Kultura i mity – Odyseusz
Ważne daty
1250 r. p.n.e. – wybuch wojny trojańskiej
ok. 1200 r. p.n.e. – zdobycie Troi przez Achajów
1184 r. p.n.e. – zdobycie Troi przez Achajów – według chronologii greckiej
Scenariusz dla nauczyciela
I. W zakresie kompetencji językowych. Uczeń:
8. dokonuje następujących transformacji gramatycznych w zakresie morfologii:
q) potrafi korzystać ze słownika łacińsko‑polskiego przy sporządzaniu przekładu;
s)dokonuje poprawnego przekładu prozatorskiego tekstu łacińskiego z zakresu tekstów określonych w kanonie na język polski, w tłumaczeniu zachowując polską normę językową.
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
1. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi;
8. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu mitologii greckiej i rzymskiej:
d) mity o wojnie trojańskiej i powrocie bohaterów spod Troi.
III. W zakresie kompetencji społecznych. Uczeń:
3. dostrzega znaczenie języka łacińskiego oraz kultury starożytnej Grecji i Rzymu dla kultury polskiej, europejskiej i światowej;
4. jest świadomy antycznych korzeni kultury polskiej, europejskiej i światowej;
5. dzięki poznaniu źródeł kultury polskiej, europejskiej i światowej staje się jej świadomym odbiorcą i uczestnikiem.
opowiadać o mitycznej postaci Odysa;
porządkować chronologicznie dzieła współczesnej literatury oraz sztuki;
identyfikować we współczesnej literaturze i sztuce inspiracje Odysem.
Pochodzenie i rodzina Odyseusza
Prezentacja 3D - Odyseusz (Odys, Ulisses, gr. Ὀδυσσεύς Odysseús, łac. Ulixes).
Udział Odysa w wojnie trojańskiej
Po porwaniu Heleny Trojańskiej, do wspólnej wyprawy na Troję szykowali się królowie greccy. Dołączył do nich również Odyseusz, który z żalem opuścił żonę i nowo narodzonego syna Telemacha.
Na wojnie spędził 10 lat, by w końcu podstępem zapewnić greckim najeźdźcom zwycięstwo. Wg innej wersji mitu, nie wymyślił fortelu sam, a podpowiedziała go Atena. Na polecenie Odyseusza zbudowano wielkiego drewnianego konia, w środku którego ukryli się najmężniejsi wojownicy. Reszta armii, pozorując odwrót, odpłynęła na niewielką odległość od miasta.
Trojanie, znajdując spalony obóz i gigantycznego konia, uznali go za dar dla bogów i wciągnęli do miasta. Tego wieczoru hucznie świętowano. Nocą, gdy większość mieszkańców Ilionu była już nietrzeźwa albo spała, z konia wyszli żołnierze. Otworzyli bramy miasta i wpuścili resztę wojsk, która w tym czasie zdążyła powrócić pod Troję. Nastąpił pogrom mieszkańców.
Po złupieniu miast Achiwi, wojownicy achajscy mogli wreszcie wyruszyć w powrotną podróż do domów.
Pod wodzą Odysa wypłynęło 12 statków obładowanych kosztownościami. Król Itaki wzbogacił się jeszcze bardziej, łupiąc Ismar – miasto Kikonów. Nie dane mu jednak było wrócić szczęśliwie do domu i szybko zobaczyć rodzinę.
Pomysł Odysa i tragiczny koniec Troi. Fragment Eneidy Wergiliusza De equo Troiano
1. Primus ibi ante omnes magna comitante caterva Laocoon ardens summa decurrit ab arce (30) et procul: „O miseri, quae tanta insania, cives? Creditis avectos hostes aut ulla putatis dona carere dolis Danaum? Sic notus Ulixes? Przekład: Wtem pierwszy, z wielką rzeszą mężów, zapalony Laokon z wysokiego zamczyska zbiegł śmiele I z dala: - „Co za zgubny szał, obywatele! Wierzycie, że złość wroga nad wami nie zwisa, Że bez zdrady dar Greków? Tak znacie Ulissa?
1. Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi, aut haec in nostros fabricata est machina muros, (35) inspectura domos venturaque desuper urbi, aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri! Quidquid id est, timeo Danaos, et dona ferentes!” Przekład: Albo siedzą w tym drzewie Achiwi ukryci, Lub mury nam machina ta" zdradnie podchwyci, Szpiegując z góry domy i gród; zresztą kto wie, Jaki fałsz w niej; koniowi nie wierzcie, Teukrowie! Ja lękam się Danajów, chociaż niosą dary!"
