oma paniami

dw – oma oknami

Miejscownik

dw - óch uczniów

dw - u uczniów

dw -óch ptaków

dw – u ptaków

dw -óch samochodów

dw – u samochodów

dw - óch paniach

dw - u paniach

dw – óch oknach

dw -u oknach

Ćwiczenie 1

Według powyższego wzoru odmieniamy liczebniki: „obaj” i „obydwaj”.

Zapamiętaj!

Liczebnik dwa w zależności od rodzaju rzeczownika, z którym się łączy, występuje w formach obocznych, np. dwaj / dwóch / dwu czy dwu / dwom / dwómj0000007WDB3v28_000tp001dwóm.

LICZEBNIK GŁÓWNY TRZY

Przypadek

UCZNIOWIE

PTAKI

SAMOCHODY

PANIE

OKNA

Mianownik

trze – ej uczniowie

trz ‑ ech uczniów

trz‑y ptaki

trz‑y samochody

trz‑y panie

trz‑y okna

Dopełniacz

trz‑ech uczniów

trz‑ech ptaków

trz‑ech samochodów

trz‑ech pań

trz‑ech okien

Celownik

trz‑em uczniom

trz‑em ptakom

trz‑em samochodom

trz‑em paniom

trz‑em oknom

Biernik

trz‑ech uczniów

trz‑y ptaki

trz‑y samochody

trz‑y panie

trz‑y okna

Narzędnik

trz‑ema uczniami

trz‑ema ptakami

trz‑ema samochodami

trz‑ema paniami

trz‑ema oknami

Miejscownik

trz‑ech uczniach

trz‑ech ptakach

trz‑ech samochodach

trz‑ech paniach

trz‑ech oknach

LICZEBNIK GŁÓWNY PIĘĆ

Przypadek

UCZNIOWIE

PTAKI

SAMOCHODY

PANIE

OKNA

Mianownik

pięci‑u uczniów

pięć‑Ø ptaków

pięć‑Ø samochodów

pięć‑Ø pań

pięć‑Ø

Dopełniacz

pięci‑u uczniów

pięci‑u ptaków

pięci‑u samochodów

pięci‑u pań

pięci‑u

Celownik

pięci‑u uczniom

pięci‑u ptakom

pięci‑u samochodom

pięci‑u paniom

pięci‑u

Biernik

pięci‑u uczniów

pięć‑Ø ptaków

pięć‑Ø samochodów

pięć‑Ø pań

pięć‑Ø

Narzędnik

pięci‑oma uczniami

pięci‑oma ptakami

pięci‑oma samochodami

pięci‑oma paniami

pięci‑oma

Miejscownik

pięci‑u uczniach

pięci‑u ptakach

pięci‑u samochodach

pięci‑u paniach

pięci‑u

W liczebnikach od pięciu wzwyż formy gramatyczne są bardzo podobne do siebie. Odmiana liczebników głównych nie przysparza większych problemów. Pewną trudność może sprawiać natomiast odmiana liczebników głównych, które składają się z wielu wyrazów, czyli tzw. liczebników wielowyrazowych.

Zapamiętaj!

W odmianie liczebników głównych wielowyrazowych obowiązują m.in. następujące zasady:

  • możemy mieć całkowitą pewność co do poprawności odmiany, jeśli odmienimy wszystkie wyrazy wchodzące w  skład takiego liczebnika (np. „Stypendiów nie przyznano tysiącu pięciuset trzydziestu trzem kandydatom”).

  • możemy też odmienić tylko dwa ostatnie wyrazy (np. „Stypendiów nie przyznano tysiąc pięćset trzydziestu trzem kandydatom”, „Stypendiów nie przyznano pięćset trzydziestu trzem kandydatom”). Jeśli ostatnim członem takiego liczebnika jest „jeden”, to pozostaje on nieodmienny (np. „Z trzydziestoma jeden kandydatami przeprowadzono rozmowy kwalifikacyjne”).

j0000007WDB3v28_000tp001
j0000007WDB3v28_00000080

Liczebniki i ich odmiana

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadki i łączą się:

  • z rzeczownikami występującymi wyłącznie w formach liczby mnogiej (np. dwoje sań, dwoje skrzypiec),

  • z rzeczownikami nazywającymi istoty niedorosłe, zakończonymi na w mianowniku lp. oraz z rzeczownikiem dzieci (np. troje szczeniąt, czworo dzieci),

  • z rzeczownikami oznaczającymi zbiór osób różnej płci (np. troje uczniów = ‘trzy osoby, wśród których są dwie uczennice i jeden uczeń lub dwóch uczniów i jedna uczennica’),

  • z niektórymi rzeczownikami w tradycyjnych połączeniach (np. dwoje oczu, dwoje uszu, dwoje rąk, dziesięcioro przykazań).