1. Sic fatus validis ingentem viribus hastam in latus inque feri curvam compagibus alvum (40) contorsit. Stetit illa tremens uterquo recusso insonuere cavae gemitumque dedere cavernae. Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos, sollemnes taurum ingentem mactabat ad aras. Przekład: Rzekł i włócznię ogromną w bok groźnej poczwary I w pogięty od spojeń brzuch z potężną mocą Ciska - utkwiła, ciężko drgając; zachrobocą I wydadzą jęk wklęsłe brzuszyska jaskinie. Laokoon, losem wybran kapłan, Neptunowi Przed ołtarzem wielkiego powalić miał wołu…
1. Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta (45) – horresco referens – immentis orbibus angues incumbunt pelago partiterque ad litora tendunt. pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. Przekład: Gdy z Tenedu, przez głębie spokojne, po społu - strach wspomnieć! – dwa wężyska olbrzymimi skręty Burzą morze i suną na brzeg wysunięty.
1. Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque sanguineae superant undas, pars cetera pontum pone legit sinuatque immensa volumine terga. Przekład: Wzniesiona ponad nurty pierś i krwawa grzywa Nad falą świeci, reszta głąb morza przepływa, Kłębami wijącymi ciężki czyniąc wymach.
Połącz w pary wyrażenia łacińskie z ich polskim tłumaczeniem.
leżeć na morzu, sunąć po morzu, tak (mało) znany (jest) Ulisses?, Boję się Danaów, nawet gdy przynoszą dary, w towarzystwie wielkiego orszaku
| Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes | |
| incumbere pelago | |
| sic notus Ulixes? | |
| legere pontum | |
| magna comitante caterva |
Powrót Odysa do Itaki
Mapa interaktywna - Powrót Odysa do ItakiItaki
Czytając Odyseję Homera poznajemy trasę, którą musiał pokonać Odys, aby wrócić do swojej Itaki.
Ułóż w kolejności występowania miejsca, które odwiedził Odys podczas swojego powrotu do domu po wojnie trojańskiej.
- Pobyt w kraju Lotofagów
- Jaskinia cyklopa Polifema - podstępne oślepienie cyklopa
- Wyspa Kirke. Towarzysze Odyseusza zamienieni w świnie
- Opuszczenie Troi na 12 okrętach
- Zdobycie miasta Ismaros w kraju Kikonów
- Kraj Kimeryjczyków, gdzie panuje wieczna noc
- Kraj olbrzymów-ludożerców Lajstrygonów
- Zejście Odysa do krainy zmarłych
- Wyspa Eola - bóstwa wiatrów. Niepomyślne wiatry Eola
Odyseja Homera
Jak zapewne już wiesz Odys stał się źródłem inspiracji dla kompozytorów muzyki klasycznej, nowożytnych twórców literackich czy filmowych. Przyporządkuj nazwiska autorów do dzieł, które poruszają tematykę mitu o Odyseuszu.
<i>Odys</i>- wiersz z tomu <i>Dziewięć Muz</i> 1958, <i>Odyseja kosmiczna</i>, <i>Powrót Odysa</i>, <i>Ulisses</i>, 1922, <i>Odys płaczący</i>, 1955, <i>Boska Komedia</i> - Odys jako przewodnik po Piekle i Czyśćcu, <i>Powrót Odysa</i> opera z 1641
| C. M. Verdi | |
| L. Staff | |
| Dante | |
| James Joyce | |
| S. Wyspiański | |
| R. Brandstaetter | |
| Stanley Kubrick |
Jak miał na imię jednooki cyklop, którego oślepił Odys?
- Brontes
- Polifem
- Arges
Zaznacz wszystkie prawidłowe odpowiedzi. Nasz dzisiejszy bohater – Odyseusz, podczas swojej przydługiej podróży powrotnej na rodzinną wyspę, przebywał przez jakiś czas u pięknych kobiet. Wskaż ich imiona.