Liczebnik zbiorowy „dwoje” / „troje”

Przypadek

SZCZENIĘTA

SKRZYPCE

Mianownik

dwoj‑e szczeniąt

troj‑e szczeniąt

dwoj‑e skrzypiec

troj‑e skrzypiec

Dopełniacz

dwoj‑ga szczeniąt

troj‑ga szczeniąt

dwoj‑ga skrzypiec

troj‑ga skrzypiec

Celownik

dwoj‑gu szczeniętom

troj‑gu szczeniętom

dwoj‑gu skrzypcom

troj‑gu skrzypcom

Biernik

dwoj‑e szczeniąt

troj‑e szczeniąt

dwoj‑e skrzypiec

troj‑e skrzypiec

Narzędnik

(z) dwojgi‑em szczeniąt

(z) trojgi‑em szczeniąt

(z) dwojgi‑em skrzypiec

(z) trojgi‑em skrzypiec

Miejscownik

(o) dwoj‑gu szczeniętach

(o) troj‑gu szczeniętach

(o) dwoj‑gu (o) skrzypcach

troj‑gu skrzypcach

Liczebniki wielowyrazowe, w których skład wchodzą liczebniki zbiorowe, również podlegają odmianie, nie jest ona zbyt skomplikowana.

Zapamiętaj!

Odmiana liczebników wielowyrazowych, w których skład wchodzą liczebniki zbiorowe, wygląda następująco:

  • dwa ostatnie lub ostatni liczebnik odmieniamy jako zbiorowe,

  • pozostałe liczebniki odmieniamy jako główne.
    Np. mianownikowa postać liczebnika „tysiąc dwieście dwadzieścia dwoje” lub „tysiąc dwieście dwadzieścioro dwoje” w dopełniaczu będzie miała formy: „tysiąca dwustu dwudziestu dwojga” lub „tysiąca dwustu dwadzieściorga dwojga”. W przypadku wątpliwości dotyczących odmiany takich liczebników warto przypomnieć sobie starą piosenkę o ojcu Wirgiliuszu, który miał dzieci „sto dwadzieścia troje”...

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe mają bardzo prostą odmianę - odmieniają się jak przymiotniki.

Liczebnik porządkowy „drugi”

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Przypadek

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

drug‑i

drug‑a

drugi‑e

drudz‑y

drugi‑e

D.

drugi‑ego

drugi‑ej

drugi‑ego

drug‑ich

drug‑ich

C.

drugi‑emu

drugi‑ej

drugi‑emu

drug‑im

drug‑im

B.

drugi‑ego

drug‑ą

drugi‑e

drug‑ich

drugi‑e

N.

drug‑im

drug‑ą

drug‑im

drug‑imi

drug‑imi

Ms.

drug‑im

drugi‑ej

drug‑im

drug‑ich

drug‑ich

Odmiana liczebników wielowyrazowych porządkowych nie nastręcza większych trudności. Niepoprawne są jednak często słyszane formy typu „dwutysięczny pierwszy”, „dwutysięczny dwunasty” używane najczęściej w odniesieniu do roku. Jedyne prawidłowe formy powinny brzmieć: „dwa tysiące pierwszy” i „dwa tysiące dwunasty”. Od daty narodzenia Chrystusa jeden raz mieliśmy rok „tysięczny” i jeden raz rok „dwutysięczny”!

Zapamiętaj!

Odmieniając liczebniki porządkowe wielowyrazowe, odmieniamy:

  • tylko dwa ostatnie wyrazy - tylko one mają postać liczebników porządkowych, wcześniejsze wyrazy mają formę liczebników głównych, np. „rok tysiąc pięćset dwudziesty piąty”, „w roku tysiąc pięćset dwudziestym piątym”,

  • ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek, np. „tysiąc osiemset pierwszy”,

  • ostatni wyraz, jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek i jedności, np. „tysiąc osiemsetny”.

Ze względu na szybkość zapisu bardzo często zapisujemy liczebniki cyframi arabskimi i rzymskimi. Obowiązują tu określone zasady interpunkcyjne.