- Kirke
- Kalypso
- Kassandra
Przeciągając opisy sytuacji z prawej kolumny do lewej, połącz je z postaciami:
Popełnił świętokradztwo, żeniąc się i łamiąc tym samym nakaz celibatu, czym ściągnął na siebie gniew Apollina. Podczas oblężenia Troi Laokoon ostrzegał Trojan o niebezpieczeństwie, jakim był drewniany koń. Rzucił oszczepem w bok konia, by pokazać Trojanom, że jego boki głucho dźwięczą. Gdy składał ofiarę Posejdonowi, prosząc go o zesłanie burzy na wrogą flotę, z morza wyszły dwa ogromne węże, zabijając Laokoona i jego dwóch synów. Niewiedzący nic o świętokradztwie Laokoona Trojanie nie mieli pojęcia, że była to zemsta Apollona i uznali, że Laokoon zginął z ręki bogów za sprzeciw wobec przyjęcia konia. To skłoniło ich do przyjęcia podarunku, który spowodował upadek miasta., Przyrzekła wybrać jednego z nich na męża, gdy tylko ukończy tkać szatę dla swojego teścia. Aby odwlec ukończenie szaty, pruła nocą tkaninę, nad którą pracowała w dzień., Ponieważ Odyseusz wcześniej przedstawił mu się jako: "Nikt", krzyczał on zatem: "Nikt mnie oślepił" - co w grece jest równoważne do nikt mnie nie oślepił. Krzyki te więc zostały zignorowane…, Król Feaków i ojciec Nauzykai. Przyjął gościnnie powracającego spod Troi Odyseusza i wyprawił go na Itakę, za co został zamieniony w skały wraz z wszystkimi mieszkańcami wyspy przez nieprzychylnego Odysowi do samego końca Posejdona…
| Penelopa | |
| Polifem | |
| Laokoon | |
| Alkinoos |
Odys w nowożytnej literaturze i muzyce
Powrót Odysa, opera Claudio Monteverdiego z 1641 r.
Leopold Staff, Odys, wiersz z tomu Dziewięć Muz 1958 r.
Dante Alighieri, Boska Komedia - Odys jako przewodnik po Piekle i Czyśćcu.
James Joyce, Ulisses, 1922 r.
Stanisław Wyspiański, Powrót Odysa.
Roman Brandstaetter, Odys płaczący, 1955 r.
Stanley Kubrick, Odyseja kosmiczna.
Napisz krótką rozprawkę na temat:
Z jaką współcześnie żyjącą postacią mógłbyś skojarzyć postać mądrego Ulissesa? Czy według Ciebie jest ktoś, kto ma szczególny wpływ na współczesny świat?
Po napisaniu rozprawki poproś nauczyciela o ocenę.
Słowniki
Słownik pojęć
w mitologii greckiej król Feaków mieszkających na wyspie Scherii. Wnuk Posejdona, syn Fajaksa, brat Lokrosa, małżonek królowej Arete i ojciec Nauzykai. Przyjął gościnnie powracającego spod Troi Odyseusza i wyprawił go na Itakę, za co został zamieniony (wraz z wszystkimi mieszkańcami wyspy) przez Posejdona w skały.
w mitologii greckiej matka Odyseusza, córka Autolykosa, wnuczka Hermesa.
w mitologii greckiej nimfa żyjąca na wyspie Ogygii na Morzu Śródziemnym. Uchodziła za córkę tytana Atlasa lub Heliosa. To przez wspieranie ich podczas tytanomachii, została uwięziona na Ogygii i skazana na przyjmowanie sławnych herosów, w tym Heraklesa czy Herkulesa. Kalipso jest najbardziej znana z roli, jaką odegrała w Odysei Homera. Przez siedem lat więziła Odyseusza jako zakładnika na Ogygii chcąc go uczynić swoim nieśmiertelnym mężem. Odys miał jednak odmienne plany – pragnął wrócić do swojej ukochanej żony, PenelopyPenelopy. Dopiero na prośbę Ateny, która mu sprzyja, prosi Zeusa o uwolnienie zakładnika z wyspy. Ten przystaje na prośbę i wysyła Hermesa, by nakazał Kalipso uwolnić Odyseusza. Zdaniem Hezjoda, greckiego epika, Kalipso urodziła Odyseuszowi dwójkę dzieci, Nausitusa i Nausinusa.
w mitologii greckiej córka Heliosa i jednej z nimf – Perseis (lub według innych źródeł Hekate), siostra Ajetesa i Pazyfae. Wróżbitka, jedna z bohaterek Odysei. Prawdopodobnie mieszkała na wyspie Ajai. Gościła przez rok powracającego spod Troi Odyseusza. Zamieniła towarzyszy Odyseusza w świnie, a jego jako jedynego odpornego na jej czary, przetrzymywała na swojej wyspie. Urodziła Odyseuszowi syna Telegonosa.
w mitologii greckiej władca wiatrów oraz wyspy Eoli.
ojciec Odysa, syn Arkejsjosa, podczas nieobecności syna na Itace mieszkał samotnie z dala od dworu PenelopyPenelopy. Po powrocie syna spod Troi, odmłodzony przez Atenę, pomógł Odyseuszowi w walce z krewnymi pomordowanych zalotników. Brał udział w wyprawie Argonautów i w polowaniu na dzika kalidońskiego.
w mitologii greckiej kapłan Apollina Tymbrejskiego w Troi. Uchodził za syna Antenora lub Kapysa, lub Akoitesa. Popełnił świętokradztwo, żeniąc się i łamiąc tym samym nakaz celibatu, czym ściągnął na siebie gniew Apollina. Z Antiope, która była jego żoną, miał dwóch synów – Etrona i Melantosa (według innej wersji Antifasa i Tymbrajosa).