Zapamiętaj!

Zasady interpunkcji w stosowaniu liczebników:

  • po liczebnikach głównych nie stawiamy kropki;

  • po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi arabskimi stawiamy kropkę, wyjątkiem są sytuacje, kiedy:
    ● cyfry oznaczają godziny, np. „Właśnie minęła 12 (ale: 12.00), czas na posiłek”,
    ● podajemy rok, np. „Było to w 1945 r.”,
    ● w zapisie daty miesiąc jest podany słownie, np. „Urodził się 12 października 2002 roku.” albo miesiąc zapisany jest cyfrą rzymską, np. „Urodził się 12 X 2002 roku.”
    ● podajemy stronę, np. „Otwórzcie podręcznik na stronie 152 i przeczytajcie...”;

  • po liczebnikach porządkowych zapisanych cyframi rzymskimi nie stawiamy kropki.
    Jedyny poprawny zapis wyrażenia „lata dziewięćdziesiąte” przy pomocy cyfr to: „lata 90.” . Przy odczytywaniu miesiąca w dacie zawsze podajemy jego formę w dopełniaczu, np. „Dziś jest pierwszy czerwca” - tylko taka forma jest poprawna.

Liczebniki ułamkowe

Liczebnik ułamkowy „pół” nie odmienia się. Liczebnik „półtora” nie odmienia się przez przypadki, ale ma dwie formy rodzajowe:

  • żeńską (np. „półtorej godziny”),

  • męską i nijaką (np. „półtora kilometra”).
    Pozostałe liczebniki ułamkowe odmieniają się, nie sprawiając większych problemów w odmianie („Trzy czwarte uczniów było w klasie”, „Trzech czwartych uczniów nie było w klasie” ).

j0000007WDB3v28_000000CV

Zadaniowo (I)

Ćwiczenie 2
RmhM24TUhlKcn1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 3
R1HDcIcwWrmk11
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 4
R1E2bNzzpnxd61
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 5
R1JTY9iU3xxF31
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 6
RQBbyi8hGY4JB1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 7
R1VaPkaWpDjWk1
zadanie interaktywne
j0000007WDB3v28_000000DK

Zaimki i ich odmiana

Zaimków używamy przede wszystkim po to, aby zastępować nimi inne wyrazy (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki). Poza tym są one bardzo pomocne w spajaniu wypowiedzeń złożonych (np. „To jest gazeta, którą przeczytałem” - zaimki, które łączą zdania, nazywamy względnymi, brzmią one identycznie jak pytające).

Zaimki przymiotne

Zaimki przymiotne odmieniają się jak przymiotniki, a więc przez przypadki, liczby i rodzaje:

Zaimki dzierżawcze mój, twój, nasz

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Przypadek

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

mój twój nasz

moja twoja nasza

moje twoje nasze

moi twoi nasi

moje twoje nasze

D.

mojego twojego naszego

mojej twojej naszej

mojego twojego naszego

moich twoich naszych

C.

mojemu twojemu naszemu

mojej twojej naszej

mojemu twojemu naszemu

moim twoim naszym

B.

mojego/mój twojego/twój naszego/nasz

moją twoją naszą

moje twoje nasze

moich twoich naszych

moje twoje nasze

N.

(z) moim
(z) twoim
(z) naszym

(z) moją
(z) twoją
(z) naszą

(z) moim
(z) twoim
(z) naszym

(z) moimi
(z) twoimi
(z) naszymi

Ms.

(o) moim
(o) twoim
(o) naszym

(o) mojej
(o) twojej
(o) naszej

(o) moim
(o) twoim
(o) naszym

(o) moich
(o) twoich
(o) naszych

Zaimki pytające (i względne)

Zaimki pytające (i względne) który, jaki, czyj

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Przypadek

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

który jaki czyj

która jaka czyja

które jakie czyje

którzy jacy czyi

które jakie czyje

D.

którego jakiego czyjego

której jakiej czyjej

którego jakiego czyjego

których jakich czyich

C.

któremu jakiemu czyjemu

której jakiej czyjej

któremu jakiemu czyjemu

którym jakim czyim

B.

którego/który jakiego/jaki czyjego/czyj

którą jaką czyją

które jakie czyje

których jakich czyich

które jakie czyje

N.

(z) którym
(z) jakim
(z) czyim

(z) którą
(z) jaką
(z) czyją

(z) którym
(z) jakim
(z) czyim

(z) którymi
(z) jakimi
(z) czyimi

Ms.