Według mitu podczas oblężenia Troi Laokoon ostrzegał Trojan o niebezpieczeństwie, jakim był drewniany koń. Rzucił oszczepem w bok konia, by pokazać Trojanom, że jego boki głucho dźwięczą. Gdy składał ofiarę Posejdonowi, prosząc go o zesłanie burzy na wrogą flotę, z morza wyszły dwa ogromne węże, zabijając Laokoona i jego dwóch synów. Niewiedzący nic o świętokradztwie Laokoona Trojanie nie mieli pojęcia, że była to zemsta Apollona i uznali, że Laokoon zginął z ręki bogów za sprzeciw wobec przyjęcia konia. To skłoniło ich do przyjęcia podarunku, który spowodował upadek miasta.
córka Alikoosa – króla Feaków. Udzieliła pomocy Odyseuszowi, wyrzuconemu na brzeg wyspy Scherii przez fale.
w mitologii greckiej syn Odyseusza i PenelopyPenelopy. Razem z matką czekał 20 lat na powrót ojca z wojny trojańskiej. W czasie nieobecności Odyseusza opiekował się nim zaufany przyjaciel ojca Mentor. Kiedy Telemach dorósł, postanowił wyruszyć w podróż, w poszukiwaniu informacji o ojcu. Zalotnicy jego matki wysłali okręt, który miał zniszczyć statek Telemacha, na nieszczęście zalotników Telemach kazał popłynąć inną drogą, dzięki temu uratował siebie i całą załogę. Odwiedził Menelaosa i Nestora. Po powrocie na Itakę stanął przy ojcu w walce z zalotnikami Penelopy. Po śmierci ojca ożenił się z Kirke, kochanką Odyseusza. Urodził im się syn Latynus, przodek mieszkańców Italii, Latynów.
córka Periboi i Ikariosa,żona Odyseusza i matka Telemacha, wzór wiernej żony. Przez dwadzieścia lat oczekiwała powrotu męża, zwodząc ubiegających się o jej rękę 136 zalotników. Przyrzekła wybrać jednego z nich na męża, gdy ukończy tkać szatę dla swojego teścia. Aby odwlec ukończenie szaty, pruła nocą tkaninę, nad którą pracowała w dzień. Po śmierci Odyseusza została żoną Telegonosa. Zamieszkała z nim, Kirke i Telemachem, na Wyspach Błogosławionych.
w mitologii greckiej jeden z cyklopów. Uchodził za syna boga Posejdona i jego kochanki, nimfy Toosy, zamieszkiwał na Sycylii. Według Odysei Homera, Polifem uwięził w swojej jaskini Odyseusza i jego towarzyszy, zamykając wejście wielkim głazem. Następnie pożarł kilku z nich. Odyseusz jednak zdołał upić go winem, a kiedy Polifem zasnął, wypalił mu rozżarzonym drągiem jedyne oko. Ponieważ Odyseusz wcześniej przedstawił mu się jako: „Nikt”, krzyki Polifema: „Nikt mnie oślepił” (co w grece jest równoważne do nikt mnie nie oślepił), zostały zignorowane przez innych cyklopów. Oślepiony Polifem odsunął głaz u wejścia do pieczary i czekał tam na uchodzących Greków. Wówczas Odyseusz przywiązał siebie i towarzyszy do podbrzuszy baranów. Polifem gładził wychodzące barany jedynie po grzbietach, i w ten sposób Grecy razem ze stadem, wyszli na wolność. Powodowany dumą Odys, gdy znalazł się w bezpiecznej odległości, wyjawił cyklopowi swe prawdziwe imię. Ten zaś przeklął go, co sprowadziło na Odyseusza gniew Posejdona, który następnie pokrzyżował plany jego powrotu do Itaki.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.
J. Korpanty, Mały słownik łacińsko‑polski, Warszawa 2012.
L. Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Warszawa 1986.
R. Greaves, Mity greckie, Kraków 2009.
J. Parandowski, Mitologia, Londyn 1992.
Z. Kubiak, Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2014.