(o) którym
(o) jakim
(o) czyim

(o) której
(o) jakiej
(o) czyjej

(o) którym
(o) jakim
(o) czyim

(o) których
(o) jakich
(o) czyich

Zapamiętaj!

Odmiana zaimków przymiotnych jest łatwa. Jedyny problem stanowi forma biernika liczby pojedynczej zaimka wskazującego ta. Bardzo często słyszy się niepoprawną formę tego zaimka, np. w zdaniu: „Podaj mi tą książkę” zamiast poprawnej: „Podaj mi książkę”.

Zaimki rzeczowne

Najtrudniejszą odmianę mają zaimki rzeczowne. Zaliczmy do nich:

  • zaimki osobowe (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one);

  • zaimek zwrotny się;

  • zaimki pytające: kto, co;

  • zaimki nieokreślone: ktoś, coś;

  • zaimki przeczące: nikt, nic.
    Zaimki rzeczowne często mają osobliwe formy fleksyjne – zmieniają się w nich tematy (np. jamnie, tyciebie). Poza tym występują w formach dłuższych i krótszych, np. tobieci, mniemi, jego / niegogo. Przyjrzyjmy się wybranym wzorcom odmiany.

Przypadek

Zaimek osobowy „ja”

Zaimek osobowy „my”

M.

ja

my

D.

mnie

nas

C.

mnie / mi

nam

B.

mnie

nas

N.

(ze) mną

(z) nami

Ms.

(o) mnie

(o) nas

Przypadek

Zaimek osobowy „ty”

Zaimek osobowy „wy”

M.

ty

wy

D.

ciebie / cię

was

C.

tobie / ci

wam

B.

ciebie / cię

was

N.

(z) tobą

(z) wami

Ms.

(o) tobie

(o) was

Zaimek osobowy on

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Przypadek

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

on

ona

ono

oni

one

D.

jego / niego / go

jej / niej

jego / niego / go

ich / nich

ich / nich

C.

jemu / niemu / mu

jej / niej

jemu / niemu

Im

im

B.

jego / niego / go

ją / nią

je / nie

ich / nich

je / nie

N.

(z) nim

(z) nią

(z) nim

(z) nimi

(z) nimi

M.

(o) nim

(o) niej

(o) nim

(o) nich

(o) nich

Niektóre zaimki mają tzw. formy krótsze (np. cię, mu) i dłuższe (np. ciebie, jemu). Co do ich stosowania istnieją pewne zasady.

Zapamiętaj!

Zasady stosowania dłuższych form zaimków:

  • na początku wypowiedzenia, np. Mnie się to należy;

  • gdy chcemy szczególnie podkreślić dany zaimek, np. Tylko ciebie kocham;

  • w przeciwstawieniach, np. Nie jego mam na myśli, a ciebie.

Przypadek

Zaimek rzeczowny „kto”, „ktoś”

Zaimek rzeczowny „co”, „coś”

M.

kto ktoś

co coś

D.

kogo kogoś

czego czegoś

C.

komu komuś

czemu czemuś

B.

kogo kogoś

co coś

N.

(z) kim (z) kimś

(z) czym (z) czymś

Ms.

(o) kim (o) kimś

(o) czym (o) czymś

Przypadek

Zaimek zwrotny „się”

M.

-

D.

siebie się

C.

sobie

B.

siebie się

N.

(z) sobą

M.

(o) sobie

Warto pamiętać, że nie każde słowo się, które spotykamy, jest zaimkiem zwrotnym. Się może być:

  • cząstką dołączoną do czasownika: uśmiecham się, najeść się;

  • gramatycznym wykładnikiem formy bezosobowej: Tak się pisze, tak się mówi. ; Zaimek zwrotny nie powinien być na końcu zdania (Od wczoraj się uczę zamiast: Od wczoraj uczę się). Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy zdanie składa się tylko z orzeczenia (Uczę się).

Zaimek zwrotny nie ma formy mianownikowej.

Zaimek zwrotny rozpoznamy m.in. po tym, że w bierniku możemy jego krótszą formę zastąpić formą dłuższą: czesze się = czesze siebie.

j0000007WDB3v28_000000Q2

Zadaniowo (II)

Ćwiczenie 8
R1GtSQJre87861
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 9
RyiYiq4wjY7q61
Ćwiczenie 10
R1KD5fAUbF3br1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 11
R1ANpensl3J4w1